Uzbekiston Respublikasi Xalk ta`limi vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti Geografiya kafedrasi
Download 1.01 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1-Mavzu. Sizot suvlarining yotish sharoitlari
- 2-Mavzu. Sizot suvlarining yuzasi
- 39-rasm. Sizot suvlarining er yuzasi suvlari bilan boglanish turlari
- 3-Mavzu. Sizot suvlarining ozukalanish va sarf bulish sharoitlari.
- 4-Mavzu. Sizot suvlarining mintakalar buyicha tarkalishi
- 3- rasm. MDX xududida tarkalgan sizot suvlarining shakliy xaritasi (G.N.Kamenskiy buyicha).
|
10-Bob. Sizot suvlari
1-Ma`ruza Sizot suvlarining yotish sharoitlari 2-Ma`ruza Sizot suvlarining yuzasi 3-Ma`ruza Sizot suvlarining ozukalanish va sarf bulish sharoitlari 4-Ma`ruza Sizot suvlarining mintakalar buyicha tarkalishi Nazorat uchun savollar
Sizot suvlari deb, er yuzasidan birinchi suv utkazmaydigan katlam ustiga joylashgan doimiy xarakat kiluvchi suvli katlamga aytiladi. Sizot suvlarining yuza kismi suv utkazmas katlam bilan chegaralanmaydi va suv utkazuvchi katlam suv bilan tulik tuldirilmaydi, shuning uchun sizot suvlari bosimsiz, erkin yuzaga ega buladi (36-rasm). Kuduklar bilan sizot suvlarining yuzasi ochilsa ularning satxi uzgarmaydi yoki balandligi uz urnida koladi. Sizot suvlari tabiatda deyarli xamma erda keng tarkalgan va ular asosan turtlamchi davr yotkiziklariga joylashgan. Sizot suvlarining yotish sharoitlari turli-tumandir va erning fizik-geografik, geomorfologik sharoitiga va geologo- litologik tuzilishiga va boshka omillarga boglik. Atmosferada sodir buladigan xamma uzgarishlar sizot suvlarini uzgartiradi. Atmosfera yoginlarining ta`siridan, sizot suvlarining satxi uzgarib turadi. Yogin kam bulgan yillar sizot suvlarining satxi pasayadi, yogin kup yillari esa ularning satxi kutariladi. Sizot suvlarining satxi atmosfera bosimiga xam boglik buladi. Vakt utishi bilan sizot suvlarining tarkibi va xarorati uzgarib turadi.
xossalari bir xil bulgan tog jinslari katlamlariga joylashgan sizot suvlari suv gorizontlari yoki suvli katlam deyiladi. Suvli katlamning tagida joylashgan suv utkazmaydigan jinsni suv utkazmaydigan katlam deyiladi. Suvli gorizontning kalinligi deb, sizot suvining yuzasidan suv tusar katlam yuzigacha bulgan tik masofaga aytiladi. Sizot suvlari odatda tekis tulkinsimon yuzani xosil kiladi va yakin atrofdagi jarliklar, daryo vodiylari tomon kiyalangan buladi. Fakat pasttekisliklarda, kiyalik juda kichik bulsa sizot suvining yuzasini shartli ravishda tekis yuza deb kabul kilsa buladi. Kiyalik buylab turli tezlikda xarakat kiluvchi sizot suvlari, sizot suvining okimi deyiladi (36-rasm). Gorizontal yuzaga ega bulgan sizot suvlari, sizot suvlari xavzalari deb aytiladi (37-rasm). Sizot suvi xavzalari suv utkazmas tog jinslarining yuzasi bukilgan rel`efga ega erlarda xosil buladi. Shuni kayd kilish kerakki sizot suvi xavzalari, infil`tratsiya yoki kondensatsiya suvlari xavzalarni tuldirib-toshirish imkoniyatiga ega bulmagan erlarda xosil buladi (37-rasm). Tabiatda ayrim vaktlarda sizot suvi okimlari bilan xavzalari gidravlik jixatdan boglangan xolda uchraydi (38-rasm). Aksariyat sizot suvlari xavzalari deb, ayrim geologik strukturalarni tuldirgan sizot suvlariga aytiladi (masalan, allyuvial yotkiziklar bilan tuldirilgan daryo vodiysi).
