Uzoqov ilhom shoniyozivich XIX asr oxiridan mustaqillik yillarigacha o
Aholi ro’yhatlari va statistik materiallarda arablar
Download 0.77 Mb. Pdf ko'rish
|
xix asr oxiridan mustaqillik yillarigacha ozbekistonda arablar hayoti tarixi manbashunosligi
|
1.2. Aholi ro’yhatlari va statistik materiallarda arablar O’rta Osiyo, shuningdek, O'zbekiston arablari haqidagi ma’lumotlar qisman Rossiya imperiyasi, asosan esa sovet davrida o’tkazilgan aholini ro’yhatga olish natijalari va statistik hujjatlarda o’z aksini topgan. Binobarin, Rossiyadagi 1917 yil
16 Doniyorov X. O'zbek xalqining shajara va shevalari. - T.: Fan, 1968. - 36-37- betlar. 17 Rajabov.R. O’zbekistondagi arablar tarixi va etnografiyasi-T.Sharq.2012-172.b. 16
Oktyabr to’ntarishidan ko’p o’tmay Turkiston o’lkasida o’tkazilgan birinchi aholini ro’yhatga olish jarayonida aniqlangan rasmiy ma’lumotlarning e’lon qilinishi natijasida o’lka aholisining miqdori va etnik tarkibi haqida muayyan tasavvurlar hosil qilish imkoniyati paydo bo’ladi. Xususan, elshunos olim I.I. Zarubin o’tkazilgan mazkur aholi ro’yhatiga asoslanib, Buxoro va Samarqand viloyatlaridagi arablar haqida quyidagilarni yozadi: “Samarqand viloyatida ko’proq, shuningdek, Buxoroning ba’zi qismlarida nisbatan kamroq saqlanib qolgan arablarni til bo’yicha turkiylar guruhiga qo’shishga to'g'ri keladi. Binobarin, o'zbeklar orasida yashab, ular o’z tillarini unutganlar va uni o'zbek tiliga almashtirganlar (Buxoro arablari ayrim joylarda tojik tilini qo’llaydilar, ba’zi mavzelarda esa hali o’z tilini saqlagan). O’z ona tilini unutgan bo’lishiga qaramay Samarqanddagi arablar, aytish joizki, milliy o’zligini, qabilaviy bo’linishini va ba’zi bir maishiy xususiyatlarini saqlab qolgan”.
XX asrning 20-yillari boshlarida sovet hukumati tomonidan mahalliy xalqlarni, ularning etnik tarkibini o’rganishga jiddiy kirishildi. Xususan, Turkiston aholisining etnografik xaritasini tuzish maqsadida 1921 yilning bahorida Turkiston ASSR Xalq Komissarlari Soveta huzurida “Turkistonning tubjoy aholisining turmush tarzini tekshirish bo’yicha ilmiy komissiya” tuzilib, komissiya oldiga mahalliy xalqlarning, elatlarning milliy tarkibini, pirovard natijada, boshqarish va idora qilish asoslarini mustahkamlashga xizmat qiladigan negizlarini aniqlash vazifa qilib qo’yilgan edi.
V.N. Kun boshchiligida tuzilgan ushbu ilmiy komissiya tarkibiga professor A.E. Shmidt, N.G. Mallitskiy, A.A. Divayev va M.S. Andriyevlar kiradi. (Komissiya tarkibiga mahalliy aholi vakillari kiritilmaganligi ajablanarli hol edi.) Ilmiy komissiya, eng avvalo, Turkiston etnografik xaritasini yaratish va qolaversa, yo’l-yo’lakay Turkiston tubjoy aholisining etnik xususiyatlarini tavsiflash maqsadida, etnografik dalillarni to’plashni ham ko’zda tutgan.
