Uzbekiston Respublikasi Xalk ta`limi vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti Geografiya kafedrasi
Download 1.01 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Minerallarning solishtirma ogirligi (zichligi).
- Minerallarning magnitligi.
- 3-Bob. Tog jinslari xakida umumiy ma`lumotlar
- 1-Mavzu.Tog jinslari tugrisida umumiy tushunchalar va ularni sinflarga bulinishi
- 1. Magmatik yoki vulkan tog jinslari.
- 3. Metamorfik (uzgargan) tog jinslari.
- 3-Mavzu.Chukindi tog jinslari
- Sedimentogenez boskichi.
|
Minerallarning kattikligi. Kattiklik deb, minerallning tashki mexanik ta`sirga karshilik kursata olish kobiliyatiga aytiladi. Minerallarni amaliy urganishda keng kullaniladigan F.Moos (1773- 1839y.y.) tomonidan ishlab chikilgan un balli shkaladan keng foydalaniladi. Bu usul yordamida
14 14 minerallning kattikligini aniklash uchun kattikligi ma`lum bulgan etalon minerali bilan aniklanayotgan mineral tirnaladi. F.Moos shkalasining etalonlari sifatida kattikligi I dan 10 gacha bulgan kuyidagi minerallar kabul kilingan. 1. Tal`k - Mg 3 [Si
4 O 10 ] [OH] 2 2. Gips - CaSO 4 *2H
2 O 3. Kal`tsit - CaCO 3 4. Flyuorit - CaF 2 5. Apatit - Ca 5 [PO
4 ] 3 F 6. Ortoklaz - K[AlSi 3 O
] 7. Kvarts - SiO 2 8. Topaz - Al 2 [SiO
4 ] [FOH]
2 9. Korund - Al 2 O
10. Olmos – C Kattiklikni Moos shkalasi buyicha aniklash nisbiy xarakterga ega.Maxsus kattiklikni aniklovchi asboblarda etalon minerallarining kattikligini aniklashiga kura kal`tsitning kattikligi 46 marta, kvartsniki 450 marta, olmosniki 4000 marta tal`knikidan kattadir. Aniklanayotgan minerallning kattikligi shu minerallning etalon minerallardan kaysi birini tirnay olishini sinab kurish yuli bilan topiladi. Masalan: aniklanayotgan minerallimiz apatitni (kattikligi 5) tirnasayu, uzi ortoklaz (kattikligi 6) bilan tirnalsa uning kattikligini 5 bilan 6 oraligida buladi. Minerallarning kattikligi ayrim buyumlar yordamida xam aniklanishi mumkin. Minerallarning solishtirma ogirligi (zichligi). Minerallarning solishtirma ogirligi asosan kuyidagicha ikki usul bilan: 1. Mineral sikib chikargan suyuklikning xajmini ulchash usuli, ya`ni mineral namunasi ogirligi bilan usha mineral sikib chikargan suv xajmini ulchash usuli bilan. 2. Suvga tushirilgan minerallning yukotgan ogirligini aniklash yuli bilan (mineral namunasining mutlak ogirligini, usha mineralning suvga tushirilishi bilan yukotgan ogirligiga bulinadi) aniklanadi. Minerallning solishtirma ogirligi kulda (kaftda) taxminiy tortish yuli bilan aniklash mumkin, ya`ni mineral ogirligi engil bulsa solishtirma ogirligi 2,5 gacha; urtacha bulsa 4 gacha; ogir bulsa 4-6; juda ogir bulsa 6 dan katta deb kabul kilish mumkin. Minerallarning magnitligi. Anik magnitlik xususiyatiga ega bulgan minerallarning soni juda ozdir, shuning uchun xam u diagnostik belgi sifatida muxim axamiyatga egadir. Magnitlik xususiyatini erkin aylanadigan magnit strelkasi yordami bilan tekshiriladigan mineral namunasini shu strelkaga yakinlashtirish yuli bilan aniklanadi. Magnit strelkasi yordamida bilib bulmaydigan kuchsiz magnitlik xususiyatiga ega bulgan minerallarning soni ancha kup. Minerallarning boshka xususiyatlariga radiofaolligi, xlorid kislotasining ta`siridagi reaktsiyasi, (kaynash), ta`mi, xidi kiradi. Bu xususiyatlar xam minerallarni aniklashda diagnostik belgi sifatida urganuvchiga yordam beradi.