aa-er yuzasi; bb-kapillyar suvlarning yuzasi; vv-sizot suvlarining yuzasi; gg-suv utkazmas katlamning yuzasi; ab- aeratsiya mintakasi; bv-kapillyar suvlar mintakasi; vg - suvga tuyingan mintaka; h-sizot suvi kalini; 1-kum; 2-suvli kum; 3-gil
79 79 37-rasm. Sizot suvlarining xavzasi aa-sizot suvlarining yuzasi; bb-suv utkazmas jins katlamining yuzasi; 1-kumlar; 2-suvli kum katlami; 3-gillar
Sizot suvlari ogirlik kuchi ta`sirida baland joylardan past joylarga tomon xarakat kiladi xamda suvning xarakati karshilik kam bulgan tomonga yunalgan buladi. Ayrim daryo vodiylarida, ayniksa daryo uzanlarida, er osti suvlarining yunalishi er usti suvlarining yunalishi bilan mos keladi. e.A.Zamarinning bergan ma`lumoti buyicha sizot suvlari yuzasining kiyaliklari 0,001-0,007 ni tashkil kiladi va taxminiy tezligi yirik kumlarda 1,5-2,0 m/kunni, mayda kumlar va kumok tuproklarda 0,5-1,0 m/kunni, gilli tuprok va lyoss jinslarida esa 0,1-0,3 m/kunni tashkil kiladi.
1-kumlar; 2-suvli kum katlami; 3-suv utkazmas jins katlami; 4-sizot suvining satxi; 5-sizot suvlari xarakatining yunalishi; 6-atmosfera yoginlarining infil`tratsiyasi
mutlak balandliklarda joylashadi. Sizot suvi gorizontlari daryo vodiylari, jarliklar, soylar, kul chukurliklari bilan kesilsa, ular buloklar kurinishida er yuziga okib chikadi va sarf bulish jarayoni ruy beradi. Sizot suvining yuzasi uyilgan tomonga karab pasayib boradi va bu yuzani depression
80 80 2. Ozukalanish va tarkalish maydonlari ustma-ust tushadi va asosiy ozukalanish manbalari bulib atmosfera, er usti va kondensatsion suvlar xizmat kiladi 3. Sizot suvlari vakt birligida uziga xos rejim bilan xarakterlanadi. Ularning rejimi ya`ni vakt birligi ichida zaxirasini, satxini, kimyoviy va bakteriologik tarkibining fizik xossalarini uzgarishi, xududning iklimiga, aeratsiya mintakasida sodir buladigan fizikaviy, kimyoviy va biokimyoviy jarayonlarga, kishilarning xujalik va injenerlik faoliyatiga boglik
Sizot suvlarining suv ta`minoti, melioratsiya va turli inshootlarni kurish maksadlari uchun urganishda ularning yotish chukurligini urganishga katta axamiyat beriladi. Sizot suvlari yuzasining yotish chukurligini, ularning satxini, burg kuduklarida, shurflarda tugridan-tugri ulchash yuli bilan aniklanadi.
Ns - kudukdagi suv satxining mutlak balandigi; Ne - shu kuduk joylashgan er yuzining mutlak balandligi; h - berilgan kudukdagi suvning yotish chukurligi. Sungra suv satxlarining balandliklari ma`lum masshtabdagi topografik asosga tushiriladi va ular yordamida sizot suvi satxining gorizontallari (gidroizogipslari) utkaziladi. Topografik asosning masshtabiga sizot suvi satxini kuzatish kuduklarining soniga va gidroizogips xaritasidan kuzlangan maksadga kura, gidroizogips xaritalari turli masshtablarda tuziladi va xar 0,5; 1,0; 2,0; 5,0 metrdan gidroizogips chiziklari utkaziladi. Gidroizogips xaritasi asosida katta axamiyatga ega bulgan masalalar echiladi, masalan, sizot suvlari asosida suv ta`minotini loyixalashtirish, zax kochirish tadbirlarini ishlab chikish, fukaro va sanoat kurilishi maydonlarini tanlash va b.k.
