Uzbekiston Respublikasi Xalk ta`limi vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti Geografiya kafedrasi
-Bob. Gidrosfera. Tabiatda suvning aylanma xarakati. Aeratsiya va suvga
Download 1.01 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1-Mavzu. Gidrosfera. Tabiatda suvning taksimlanishi. Tabiatda suvning aylanma xarakati
- Tabiatda suvning aylanma xarakati.
- 28-rasm. Tabiatda suvning aylanma xarakati
- 2-Mavzu. Aeratsiya va suvga tuyingan mintakalar tushunchasi
- 30-rasm. Tog jinslarida suv turlari (A.F.Lebedev buyicha)
|
7-Bob. Gidrosfera. Tabiatda suvning aylanma xarakati. Aeratsiya va suvga tuyingan mintakalar tushunchasi. Tog jinslari tarkibida suvning turlari. Tog jinslarining suvli fizik xossalari
1-Ma`ruza Gidrosfera. Tabiatda suvning taksimlanishi. Tabiatda suvning aylanma xarakati 2-Ma`ruza Aeratsiya va suvga tuyingan mintakalar tushunchasi 3-Ma`ruza Tog jinslarida suvning turlari 4-Ma`ruza Tog jinslarining suvli-fizik xususiyatlari Nazorat uchun savollar
aylanma xarakati
Suv tabiatda eng kup tarkalgan modda xisoblanadi va u turli xil kurinishlarda va xolatlarda uchraydi. Erkin xolatdagi suvlar er yuzasi okimlarini va xavzalarini, er osti suvlarining asosiy kismini, kattik xolatdagi suvlar esa muzlik, kor katlamlarini tashkil kiladi. Atmosferada suvlar bug, suyuk va kattik xolatda uchraydi. Suvlarning kattagina kismi er pustida boglangan suvlar kurinishida, minerallarning tarkibiga kirgan kimyoviy jixatdan boglangan kurinishda va tog jinsi zarralarining yuzasida molekulyar tortish kuchlari bilan ushlanib turadigan mayda zarralar kurinishida uchraydi. er yuzasining deyarli 71% maydoni suv katlamlari bilan koplangan. Bu katlam okean, dengiz, mintakaviy suv xavzalari va muzliklardan tashkil topadi. Bu katlam er pustining yukori kismida joylashgan er osti suvlari bilan birgalikda gidrosferani xosil kiladi. Gidrosfera suvlari er pusti va atmosfera oraligida joylashgan bulib, akademik V.I. Vernadskiyning ta`kidlashicha, tabiatdagi barcha suvlar uzaro uzviy boglangan yagona tizimni tashkil kiladi. Gidrosferaning yukorigi chegarasi xozirgi zamon tasavvurlariga kura 8-17 kilometr er yuzidan balandlikda, pastki chegarasi esa er pustining asosiga tugri keladi deb ajratish mumkin. Gidrosferaning ana shu kismida taxminan 2,3 mlrd.km3 suv resurslari mavjud. Agar bu xajmdan kimyoviy boglangan suvlarni e`tiborga olmasak, bugungi kunda erda taxminan 1,39 mlrd.km3 suv resurslari mavjud. Bu suvlarning asosiy kismi 97,5% - okean va dengizlarda joylashgan, fakat 2,5% kismi chuchuk suvlarga tugri keladi.
tashkil kiladi. Lyokin bu suvlarning aylanma xarakatdagi axamiyati juda kattadir, chunki atmosferadagi jarayonlar suv buglarini okeandan mintakalarga olib kelinishida xal kiluvchi omil xisoblanadi. Suvlar er yuzida uta notekis taksimlangan va ularning asosiy kismi shur suvlardir. Bu suvlar avval ta`kidlanganidek Dunyo okeani bilan boglik va er sharining uchdan ikki foiz yuzasini tashkil kiladi.