15 15 3-Bob. Tog jinslari xakida umumiy ma`lumotlar
1-Ma`ruza Tog jinslari tugrisida umumiy tushunchalar va ularni sinflarga bulinishi 2-Ma`ruza Magmatik tog jinslar 3-Ma`ruza Chukindi tog jinslari 4-Ma`ruza Metamorfik - uzgargan tog jinslari Nazorat uchun savollar
bulinishi
Minerallar odatda muayyan bir sharoitda mineral agregatlarini xosil kiladi. Minerallarning bunday tabiiy birikmalari tog jinslari deb ataladi. Tog jinslari shu xosil bulgan mavjud sharoit uchun doimiy bulgan tarkibga va tuzilishga ega buladi. Tog jinslarining asosiy tarkibi bir xil mineraldan (monomineral) yoki bir necha xil
Tog jinslari mineral va kimyoviy tarkibiga, tuzilishiga (strukturasiga), yotish va xosil bulish (genezis) sharoitlariga karab sinflarga bulinadi. Ularning mineralogik va kimyoviy tarkiblari ma`lum darajada uzgarib turishlari mumkin. Agar tog jinsi tarkibida ayrim minerallarning mikdori 10% dan ortik bulsa, bunday minerallarni jins xosil kiluvchi minerallar, 10% dan kam bulsa ikkinchi darajali
Birlamchi minerallar tog jinsi bilan bir vaktda paydo buladi va ularning tarkibida deyarli uzgarmagan xolda saklanib koladilar. Ikkilamchi minerallar esa tog jinslari shakllanib bulganidan sung sodir buladigan geologik jarayonlar natijasida xosil buladilar. Tog jinsining ma`lum bir turi uchun birlamchi bulgan minerallar, boshkasi uchun ikkilamchi bulishi mumkin. Masalan: kaolinit (gilning minerali) granitlarda ikkilamchi maxsulot xisoblanadi, kimyoviy chukindilarda esa, birlamchi maxsulotdir. Tog jinslaridagi kristall donalarining shakli xilma-xil bulib, asosan minerallarning kristallanish kobiliyatiga va uning ajralib chikishi tartibi bilan boglik. Tog jinslarining mineral tarkibini aniklash, ularning tarkibiy kismini urganishga imkon bersa, tog jinslari kanday xosil bulgan degan savolga ularning strukturasi va teksturalarini urganish javob beradi. Tog jinsining strukturasi (ichki tuzilishi) tog jinslari tarkibiy kismining (mineral bulaklarining) kattaligi, shakli va uzaro munosabati bilan boglik bulgan, tuzilishining uziga xos belgilarini kursatadi. Tekstura tog jinsini tashkil kiluvchi mineral bulaklarining fazoda joylashishi va taksimlanishini kursatuvchi belgilar yigindisini kursatadi. Jinslarning tashki kurinishida tekstura katta masshtabdagi tuzilish belgilarini-katlamlanganligini, govakliligini, yaxlitligini kursatadi. Tog jinslari xosil bulish sharoitiga (genezis) karab shartli ravishda uchta sinfga bulinadi. 1. Magmatik yoki vulkan tog jinslari. Ular tabiiy silikat eritmalarining (magma, lava) sovushi va kotishi natijasida xosil buladi. 2. Chukindi tog jinslari. Ular er yuzasida ilgari mavjud bulgan tog jinslari va minerallarning nurashi, sungra bu maxsulotlarning mexanik va kimyoviy yul bilan yotkizilishi, xamda usimlik va organizmlarning xayot faoliyati yoki chirishi natijasida xosil buladi.
yukori xarorat, katta bosim va magmatik uchokdan ajralgan gaz va bug maxsulotlarining magmatik, chukindi va ilgari metamorfizatsiyaga uchragan jinslarga ta`siri natijasida xosil buladi.