k - tog jinslarining fil`tratsiya koeffitsienti; b - sizot suvi okimining kengligi; h - sizot suvi okimining kalinligi; i - sizot suvi okimining kiyaligi (nishabligi). Sizot suvlarining satxi vakt birligi ichida iklim, gidrologik omillar ta`sirida uzgarib turganligi uchun gidroizogips xaritasi anik muddat uchun tuziladi. Sizot suvlarining yuzasi, ozgina tekislangan kurinishda er yuzasining rel`efini kaytaradi va fakat ayrim joylarda (daryo vodiylari, jarliklar) bu konuniyatga tugri kelmasligi mumkin (40- rasm). Sizot suvlari er yuzida tarkalgan okim va xavzalardagi suvlar bilan gidravlik boglangan buladilar (daryolar, kullar, suv omborlari va boshkalar)(39-rasm). Daryo vodiylari allyuvial yotkiziklar-kumlar, kumli-shagallardan tashkil topgan. Bu yotkiziklarda yukori sifatli katta xajmdagi sizot suvlari tuplangan buladi. Sizot va daryo suvlari orasidagi boglanish turlicha buladi va gidroizogips xaritasidan foydalanib aniklanadi. Nam iklimli xududlarda daryo vodiylariga sizot suvlari kuyiladi, ya`ni sizot suvlari xisobiga ozukalanadi. Kuruk iklimli mintakalarda aksariyat sizot suvlarining satxi daryo satxiga nisbatan pastlashib boradi. Bunday sharoitda daryo suvlari sizot suvlarini ozukalantirishga sarflanadi.
81 81 39-rasm. Sizot suvlarining er yuzasi suvlari bilan boglanish turlari a-daryo, sizot suvlaridan ozukalanadi; b-sizot suvlari daryo suvlari xisobiga ozukalanadi; v-daryo-sizot suvlaridan ozukalanadi va ularni ozuklantiradi.
40-rasm. er yuzasi rel`efi bilan sizot suvlari satxining boglikligi 1-kumlar; 2-suvli kumlar; 3-gillar.
Amudaryo va Sirdaryo okib utadigan saxro chul xududlarida, oz mikdorda (120-150 mm) yoginlar yogadi, buglanish esa 1500 mm ga etishi mumkin. Kuzatishlar shuni kursatadiki, daryo kirgoklaridan uzoklashilgan sari er osti suvlarining minerallashuv darajasi va yotish chukurligi ortib boradi. Tabiatda daryo suvlari bilan sizot suvlari urtasida murakkab boglanishlar bulishi mumkin. Masalan, togli xududlarda daryo vodiylariga bir tomondan sizot suvlari kuyiladi, yoki karama- karshi tomoniga esa daryo suvlari sizot suvlariga sizilishi mumkin (41-rasm).
82 82 41-rasm. Sizot suvlarining daryo vodiylari bilan boglanishi sharoiti a- tog vodiylari; b - past tekisliklardagi vodiylar. 1-suv utkazmaydigan granitlar; 2 - suv utkazuvchi nuragan granitlar; 3 - sizot suvlarining satxi; 4 - suvli kumlar; 5-suv utkazmas jinslar; 6 - buloklar; 7 – atmosfera yoginlarining sizib utishi mintakasi; 8 - sizot suvi okimining yunalishi. Daryo vodiylaridagi sizot suvlarining satxi daryo suvlarining kutarilishi va pasayishi ta`sirida yil mobaynida uzgarib turadi.