Kullarda tuplangan suvlarning umumiy zaxirasi 176000 km 3 ni tashkil kiladi. Taxminan uning yarmi minerallashgan suvlardan iborat. Daryo uzanlariga joylashgan suvlarning zaxirasi 2,1 ming km
3 ni tashkil kiladi va boshka suvlarga nisbatan eng kup ishlatiladigan suv resurslari turiga kiradi.
jinslarining govakligi, yoriklari, va chukurliklarining ortishi bilan uzgaradigan termodinamik va fizikaviy-kimyoviy sharoitlar bilan boglik. Oxirgi yillarda utkazilgan xisoblarga kura er gidrosferasidagi suvlar mikdori taxminan 0,9 mlrd.km 3
60 60 Dunyo suvlari zaxirasiga bu suvlardan fakat er pusti yukori kismining chukurligigacha joylashgan 23,4 mln.km 3 er osti suvlari xamda abadiy muzlik mintakalariga joylashgan 300 ming km 3 er osti muzlari kiritiladi. er osti suvlari zaxiralarining asosiy kismini-10,5 mln.km 3 - er pustining 500-600 m chukurligida joylashgan chuchuk suvlar tashkil kiladi. erdagi chuchuk suv zaxiralarining uchdan bir kismi er osti suvlarini tashkil etadi. Tabiatda suvning aylanma xarakati. Kuyosh energiyasining va ogirlik kuchining ta`siridan tabiatda suvning abadiy aylanma xarakati sodir bulib turadi. Xaroratning kutarilishi natijasida dengiz, daryo, kul, kuruklik yuzasidan va usimliklardan suv buglanib atmosferaga bug kurinishida kutariladi. Xavo massasining uz urnini uzgartirishi natijasida suv bugi uzok masofalarga olib ketiladi va ma`lum xaroratli sharoitda tomchi kurinishiga utadi va er yuziga yomgir yoki kor kurinishida yogadi. er yuzasiga tushgan yogin suvlarining bir kismi daryo, dengiz va okeanlarga kuyiladi, ozrok mikdori usimliklarni ozukalantirishga sarf buladi, kisman yogin suvlari tuprok orkali tog jinsi katlamlariga sizib utadi va yana bir kismi esa atmosferaga buglanishi mumkin.
28-rasm. Tabiatda suvning aylanma xarakati
Shunday kilib suvning aylanma xarakatida atmosfera, er usti va er osti suvlari katnashadi va bular er osti suvlari resurslarini xosil kilishda xal kiluvchi ta`sir utkazadi. er tarixining turli davrlarida yoginning, buglanishning va okimlarning mikdori turlicha bulgan. Xozirgi vaktda bu jarayonning urganilish darajasiga karab tabiatda suvning aylanma
ketiladi, ma`lum bir sharoitda kuyuklashadi va kuruklik yuzasiga yogin (kor, yomgir) kurinishida tushadi. Yogin suvlari er yuzida er osti va sirti okimlarini xosil kiladi va okean, dengizlarga kaytadan kuyiladi. Suvning kichik aylanma xarakatida okean va dengiz yuzasidan buglangan suvlarning ma`lum kismi xavo okimi bilan olib ketilmaydi va shu xavzalarining yuzasiga yomgir va kor kurinishida kaytib tushadi.
usimliklardan buglangan suvlar, shu erning uziga yogin kurinishida tushadi. Bu yoginlar yangidan turli okimlarga buglanishga sarflanadi va suv bugi kuruklikka yogin kurinishida kaytadi (yogadi). Tabiatda suvning aylanma xarakatining mikdoriy ifodasi suv muvozanati deyiladi. Okeanlar yuzasidan yil mobaynida 505000 km 3 suv buglanadi. Uning asosiy kismi (458000 km 3 ) okeanlar yuzasiga yogin kurinishida kaytib tushadi, lekin 47000 km 3 yoki 9,3% xavo okimi tarkibida olib ketiladi va kuruklikka yomgir va korlar kurinishida yogadi xamda kuruklikdagi suv resurslarini xosil kiladi. Okeanlarga bir yil mobaynida daryo okimi kurinishida 45000 km 3 , er osti suv okimi kurinishida deyarli 2200 km 3 suv kelib kuyiladi. 6-jadval
61 61 er sharida suv muvozanati Atmosfera yoginlari er osti va yuza suvlarining umumiy yigindisi Buglanish Maydon
Maydon, km 2 mm
ming km 3 mm ming km 3 mm ming km 3
Kuruklik 149000
800 119
315 47
485 72
Dunyo okeani 361000
1270 458
130 47
1400 505
er sharida 510000
1130 577
- - 1130 577
2-Mavzu. Aeratsiya va suvga tuyingan mintakalar tushunchasi