Mamlakatda og’ir iqtisodiy ahvol tufayli ilmiy komissiyaning keng ko’lamda ish olib borishi mumkin bo’lmagan. Shu sababli, dastlabki tajriba 17
tariqasida, Sirdaryo va Samarqand viloyatlarida tekshiruvlar o’tkazish uchun ikkita ekspedisiya tashkil etish maqsadga muvofiq topilgan. Samarqand etnografik ekspeditsiya guruhiga M.S. Andriyev boshchilik qilgan 18
talabalaridan N.A. Burov, Ye.M. Peshcherova, A.L. Troitskaya va E.A. Shmidtlar bo’lgan. Samarqand etnografik ekspeditsiyasi 1921-yilning 25-iyulidan ish boshlab, shu yilning 19 avgustida tadqiqotni nihoyasiga yetkazgan. Samarqanddagi ishlar yakun topgandan so’ng, ekspeditsiya a’zolari Kattaqo’rg’on uyezdiga o’tib, u yerda izlanishlar olib borganlar. Kattaqo’rg’ondagi ilmiy kuzatuvlar juda qisqa muddatda tugallangan. Ekspeditsiya a’zolari 31 avgustdayoq Jizzax uyezdida ish boshlaydilar. Ammo mablag’ tanqisligi sababli ilmiy kuzatuvlarni to’xtatishga to'g'ri kelgan. M.S. Andriyev, Ye.M. Peshchereva va E.A. Shmidtlar yana bir oz vaqt Kattaqo’rg’onda qo’shimcha etnografik izlanishlar olib borganlar. Samarqand ekspeditsiyasi qisqa muddatda va ko’p qiyinchiliklar bilan amalga oshirilganligiga qaramay, yaxshi natijalar qo’lga kiritilgan. Ekspedisiya davrida okrugning 50 ta volostida tekshiruvlar o’tkazilib, viloyatning etnografik xaritasini tuzish uchun yetarli darajada dalillar to’plangan. Xususan, Samarqand, Kattaqo’rg’on va Jizzax uyezdlarining (Jizzax uyezdining yarmi) joy nomlariga ham qator aniqliklar kiritilgan 19 . M.S. Andreyevning ta’kidlashicha, mazkur ilmiy ekspeditsiyaga qadar mavjud bo’lgan xaritalarda tubjoy aholi yashaydigan joy nomlari buzib qayd etilgan. Komissiya a’zolari joy nomlarini qayta yozib olishda mahalliy aholi ularni qanday talaffuz qilishiga e’tiborni qaratganlar va fonetik transkripsiyani amalga oshirganlar. Faqat bu bilan cheklanib qolmay, ular ana shu joy nomlarining mahalliy aholi yozib kelgan shaklini arab alifbosi nusxasida ham yozib olganlar. Joy nomlarini kirill va arab alifbolarida yozish bilan bir vaqtda ular aholidan eshitgan u yoki bu nomning kelib chiqishi, qishloq manzillari haqidagi
18 Андреев М.С. Некоторые результаты этнографической экспедиции в Самаркандскую область в 1921 году. - Т., 1921. - С. 11 19 Rajabov.R. O’zbekistondagi arablar tarixi va etnografiyasi-T.Sharq.2012-172.b. 18
afsona va rivoyatlarga ham diqqat qilganlar, zarur hollarda ularni yozib olganlar. Shu bilan birga, yo’l-yo’lakay xalqning turmush tarzi, ba’zi bir urf-odatlari, etnomadaniy xususiyatlari ham tadqiqotchilar e’tiboridan chetda qolmagan. Ilmiy ekspeditsiya a’zolarining hisobotlarida e’tirof etilishicha, ular tekshirish ishlari olib borgan Samarqand viloyati pasttekisligi bir-biridan keskin farq qiluvchi ikki qismga bo’lingan. Birinchi qismga Zarafshon daryosi vodiysining sun’iy sug’orish ishlari keng yo’lga qo’yilgan, aholisi zich bo’lgan, g’allachilik va boshqa ziroatkorlik madaniyati yuksak darajaga ko’tarilgan, bog’ va polizchilik rivoj topgan hududlari, ikkinchi qismga esa suv olib chiqish mumkin bo’lmagan dasht joylar kiritilgan. Tog’ etaklaridan boshlanib, uncha keng bo’lmagan tasma shaklidagi Zarafshon vodiysiga - “viloyat”ga qo’shiluvchi yerlar katta maydonlarni ishg’ol qilgan. Bu joylarda qishloqlar siyrak, arpa va bug’doy ekilgan dalalarda yovvoyi o’tlar ko’p bo’lgan. Ekin maydonlari o’rab olinmagani singari dala o’rtasidagi qishloqlardagi uylar ham tartibsiz, rejasiz qurilgan. Suv taqchilligi sababli paxsadan - loydan qilinadigan uylar past, uncha katta bo’lmagan xonalar va ayvon tarzida solingan. Quduq bo’ylarida onda-sonda tol yoki qayrag’och daraxti ko’ringan. Quduqlarning suvi ham sho’r bo’lib, ulardan suv ko’pincha qovg’alar bilan tortib olingan. Quduqlar yonida nov - oxurlari bo’lgan, undan mollar sug’orilgan. Dashtda yashovchi kishilarning asosiy mehnati lalmikor dehqonchilik va chorvachilikdan iborat bo’lgan 20 .