bilan boglangan 4 xil ozukalanish manbalari buladi: 1) atmosfera yoginlari 2) er usti suvlari 3) chukur gorizontlardan sizib utadigan bosimli suvlar 4) kondensatsiya suvlari. Sizot suvlari asosan, atmosfera yoginlarining sizib utishi xisobiga ozukalanadi. Sizib utadigan suvning mikdori, yoginlarning xarakteri va jadalligiga, aeratsiya mintakasidagi tog jinslarining suv utkazuvchanligiga boglik. Sizot suvlarining ozukalanishida xavoning nisbiy namligi katta (100%) bulganda, uzok muddatli maydalab, sekin yogadigan yomgirning axamiyati katta buladi. Kish oylarida yogadigan yoginlar asosan, baxor oylarida sizot suvlarini ozukalantiradi. Kish oylaridagi kattik yoginlar xisobiga buladigan infil`tratsiya tuprokning erish vaktiga, erlarning rel`efiga, usimliklarning xarakteriga, tuproklarning suv utkazuvchanligiga va boshka omillarga boglik. Baxorda korlar erishi vaktida tekis rel`efli erlarda tik kiyaliklarga nisbatan infil`tratsiya sharoiti yaxshi buladi, usimliklar korning erishini sekinlashtiradi, infil`tratsiya tezrok buladi va er yuzi okimining sarfini kamaytiradi. Chul xududlarda korning kalinligi oz bulganligi uchun kish yoginlarining juda oz kismi tuprok katlamiga uncha katta bulmagan chukurlikka singib utishga ulguradi. Chullarda er osti suvlarining kup mikdorda ozukalanish xodisasi rel`efning pasaygan erlarida ruy beradi. Bu joylarda baxor oylarida er osti suvlari kutariladi va ular chuchuklashadi. er yuzidan yogin suvlarining sizib utishi, sizot suvining yuzasigacha davom etadi. Sungra bu suvlar sizot suvlari kurinishida yakin atrofdagi daryo vodiylari, soylar va jarliklar tomon kiyalik buyicha okadi. Agar sizib utayotgan suvlar sizot suvlari xavzasigacha etib borsa, uning satxini kutarilishiga ta`sir kursatadi. Saxro mintakalarida sizot suvlari xavodagi suv bugining tog jinslari oraligida kondensatsiyasidan xam ozukalanishi mumkin. Masalan, Korakumda atmosfera yoginlari juda oz, buglanish juda katta va 3-4 oy yogin bulmagan davrdan sung xam bir necha metr chukurlikda nam kumlarni uchratish mumkin.
83 83 Ayrim erlarda sizot suvlari, bosimli pastki katlam suvlari xisobiga kushimcha ozukalanadi. Ozukalanishning bu turi suv utkazmaydigan katlamlarning ochik joylari orkali yoki bosimli suv satxi
sizot suvi
satxidan baland
bulgan sharoitda sodir buladi.
42-rasm. Bosimli suvlarning yopkich katlamga joylashgan sizot suvlari bilan boglanishi a - sizot suvlari bosimli suvlar xisobiga ozukalanadi; b- sizot suvlari bosimli suvlarga sizib utadi; 1 - suvni yomon utkazuvchi, sizot suvi joylashgan yotkiziklar; 2 - suvni yaxshi utkazuvchi, bosimli suvlar joylashgan yotkiziklar; 3 - sizot suvlarining satxi; 4 - bosimli suvlarining p`ezometrik satxi.
Agar sizot suvi bilan bosimli suv katlami orasida mutlak suv utkazmaydigan katlam bulmasa, ular urtasidagi gidravlik boglanishning kuyidagi turlari kuzatiladi. Sizot suvlari satxi bosimli suv satxidan baland shuning uchun sizot suvlaridan (42 b -rasm)
bosimli suvlarga suv sizib utadi. Suv katlamlarining satxlari deyarli teng, agar zovurlar bilan suv satxi pasaytirilsa sizot suvlari bosimli suvlar xisobiga ozukalanadi. Sizot suvlarining satxi davriy ravishda bosimli suvlarning satxidan baland (yogingarchilik va sugorish ta`sirida) joylashgan, kolgan vaktlarda sizot suvlari bosimli suvlar xisobiga ozukalanadi va balandligi bosimli suvlarining satxidan past buladi. Sizot suvlari satxi bosimli suvlar satxidan doimo past shuning uchun bosimli suvlar sizot suvlarini doimiy ravishda ozukalantiradi (42 a -rasm).
Sizib utib ozukalantiruvchi suvning mikdorini taxminan kuyidagi formula orkali aniklash mumkin.