tuyingan mintakalarga bulinadi. Aeratsiya mintakasi er yuzasidan sizot suvining satxigacha bulgan mintakani uz ichiga oladi. Aeratsiya mintakasi tog jinslarining govaklari xavo, suv bugi mustaxkam va bush boglangan xamda kapillyar suvlar bilan tuldirilgan. Bu mintakada gravitatsion suvlar fakat korlarning jadal erishi davrida va yogingarchilik kup davrlarda xosil bulishi mumkin. Aeratsiya mintakasining kalinligi tog jinslarining litologik xususiyatiga, er yuzasining past- balandligiga va iklim sharoitiga boglik. Uning kalinligi bir necha santimetrdan yuz metrlargacha uzgarib turadi. er osti suvlari aeratsiya mintakasi orkali atmosfera bilan boglanadi. Yomgir va kor suvlari aeratsiya mintakasi orkali sizib utadi va er osti suvi resurslarini ozukalantiradi. Kuruk iklimli mintakalarda aeratsiya mintakasi orkali er osti suvlarining satxi 3 metrdan yakin joylashganda jadal buglanadi. er usti suvlarining sizib utish tezligi va buglanishi, aeratsiya mintakasi tuzilishiga, jinslarning litologik tarkibiga va joyning fizik-geografik sharoitiga boglik. Suvga tuyingan mintakaning yukori chegarasi sizot suvlari satxidan boshlanadi, pastki chegarasi esa suvning kritik xaroratli (374-450 0 S) chukurligigacha davom etadi. Vulkon faoliyati xozirgi davrda faol bulgan ulkalarda 8-10 km ni, kembriy davrigacha bulgan burmalanish viloyatlarida 30-35 km ga etishi mumkin. Bu mintakadagi tog jinslari bushliklari va govaklari erkin xolatdagi va boshka kurinishlardagi suvlar bilan tuldirilgan buladi. Shuning uchun bu mintakada suvli katlamlar joylashgan. er osti suvlarining mikdoriy taksimlanishi buyicha er pustining yukori kismi ikki kavatga bulinadi. Pastki kavat, zichligi yukori bulgan, metamorfizatsiyaga uchragan, granit, gneys va slanetslardan tashkil topadi. er osti suvlari esa tog jinslarining yorik va darzlariga joylashgan buladi va mikdori chegaralangan buladi. Yukori kavat-chukindi tog jinsi katlamlaridan tashkil topadi va bu erda er osti suvi xavzalari joylashgan buladi. Agar asosiy suvli katlamlar joylashgan er pustining yukori kismi uchun tik kesim tuzilsa, kesimda er osti va usti suvlarining boglanish darajasi buyicha uchta gidrodinamik
mintakada er osti suvi okimlari daryo tizimlari tomon yunalgan buladi. Yirik daryolar, kullar kisman dengizlar er osti suvlari uchun faol tabiiy zovur vazifasini utaydi. Birinchi mintakadagi suv resurslari tabiatdagi umumiy suv aylanishi xarakatida faol katnashadi, uzining xarakatchanligi va mikdorining vakt davomida tuldirib turishligi bilan fark kiladi.
mintaka yirik daryo va kullarning er osti suvi okimlariga tabiiy zovur sifatidagi ta`siri juda kuchsiz bulishi bilan birinchi mintakadan fark kiladi. er osti suvi okimlarining yunalishi, tabiiy tezligi va er
62 62 osti suv xavzasi mintakaviy drenalanish bazisining joylashgan urni bilan boglik. Bu mintaka uchun chukurlik ortishi bilan er osti suvlarining atmosfera yoginlari xisobiga ozukalanishi kamayib boradi. Bu mintakada tarkalgan er osti suvlarining minerallashishi yukori (10-20 g/l gacha) buladi.
1 - mintakaviy suvlarning satxi; 2 - tuprok katlami; 3 - suvli jinslar; 4 - suv utkazmaydigan jinslar; 5 - er osti suvining yunalishi; I-almashinuv faol er osti suv okimi; II - almashinuv syokinlashgan er osti suv okimi; III - almashinuv uta sekinlashgan er osti suvi okimi.
er osti suvlarining xarakat yunalishi okimning mintakaviy bazisi (dengiz, okean) va katta chukurlikda tarkalgan yirik katta tektonik yoriklar bilan boglik. er osti suvlarining okimi tezligi juda kichik 0,05-0,1 m orasida uzgarib turadi. Shuning uchun er osti suvlarining tabiiy resurslari deyarli tiklanib turmaydi. Suvlarning minerallashishi juda yukori buladi.