qilgan. Ushbu holatni nazarda tutish Zarafshon vohasining tarixiy kechmishini va aholisining o’zaro munosabatlarini to'g'ri anglashga yordam beradi. Xullas, ekspeditsiya ish olib borgan hududda Turkistonda yashovchi deyarli barcha mahalliy xalqlar vakillarini uchratish mumkin edi. Unda etnografik manzaraga asosiy tus beradigan tubjoy aholi o'zbeklardan tashqari, tog’lik va
20 Андреев М.С. Некоторые результаты этнографической экспедиции в Самаркандскую область в 1921 году. - Т., 1921. – 119-120.
19
pasttekisliklarda yashaydigan tojiklar, o’zlarini o'zbeklardan alohida hisoblaydigan bir qator millat va elatlar, shu jumladan, turkmanlar, qoraqalpoqlar, qozoqlar, qirg’izlar, arablar, eroniylar, ko’p urug’li lo’lilar va mahalliy yahudiylar ham istiqomat qilishgan. Ekspeditsiya a’zolari hududda o’tkazgan kuzatuvlarini jamlar ekan, o'zbeklar, turkmanlar va lo’lilardan so’ng arablar haqida ma’lumotlar beradilar. Ularning mazmuni quyidagicha: Samarqand viloyati Kattaqo’rg’on uyezdining sharqiy qismida, temir yo’lning Nagornaya va Juma oralig’i atroflarida yashaydigan aholining etnik tarkibi, ularning bu yerda uchraydigan diniy e’tiqodi bilan bog’liq o’ziga xos jihatlari e’tiborni tortgan. Kattaqo’rg’on uyezdida asosan ko’pchilikni tashkil etuvchi o'zbeklar bilan bir qatorda, bu yerda, shubhasiz, qachonlardir Movaronnahrga Arabistondan ko’chib kelgan arablarning avlodlari yashaganlar. Ular butun boshli qishloqlarda istiqomat qilib, Kattaqo’rg’on uyezdi- ning turli joylarida, shuningdek, unga tutashib ketgan Samarqand uyezdining g’arbiy qismida sochilib yashaganlar. Shu bois, ushbu qishloqlarga doir ma’lumotlarda uzviylik yetishmaydi. Hatto V.I. Masalskiyning anchagina mufassal yozilgan “Turkiston o’lkasi” asarida ham mintaqa arablari haqida faqat quyidagilar eslatiladi: “Qachonlardir Turkistonni fath etgan va unda islomni qurol kuchi bilan tarqatgan arablar mahalliy o'zbek aholisi bilan tamomila aralashib ketganlar. 1897 -yilgi ro’yhat Sirdaryo viloyatida hammasi bo’lib 624 arab kishisini qayd etgan edi. Biroq haqiqatda ularning soni shu viloyatda, ayniqsa, Samarqand vilo- yatida ancha ko’pdir. Darvoqe, qishloqlar, shaharlar, mahallalarning nomlari (Arabxona), shuningdek, qadimiy dalillar, yaqin kechmishda, ehtimol, hozirgi paytda ham arablar yashaydigan manzillar mavjudligini ko’rsatadi” 21 .