(10.3) q - sizib utayotgan suv sarfi, m 3 /ga 1 kunda; K v - yukoridagi yopkich katlamning fil`tratsiya koeffitsienti, m / kun; N - bosimli suvning mutlak balandligi, m; h - sizot suvi satxining mutlak balandligi, m; m - yopkich katlam suvli kismining kalinligi, m. Toglar orasidagi pasttekisliklarda sizot suvlari bosimli suvlarda yiliga bir gektar maydonga 3-5 ming kubometr suv oladi va bu xodisa sizot suvlarining er yuziga yakin joylashishini va tuproklarning botkoklanishi va shurlanishi uchun sharoit mavjudligini kursatadi. Boglanishning birinchi kurinishida erlarning meliorativ sharoiti kulay, chunki yopkich katlamdagi sizot suvlari bosimli suvlarga sizib utadi (42 b -rasm).
84 84 Sizot suvi gorizontlari buloklar yoki boshka kurinishlarda drenalanadi. Buloklar odatda er yuziga, suv gorizontlarining erozion shaxobchalar bilan uyilgan eridan va tog jinslarining tektonik buzilgan erlaridan chikadi. Buloklarning er yuziga chikishini sababi turlicha va aksariyat geologo- litologik omillar bilan xamda xududning gidrografik sharoiti bilan boglik. Odatda pasttekislik xududlarda bosimsiz buloklar toglik xududlarda esa, bosimli buloklar tarkalgan buladi. Yorilgan va karstlangan tog jinslaridan chikkan buloklar suvining sarfi ayrim vaktlarda sekundiga bir necha yuz litrni tashkil kiladi va xatto sekundiga bir necha un kubometr xam bulishi mumkin.
Ma`lumki, iklim, tuproklar va usimliklar er yuzida kutbdan ekvatorga tomon konuniy uzgarib boradi. Tabiiy xodisalarning mintakalar buyicha konuniy uzgarishini mashxur rus tuprokshunos olimi V.V.Dokuchaev anikladi. Iklim, tuprok xosil kiluvchi jinslar, usimliklar xamda xayvonot dunyosining faoliyati natijasida xosil bulgan tuproklar er yuzi kengliklarida mintakalar buylab tarkaladi va konuniy uzgarib turadi. Xuddi shunday konuniyatga sizot suvlari xam buysunadi. Bu masala bilan tanikli olimlar P.V.Ototskiy, V.S.Il`in, O.K.Lange, G.I.Kamenskiy, I.V.Garmonov, V.I.Duxanina va boshkalar shugullanganlar. Sizot suvlarining mintakalar buylab tarkalishiga F.P.Savarenskiy katta axamiyat berib, shunday deb yozgan edi: "Sizot suvlarining mintakalari iklim mintakalari bilan va er yuzidagi maxsulotlar mintakalari bilan: usimlik, tuprok katlami va er yuzida kuzatiladigan nurash jarayonining yunalishi bilan uzviy boglangan". G.N.Kamenskiy MDX xududlarida sizot suvlarining paydo bulishiga karab, kuyidagi sizot suvlari mintakalarini ajratadi: a) kontinental shurlanish maydonlari bulmagan erish mintakalari; b) kontinental shurlanish maydonlari bulgan, erish mintakalari; v) kontinental shurlanish mintakalari; g) erish mintakalari (43-rasm). Erish mintakasidagi sizot suvlari namlik ortik yoki namlik etarli darajada bulmagan tumanlarda, suvni yaxshi utkazuvchi va yaxshi drenalangan tog jinslari tarkalgan joylarda tarkalgan buladi. Bunday iklimli geologik sharoitda, er osti suvi okimining sarfi, buglanish mikdoridan ortik buladi va sizot suvlarining kimyoviy tarkibi tuproklar va tog jinslarining erishi natijasida shakllanadi.
kup va tabiiy drenalanish butunlay bulmaydi. Bu mintaka sizot suvlarining kimyoviy tarkibi, er yuzida, tuproklarda va tog jinslarida suvning buglanishi xisobiga xosil bulgan, yigilgan tuzlar ta`sirida shakllanadi. Sizot suvlarining kimyoviy tarkibiga tog jinslarining tarkibi va er yuzi rel`efining tuzilishi katta ta`sir kursatadi. Turli tuzilishdagi rel`efli sharoitda turli tarkibdagi sizot suvlari tarkalgan buladi. Balandlik erlarda (dungliklar, suv ayirgichlar) chuchuk suvlar tarkaladi, kiyaliklarning pastki kismlarida suvlarning minerallashuvi yukorirok buladi. Vodiylarda va boshka chukurlik (pastlik) rel`eflarda shur suvlar tarkaladi. Erish mintakasidagi sizot suvlari MDX ning evropa kismida va Sibirda juda keng va katta maydonlarda tarkalgan. Kontinental shurlanish mintakasidagi sizot suvlari asosan, MDX ning evropa kismini janubiy-garbida, Garbiy Sibir pasttekisligining kuruk chullarida va Markaziy Osiyo xududida keng tarkalgan.