Tog jinslari turli kurinishdagi suvlarni uz ichiga oladi. Bu masalani birinchilardan bulib rus olimi A.F.Lebedev (1930 yil) tajribalar yordamida isbot kilgan va tog jinslarida bir-birlaridan fizik xossalari bilan fark kiladigan kuyidagi suv turlarini ajratgan: 1) suv bugi; 2) gigroskopik suv; 3) parda suvi; 4) erkin suvlar; 5) kattik xolatdagi suvlar (30-rasm). Keyingi vaktlarda A.F. Lebedevning fikrlariga tuzatishlar va anikliklar kiritildi. Bug kurinishidagi suv odatda tog jinslarining erkin suvdan bush govak, yoriklarini tuldiradi va xarorat yukori joydan past tomonga yoki namlik darajasi katta erdan namligi kichik tomonga karab xarakatlanadi. Bug kurinishidagi suvlarning xarakati turli yunalishlarda tik yoki gorizontal-yunalgan buladi. Tog jinslariga bug kurinishidagi suvlar atmosferadan kirishi mumkin yoki tuprok va tog jinslaridagi suvlarning buglanishidan xosil buladi. Suv bugi, zarralarning yuzasi bilan tortilishi va boglangan xolatga utishi mumkin. Bu xodisa shuni kursatadiki, suv molekulalari elektr toki utkazmaydigan jismlar emas, u ikki karama-karshi ishorali kutblarga ega bulgan jismlardir. Suv bugining adsorbtsiyasi natijasida, tog jinslari zarralari yuzasiga joylashgan ionlar suv molekulalarini uziga tortadi va natijada suv molekulalari boglangan xolatga utadi. Bug kurinishidagi suvlar usimlikni ozukalanishida katnashmaydi. Mustaxkam boglangan yoki gigroskopik suvlar zarralarning yuzasida juda yupka parda kurinishida va katta bosim ostida (10000-atm.) ushlanib turadi. Bu suvni press yordamida ajratib olish mumkin emas, fakat tog jinsini kizdirgandagina bug xolatiga utadi va xarakat kiladi. Gigroskopik suv pardasining kalinligi, suv molekulasining bir necha diametriga yakin buladi yoki millimetrning mingdan bir kismi bilan ulchanadi. Gigroskopik suv ogirlik kuchi ta`sirida xarakatlanmaydi, fakat bugga aylanibgina xarakat
63 63 kilishi mumkin, -78 0 S da xam muzlamaydi, elektr tokini utkazmaydi, tuzlarni eritish xususiyatiga ega emas, xosil bulish jarayonida issiklik ajratib chikaradi va zichligi 1,2-2,4 g/sm 3 urtasida uzgarib turadi. Bush boglangan yoki xakikiy parda kurinishidagi suv gigroskopik suv pardasining govaklardagi xavoning namligi 100% teng bulganda yoki govakdagi xavo suv buglari bilan tuyinganida, usishi natijasida xosil buladi. Parda suvlari elektrostatik yoki molekulyar kuchlar yordamida zarralar bilan ushlanib turadi. Uning mikdori mustaxkam boglangan suv mikdoridan turt marta kup bulishi mumkin.
Bush boglangan suvning gigroskopik suvga nisbatan boglanish darajasi pastrok buladi va parda kurinishida xarakatlanishi mumkin. Xarakat kalin pardaga ega bulgan jins zarralaridan, yupka pardali zarralar tomoniga karab yunalgan buladi va zarralar atrofida pardalar kalinligi tenglashguncha davom etadi. Pardaning kalinligi suv molekulasining bir necha yuz molekulasi diametriga yoki
millimetrning yuzdan
bir kismiga
teng buladi.
Bush boglangan suvning zichligi oddiy suvning zichligidan katta bulmaydi, ammo yopishkoklik darajasi yukorirok va shuning uchun tuzlarni eritish kobiliyati darajasi pastrok buladi. Bush boglangan suvlar ogirlik kuchi ta`sirida xarakat kilmaydi, aksincha uning yunalishiga karama-karshi xarakat kiladi. Tog jinslaridagi bush boglangan suvning maksimal mikdori jinslarning maksimal molekulyar namlik sigimiga tugri keladi. Bush boglangan suvning yukori kismidangina usimliklar ozukalanishi mumkin. Tuprokda bu suvning mikroorganizmlarning rivojlanishiga ijobiy ta`sir kursatadi. Bush boglangan suvning mikdori tog jinslarining granulometrik va mineralogik tarkibiga boglik, masalan montmorillonit tarkibli gillar, gilsimon yirik donali jinslardagi bush boglangan suvni tortib olish xususiyatiga ega. Janubiy xududlarda tarkibida yaxshi eruvchi tuzlar kup bulgan gilli jinslar keng tarkalgan buladi. Bunday sharoitda bush boglangan suvlar tuz kontsentratsiyasi yukori erdan past joylarga karab yunalgan buladi. 30-rasm. Tog jinslarida suv turlari (A.F.Lebedev buyicha) 1-jins zarralari; 2-suv buglari; a-tulik bulmagan gigroskopik namlik; b-maksimal gigroskopik namlik; "v" va "g"-jins zarralaridagi parda kurinishida bulgan suvlar; 4-jins zarrasi atrofidagi erkin suvlar.