aniq xotiralarni saqlab qolganlar. Ular o’zlarining kimligi haqida berilgan savolga tamomila ravshan qilib, arab deb javob qaytarganlar. Shuningdek, tevarak- atrofdagi qo’ni-qo’shni bo’lgan o'zbek, tojik, turkman va boshqa tub joy aholi o’z
21 Масальский В.И. Туркестанский край // Россия: Полное географическое описание отечества. Т. 19. - СПб.: Изд. АФ Девриена, 1913. - С. 413.
20
muhitidan ajratib ko’rsatganlar. Ayni vaqtda Turkiston arablari, chamasi, allaqachon o’z ona tilini yo’qotgan va barchasi o'zbekcha gaplashganlar. Kattaqo’rg’on uyezdidagi keksa arablarning xotirlashicha, shuningdek, ota-bobolaridan eshitgan so’zlarni keltirishlaricha, kam deganda 100-150 yil avval arablar o’z tillarini unutganlar va o'zbekcha gaplashishga o’tganlar. Arablar o’z qo’shnilaridan til bilan birga kiyim-kechak, uy-joy va, umuman, turmush tarzini o’zlashtirganlar. Biroq, o’zlarining asl shamoyillarini nisbatan yaxshi saqlaganlar. Odatda, qisman malakasi bo’lgan kishi arabni tashqi qiyofasiga qarab, darrov o'zbekdan farqlay olgan. Arablar odatda o'zbeklardan ko’ra qoramtirroq bo’lganlar. Ayniqsa, ularning somiylarga xos kattagina, pastki qismi go’shtdor, o’rtasida bukrisi bo’lgan burunlari alohida ajralib turgan. Ulardagi o’ziga xoslik timqora, ba’zan qora- qo’yko’z, ko’pincha, bodomsimon, o'zbeklarnikidan katta bo’lgan ko’zlarida aks etgan. Ular hammadan ko’proq, arabiy kelib chiqishidan, Hatto, boshqa mahalliy elatlar soni ko’proq qo’shilgan hollarda ham bu haqda maqtanib so’zlashni yoqtirganlar. Samarqand tumani arablari uchun tamomila timqora, ammo bir oz jingalakroq soch-soqol xosdir. Bu, ayniqsa, keksa arablarda ko’zga yaqqol tashlanib, ularning soqoli qadimiy yahudiylarnikiga o’xshagan. Odatda, ularning lablari birqadar qalin, pastki labi osilibroq tushgan. Yanoq suyaklari bo’rtib chiqmagan. Afsuski, antropometrik o’lchovlar amalga oshirilmagan (ekspeditsiya hisobotida shunday yozilgan) 22 . Yuqorida keltirilgan antropologik tavsifdagi shamoyil uyezdning ayrim qismlari arablariga xos bo’lib, boshqa joylarda kam uchraydi. Chamasi, bu hammadan ko’proq Kattaqo’rg’on uyezdining sharqiy qismida - Arabxona, Bog’li, Qo’yboqar qishloqlarida ko’zga tashlanadi. Shu uyezdning g’arbiy hududida, masalan, Kalqo’rg’on va Damariq volostlarida turkiylar qonining sezilarli darajada aralashgani kuzatiladi. Bu holat arablarning tevarak-atrofdagi mahalliy turkiy aholi bilan aralashuv
22 Андреев М.С. Некоторые результаты этнографической экспедиции в Самаркандскую область в 1921 году. - Т., 1921. - С. 119-120. 21