Magmaning kaerda - er pustining ichkarisidami yoki yuzasidami sovub kotishiga karab ikki xil turdagi,
16 16 sovushidan xosil buladi. Bunday sharoitda magmani tashkil kilgan zarrachalari yaxshi kirralangan kristallar va kristall zarralari kurinishidagi barkaror kimyoviy birikmalar xosil kilishga ulguradilar. Bunday tog jinslari uchun tulik kristalli struktura xarakterlidir. Intruziv jinslarning tipik namunasiga granitlar, granodioritlar, dioritlar va boshkalar kiradi. Magma lava kurinishida er yuzasiga yoki okean, dengiz ostiga okib chikishi bilan uzi xosil bulgan sharoitdan keskin fark kiladigan kichik bosim va xarorat sharoitiga duch keladi. Bunday sharoitda, tez sovib kotish natijasida xosil bulgan effuziv jinslar tulik kristallanib ulgurmaydi va shuning uchun ularning tarkibida turli mikdorda vulkon shishasi mavjud buladi. Sovub kotgan, puffaksimon lavalarda, tashki bosimning keskin kamayishi natijasida kup mikdorda gazsimon maxsulotlar ajralib chikadi va ularning urnida yumalok bushliklar - govaklar xosil buladi. Bunday jinslarning tuzilishi xech kachon tulik kristalli bulmaydi. Bu xolni liparit, kvartsli porfir, datsit, andezit tog jinslarida yakkol kurish mumkin.
va gipabissal (kichik chukurliklarda xosil bulgan) turlarga bulinadi. Gipabissal jinslar xosil bulishi jarayonida magmaning xarorati abissal jinslar xosil buladigan sharoitga nisbatan, kichik bosim xisobiga tezrok pasayadi. Tashki kiyofasi buyicha gipabissal jinslar effuziv va intruziv jinslar oraligida joylashadi. Magmatik jinslarni urganishda uning strukturasi va teksturasi katta axamiyatga ega. Magmatik tog jinslarining strukturasi magmaning kristallanish sharoiti, uning tarkibi va uchuvchan, engil birikmalarning mavjudligi bilan boglik. Kristallanish darajasi buyicha, tulik kristalli-donali, tulik kristalli-mikrodonali, yarimkristallik va shishasimon strukturalarga ajratiladi.
ishtirokida sekin sovib kotishidan paydo buladi. Tulik kristalli-mikrodonali strukturalar magmaning kichik chukurliklarda va ayrim xollarda er yuziga okib chikishidan, kristallanishidan xosil buladi. Yarim kristalli va shishasimon strukturalar magmaning er yuziga okib chikib tez sovib kotishidan xosil buladi. Donalarning nisbiy kattaligiga karab tekis donali (donalar kattaligi teng) va notekis (donalar bir-biriga teng emas) donali strukturalarga ajratiladi. Tekis donali strukturali jinslarda kristall donalarining kattaligi nisbatan bir-xil kattalikga ega buladi. Bunday turdagi strukturalar ma`lum kristallizatsiya sharoiti uzok vakt saklanib turganda xosil buladi. Bu strukturalar abissal jinslar uchun xosdir. Notekis donali, strukturaga ega bulgan jinslarda donalarning kattaligi xilma-xil buladi. Bunday strukturalarning paydo bulishi kristallanish sodir bulayotgan fizik-kimyoviy sharoitning keskin uzgarganligi tugrisida guvoxlik beradi va tulik kristalli jinslar uchun porfirsimon strukturani, yarim kristalli va shishasimon jinslar uchun porfir strukturasining xosil bulishiga olib keladi. Porfirsimon struktura uchun, urta va mayda donali asosiy massa tarkibiga nisbatan katta donali kristallarning tarkalishi xarakterlidir. Bunday strukturaning paydo bulishi xarorat rejimining keskin uzgarishi bilan boglikdir. Porfir strukturalari magmaning er yuzasiga okib chikishi sharoitida paydo buladi. Bunda yaxshi kristallangan, zich, shishasimon massa ichida yaxshi kristallangan ayrim mineral donalari yoyilib tarkalgan