Kapillyar suvlar tabiatda keng tarkalib, tog jinslarining mayda govak va yoriklarini tuldiradi. Kapillyar suvlar molekulyar kuchlar bilan tog jinslarida ushlanib turmaydi.
64 64 Shuning uchun ularni erkin suvlar toifasiga kiritiladi. Kapillyar suvlar tog jinslari govaklarida suv va xavo urtasida rivojlanadigan kapillyar kuchlar ta`sirida ushlanib turadi va xarakatlanadi xamda ogirlik kuchi ta`siri ostida buladi. Uz xususiyati buyicha kapillyar suvlar erkin suvlarga yakin. Fakat bu suvlar shisha naychalarida kutarilish xususiyatiga ega. Agar shunday naychalarni suvli idishga tushirilsa naychalarning diametriga karab suv turli balandliklarga kutariladi. Diametri kichikrok naychalarda suv balandrok kutariladi. Tog jinslarida shunga uxshash xodisa ruy beradi. Ogirlik kuchi ta`siriga karshi kutarilishi ma`lum chegaralargacha yoki kapillyar kuchlar bilan ogirlik kuchi orasida muvozanat xosil bulganga kadar davom etadi va bu balandlikni kapillyar kutarilish balandligi deyiladi (31-rasm). Agar kapillyar suvlar er osti suvlari bilan boglangan bulsa, tog jinslarining kapillyar suvlar bilan tuyingan kismini kapillyar xoshiya deyiladi. Tog jinslarining kapillyar kutarilish balandligiga teng bulgan kapillyar mintaka kalinligi, ularning granulometrik tarkibiga, govakligiga, tog jinslarining tuzilishiga, suvning yopishkokligiga, xaroratiga va minerallashuviga boglik. Kapillyar suvlarni urganish kishlok
xujaligida katta
axamiyatga ega.
Birinchidan kapillyar suvlar usimlik ozukalanadigan asosiy suv xisoblanadi; ikkinchidan kapillyar suvlar usimlik ozukalanadigan asosiy suv xisoblanadi; ikkinchidan kapillyar mintakaning balandligi er yuzasi bilan tenglashsa yoki yakin bulsa uning yuzasidan kup mikdorda suv buglanadi va tuprokni shurlantiradi yoki botkoklanishiga olib keladi.
Erkin (gravitatsion) suvlar tog jinslarining govaklari va bushliklari suvga tuyinganda xosil buladi.
Erkin suvlarning xarakati asosan ogirlik kuchi ta`siri ostida kiyalik buyicha, kisman esa kapillyar kuchlar ta`sirida sodir buladi. Erkin suvlar gidrostatik bosim uzatish xususiyatiga ega. Bu suvlar asosan er osti suvi katlamlarini xosil kiluvchi suvdir. Nixoyat tabiatda, turli minerallarning tarkibiga kirgan tseolit, kristallizatsion va konstitutsion suvlar buladi. Tseolit suvlar opal (SiO 2 *nH 2 O) anal`tsim (Na 2 Al
SiO 12 *nH 2 O) turidagi minerallar tarkibida uchraydi. Ular minerallar bilan juda bush boglangan va +800S xaroratdan boshlab ajralib chika boshlaydi Kristallizatsion suvlar gips (CaSO 4 2H
2 O) turidagi minerallarning tarkibiga kiradi. Bu turdagi suvlar minerallar bilan mustaxkamrok boglangan buladi. Minerallardan +300-400 0 S dan past xaroratda ajralish mumkin. Konstitutsion suvlar - minerallarning tarkibini xosil kilishda katnashadi. Bu suvlar minerallar bilan mustaxkam boglangan buladi va +4000 - 1300 0 S dan yukori xaroratda minerallardan ajralishi mumkin.
Download 1.01 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|