suvlarining minerallashuvi va chukurligi ortib boradi. Namgarchilik etarli mintakalarda chuchuk suvlar xosil buladi va namgarchilik kam erlarda minerallashuvi yukori suvlar tarkalgan buladi. Bu uzgarishlar konuniyati kenglik va vertikal mintakalar buyicha kuzatiladi.
85 85
43- rasm. MDX xududida tarkalgan sizot suvlarining shakliy xaritasi (G.N.Kamenskiy buyicha). 1 - erish mintakasidagi sizot suvlari; 2 - kontinental shurlanish maydoni bulgan erish mintakasi; 3-kontinental shurlanish mintakasi sizot suvlari; 4-tog jinslarining erishi mintakasida tarkalgan sizot suvlari. Gidrodinamik mintakalar xududning tabiiy drenalanganligi darajasining pasayib borishi bilan sizot suvlarining minerallashuvi ortib borishida va sizot suvlari chukurligining kamayib borishda namoyon buladi. Tabiiy drenalanganlik darajasi-urganilayotgan ma`lum maydondan vakt ichida okib chikib ketayotgan sizot suvi okimining sarfini kursatadi. Tabiiy drenalanganlik yukori darajada bulsa, er osti suvi okimining sarfi shunchalik katta buladi. Melioratsiya masalalarini xal kilishda sugorish maydonining drenalanganligidan tashkari ayrim katlamning, masalan kumlar ustida joylashgan yopkich gilli tuprokning drenalaganligini aniklash maksadga muvofikdir. Yukori katlamning drenalaganligi kursatgichi bulib, bosimlarning farkiga va yopkich katlamning vertikal suv utkazuvchanligiga boglik buladigan, yukori katlamdan tagidagi katlamga okib utadigan suv sarfi xizmat kiladi. Yopkich katlamning drenalanganligi bosimlarning farki uzgarishi bilan vakt ichida uzgarib turadi.
Sizot suvlarining minerallashuvi birinchi mintakadan beshinchi mintakaga tomon ortib boradi va bu sizot suvi okimining sarfini, buglanishga va transpiratsiyaga sarf buladigan suv mikdori bilan bulgan nisbatiga boglik. Birinchi ikki mintakada er ostidan okib utib ketadigan suv mikdori katta (suvning chukurligi va tezligi katta) bulganligi uchun bu mintakada tuz tuplanmaydi (tuz yigilish jarayoni sodir bulmaydi). Aeratsiya mintakasidan va suvli jinslardan erigan tuzlarni sizot suvlari okimi olib chikib ketadi va sizot suvlarining tezligi kamaygan mintakalarda yigiladi. Shuning uchun ularning satxi er yuziga yakinlashadi va bu mintakalarda buglanish okib chikib ketadigan suv sarfidan katta buladi.
86 86 Bunday drenalanganlik yomon bulgan mintakalarda sizot suvlari buglanadi va ularning minerallashuvi ortadi. Bu mintaka tuproklarida tog jinslarida va sizot suvlarida tuz yigiladigan mintaka xisoblanadi. Chul (saxro) lardagi sizot suvlari xavzalarida suvlar xaddan ziyod minerallashgan buladi. Mintakalarning tartib bilan almashinishi tog oldi xududlarida anik xarakterlanadi va toglardan pasttekisliklar tomon uzoklashib borgan sari tabiiy drenalanganlik yomonlashib boradi va shu bilan bir katorda minerallashuvi ortib boradi. Shu sababli kurgokchil iklimli xududlarda suv ta`minoti kuduklari, daryo va kanallar yakiniga joylashtiriladi.
Download 1.01 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|