buladi. Donalarning mutlak kattaliklari buyicha tulik kristalli strukturalar, yirik donali (>5 mm), urta donali (1-5 mm) va mayda donali (< 1 mm) turlarga bulinadi. Magmatik tog jinslarining teksturasi kristallizatsiya sharoitiga va xosil bulgan yoki bulayotgan jinslarga tashki omillarning ta`siri bilan boglik. Minerallarning tog jinslaridagi joylashishiga karab yaxlit va govakli teksturalarga ajratiladi. Birinchi turdagi tekstura intruziv jinslar uchun ikkinchi turdagi tekstura effuziv jinslar xarakterlidir. Zich (yaxlit) teksturali jinslarda ularning tarkibini tashkil kiluvchi, tarkibi va strukturasi buyicha bir xil bulgan kismlari, fazoda bir tekis ma`lum bir tartibsiz joylashadi. Ular intruziv va effuziv jinslarda keng tarkalgan. Govakli va notekis donali teksturalar uchun, tog jinslarining tarkibiy kismlari notekis joylashgan va tog jinsi bulagida turli strukturaga yoki turli struktura va tarkibga ega bulgan kismlari kuzatiladi. Bu teksturalarning kuyidagi turlari bulishi mumkin. Taksit teksturasi-tog jinslarining ayrim kismlari bir-birlaridan tarkibi yoki strukturasi bilan yoki xam tarkibi xam strukturasi
17 17 bilan fark kiladi; gneyssimon tekstura-prizmasimon va tangachasimon minerallar bir-birlariga parallel joylashadilar; flyuidal tekstura-turli minerallarni joylashishi okimni eslatib bir tomonga chuzilib joylashgan; govakli tekstura-tog jinslari kup mikdordagi bushliklar mavjudligi bilan xarakterlanadi. Magmatik jinslarning kimyoviy tarkibi ularning kanday sharoitda xosil bulishidan kat`iy nazar, magmada kuyidagi oksidlarning ya`ni SiO 2 , Al 2 O 3 , Fe 2 O 3 , FeO, MgO, TiO 2 , CaO, Na 2 O, K 2 O, N 2 O ning necha foiz mikdorda borligiga karab aniklanadi. Magma tarkibida kremniyli va alyuminiyli oksidlar kup buladi. Agar magma tarkibida SiO
kup bulsa, magma juda yopishkok va kuyuk, kam bulsa suyuk va xarakatchan buladi. Magmatik jinslar uz tarkibidagi SiO 2 ning mikdoriga karab kuyidagi guruxlarga bulinadi: 1. Nordon jinslar - 65-75% 2. Urta jinslar - 52-65% 3. Asosli jinslar - 40-52% 4. Uta asosli jinslar - 40% dan kam. Nordon jinslarda kremniyli kislotaning mikdori kup, rangli silikatlarning mikdori 3-12% ni tashkil kiladi, och rangga ega. Tarkibida kvarts, ortoklaz, nordon plagioklaz, biotit, shox aldamchisi va ozgina avgit uchraydi. Nordon jinslarga granit, granit-porfir, obsidian, pemza, kvartsli-porfir kiradi. Urta jinslar tarkibida tuk rangdagi minerallarga (shox aldamchisi, biotit, avgit) nisbatan kup mikdorda och rangdagi minerallar uchraydi. Bu esa urta jinslarga och-kulrang yoki kulrangni beradi. Ochik rangdagi minerallar ortoklaz, mikroklin, plagioklazlardan iborat. Urta jinslarga sienit, traxit, sienit-porfir, diorit, andezit, porfiritlar kiradi (3-jadval). Asosli jinslardagi jins xosil kiluvchi minerallarga piroksenlar (avgit), olivinlar va plagioklazlar (labrador) kiradi. Ba`zida shox aldamchisi minerali xam uchrashi mumkin. Asosli jinslarda kup mikdorda tuk rangli minerallarning mavjudligi jinslarga tuk rangni beradi. Tuk rang muxitida plagioklazlarning kulrang-kora donalari ajralib kurinib turadi. Bu guruxdagi tog jinslarining tipik namunasi bulib gabbro, bazal`t, diabaz jinslari xisoblanadi. Magmatik tog jinslari er pusti va yuzida turli shakllarda yotadi (6-rasm). Intruziv jinslar uchun batolitlar, shtok, fakolit, lakkolit, tomirlar, va effuziv jinslar uchun yopkich va okim kurinishidagi shakllar xarakterlidir.
maxsulotlardan xamda kimyoviy chukmalar va organizmlarning faoliyati natijasida xosil bulgan geologik jismlarga aytiladi. Chukindi jins xosil kiluvchi chukmalar er yuzasida va suv xavzalarida turli geologik jarayonlar natijasida paydo buladi. Bu jarayonlar uz moxiyati jixatidan fizik-mexanik, fizik-kimyoviy, kimyoviy va organik jarayonlardir xamda chukindi xosil bulish (chukish) muxitining fizik-kimyoviy sharoiti uzgarishi bilan idora kilinib turadi (eritmaning tarkibi va kontsentratsiyasi, nordonligi, ishkoriyligi, oksidlanishi, tiklanish potentsiali rN). Chukindi jinslarning xosil bulishi va uzgarishi jarayonlari kator
Bu maxsulotlarning asosiy kismi nurash natijasida xosil buladi va bu boskichni gipergenez deyiladi. Ikkinchi boskichda nurash natijasida xosil bulgan maxsulotlar tashiladi va chukmaga tushadi (chukindi xosil buladi). Bu boskichni sedimentogenez deyiladi. Uchinchi boskichda chukmaning kayta uzgarishidan chukindi jinslar paydo buladi. Bu boskichni-diagenez deyiladi. Natijada chukindi jinslar xosil buladi va yukoridagi boskichlarni esa litogenezning boskichlari deyiladi.
belgilanadi. Bu omillar orasida iklim katta axamiyatga egadir. Bu xol litogenezning turlarini iklimga karab ajratishga asos buladi. Litogenez nival, gumid va arid turlariga bulinadi.
yotkiziklarining turli-tuman chakilgan jinslari xosil buladi.
18 18 Litogenezning gumid turi mu`tadil iklim sharoitida keng tarkalgan. Bu mintakalar uchun nurashning fizik, kimyoviy va biologik turlari xarakterlidir. Natijada, chakilgan (bulakli), kumirli, gilli, temirli, marganetsli, fosfatli, kremniyli karbonatli jinslar xosil buladi.
fizik nurash xarakterlidir. Natijada, chakilgan (bulakli) jinslar, dolomitlar, sul`fatlar, xloridlar va turli tuzlar, xamda mu`tadil iklimli mintakalar uchun xarakterli bulgan karbonatli, kremniyli, fosfatli jinslar xosil buladi. Gipergenez boskichi. Bu boskichda er yuzasidagi tub tog jinslari suv, muz, xarorat va boshka fizik, kimyoviy xodisalarga xamda organizmlarning ta`siriga uchraydi va buziladi (parchalanadi), ya`ni nurash xodisasi ruy beradi.
ekanligi natijasida tog jinslarida mayda darzlar paydo buladi. Bu darzlarga suvning kirishi ularni kengayishiga, chukurlashuviga olib keladi. Natijada turli kattalikdagi jins va mineral bulaklari xosil buladi.
Suvlarning minerallarga ta`siri: erish, gidratatsiya, gidroliz jarayonlariga olib keladi. Suv buglari esa minerallarni oksidlanishiga olib keladi. Natijada minerallar kimyoviy jixatdan uzgarib yangi sharoit uchun barkaror bulgan yangi mineral turlariga aylanadi.
yuzasida uzgargan, buzilgan, parchalangan jinslar katlami, nurash kobigi xosil buladi, ya`ni ilk (birlamchi) maxsulot xosil buladi (tayyorlanadi).
(birlamchi) maxsulotlar tashiladi va yotkiziladi-chukma xosil buladi. Mu`tadil iklimli mintakalarda tayyorlangan maxsulotlar yomgir suvlari, kor-muzlik suvlari va daryo suvlari bilan yuviladi, va parchalangan jins bulaklarining kattaligiga, okimlarning kuchiga karab uzi xosil bulgan erlaridan turli masofalarda yotkiziladi. Bulardan tashkari dengiz va kul xavzalarida daryolar bilan tashib keltirilgan erigan va donali maxsulotlar, okimlar va tulkinlanish natijasida tashiladi, saralanadi va turli erlarda yotkiziladi. Daryo suvlari xavzalarga kolloid va mukammal eritmalar kurinishida kup mikdordagi moddalarni tashib keltiradi. Kolloidlar kurinishida gill minerallari, kremnezem, organik moddalar, temir birikmalari, marganets, fosfor va kator nodir (vanadiy, xrom, nikel, kobal`t) elementlari tashib keltiriladi. Xakikiy eritmalar kurinishida barcha engil eruvchi tuzlar: xloridlar, sul`fatlar, karbonatlar, ishkoriy metallar kupincha kremnezem, organik moddalar, temir birikmalari, margenets, fosfor va boshka elementlar tashib keltiriladi. Kolloidlarning kup kismi daryoning kuyi okimida va kirgok oldi kismida ayrim xolda xavzaning urta kismida gilli maxsulotlar bilan birga chukadi. Xakikiy eritmalardan karbonatlar fosfatlar, temir birikmalari va marganets chukadi: xlorid va sul`fatlar eritmada koladilar. Odatda kirgokdan xavzaning urta kismiga karab kum yotkiziklari, alevritlar, ular esa gilli yotkiziklar bilan almashinib boradi. Kumlardan gillarga tomon, temir, marganets va alyuminiyning kontsentratsiyasi ortib boradi. Maxsulotlarning tashilishi va chukmaga yotkizilishi jarayonida organizmlarning mexanik va kimyoviy ta`siri katta axamiyatga ega. Arid iklimli mintakada chukma xosil bulishi va tashilishi jarayoni shamol va kisman okar suvlar ishtirokida sodir buladi. Shamollar arid iklimli xududlarda kup mikdorda parchalangan jins zarralarini mayda chang (alevrit) larni kuchiradi. Tashilish jarayonida parchalangan zarralar er yuzasida yumalatiladi va kattaligiga karab saralanadi. Tarkibida turli kattalikdagi zarralar bulgan shamolning ta`sirida koyatoshlar silliklanadi. Bu zarralarning tashilishi, tuplanishi yotkizilishi natijasida kum tepalari- barxanlar, dengiz va daryo kirgoklarida dyunalar xosil buladi. Kurgokchil iklimli mintakalarda atmosfera yoginining mikdori juda oz va kamdan-kam kiska muddatli jala kurinishida yogadi. Natijada tog va balandlik etaklarida parchalangan maxsulotlar elpigich shakliga uxshash tashilish konusi xosil kilib yoyilib yotkiziladi. Tashilish konusi yotkiziklari silliklanmagan, deyarlik saralanmagan tog jinsi va minerallar bulaklaridan iborat buladi. Erigan moddalarning asosiy kismi arid iklimli mintakalarga yukori balandliklarda joylashgan mu`tadil iklimli mintakalardan daryolar bilan dengiz, okean suvlarining kurfazlariga va lagunalariga
19 19 (kultiklariga) okib utishi natijasida tashib keltiriladi. Bu mintakalarda suvlar katta mikdorda buglanadi va uning tarkibidagi tuzlar chukmaga tushib kimyoviy chukindilarni xosil kiladi.
ogirlik kuchi va suvlarning faoliyati bilan boglik. Muzliklar uz xarakati davomida uz asosini buzadi, dungliklarni tekislaydi, jins bulaklari bilan uz tagini tirnaydi (buzadi, xaydaydi) va parchalangan jins bulaklarini uzok masofalarga tashiydi. Muzlik bilan tashiladigan maxsulotlarning kattaligi turlicha bulib bir necha millimetrdan yirik gula tosh kattaligigacha bulishi mumkin. Bu maxsulotlar kisman kayta ishlanadi va muzlikning erishi va kaytishi natijasida morenalar kurinishida yotkiziladi. Morena jinslari deyarli saralanmagan buladi. Chukindi maxsulotning tashilishi va yotkizilishi davomida, chukindilar kattaliklari, solishtirma ogirligi, kimyoviy tarkibi va uxshashligiga karab turli kismlarga bulinadi (differentsiatsiyaga uchraydi). Toglik xududlarda mexanik differentsiatsiya natijasida avval yirik bulakli chukindilar, sungra kumlar va keyin gillar yotkiziladi. Suv xavzalarida kimyoviy differentsiatsiya jarayonida suvdan tuz birikmalari suvda eruvchanligiga boglik ravishda tartib bilan chukmaga tushadi.
Download 1.01 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|