jarayoni jadal borganligini ko’rsatadi. O’zlarining kelib chiqishlaridan, Payg’ambarning qabiladoshlari bo’ganliklaridan g’ururlangan arablar (ayniqsa, xo’ja va sayyidlar) o’z qizlarini boshqa millat kishilariga uzatmaslikka harakat qilganlar, erkaklari esa onda-sonda o'zbek qizlariga uylanishgan. Kattaqo’rg’on uyezdining sharqiy qismidagi arablar o’z qizlarini boshqa elat vakillariga turmushga berishdan saqlanganlar. Uyezdning g’arbiy qismida esa bu odat xiyla so’ngan, ba’zi joylarda esa deyarli amal qilinmagan. Bunday hollar ba’zan eski an’analarni mahkam ushlagan oqsoqollarning qarshiligiga olib kelgan. Samarqanddagi arablar o’zlarini kelib chiqish jihatdan bir necha qabilaga - iskandariy, mirhaydariy, boluiy (bu nomni turli kishilar turlicha: boluiy, boliuy, boliiy, va hatto, noodatiy bir shaklda, bolibek tarzida aytadilar), baxshivoyi, bonsari va gurjilarga bo’lganlar. Ko’pgina arablar da o’zlarining O’rta Osiyoga kelish vaqti va sharoiti haqida har xil xotiralar saqlangan 23 . Arablarning ko’pchiligi o’zlarini Amir Temur davrida Arabistondan kelganmiz, boshqa bir qismi esa Movaronnahrga undan ancha oldin kelganmiz, deb xisoblar ekan... 24 Ko’rinib turibdiki, ekspeditsiya a’zolari to- monidan arablarning ko’chib kelishi, assimilyatsiyalashuvi, turmush tarzi, e’tiqodlari va etnomadaniy xususiyatlari haqida qimmatli ma’lumotlar to’plangan. Ular XX asr boshlarida arablarning ijtimoiy-geografik joylashishi haqida ham zarur ma’lumotlar beradi. Lekin etnografik izlanishlar hali keng miqyosda amalga oshirilmaganligidan ekspeditsiya ayrim viloyatlar hududlarini o’rganish bilan cheklangan. Moddiy ta’minotning yetarli emasligi esa ilmiy izlanishlarni chuqurroq o’tkazish imkonini bermagan. Ammo ko’p o’tmay O’rta Osiyoni rayonlashtirish komissiyasi (1924 yilda) O’rta Osiyo Iqtisodiy Kengashining topshirig’iga binoan birinchi marta Zarafshon (Buxoro va Karmana), Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarining aholisini yalpi tekshiruvdan o’tkazgan. Natijada ushbu viloyatlardagi arablar haqida ham ma’lumotlar to’plangan. Mazkur ma’lumotlardan ma’lum bo’lishicha,
23 Винников И.Н. Арабы в СССР // Советская этнография. Т. IV. - М.-Л.: Изд. АН СССР, 1940. - С. 4. 24 Андреев М.С. Некоторые результаты этнографической экспедиции в Самаркандскую область в 1921 году. - Т., 1921. - С. 130-132. 22
Qashqadaryo, Surxondaryo va Buxoro viloyatlarida jami 44398 nafar arablarga mansub kishi ro’yhatga olingan. 1924 yildagi Rayonlashtirish komissiyasi vakillari Qashqadaryo okrugi Koson tumaniga qarashli 17 qishloq, jumladan, 454 xo’jalikka va 2223 nafar fuqarodan iborat bo’lgan Po’lati manzili aholisi o’zlarini arablarga mansub deb bilishlarini qayd etishgan 25 Shuningdek, 1924-1925 yillarda o’tkazilgan yalpi tekshiruv, jadvalda ko’rsatilganidan tashqari, Konimex tumanida 685, Buxoro shahrida 75, Kogon shahrida 14, Behbudiy (Qarshi) shahrida 136, Boysunda 6, Sherobodda 132 nafar arablarga mansub kishilar yashashini aniqlagan edi. Shu tariqa, O’zbekiston bo’yicha jami arablar miqdori 45446 nafar 26
Bu keltirilgan raqamlar va joy nomlari ham arab nufusining mutloq sonini va ular yashaydigan barcha mavzelarni to’liq qamraydi yoki ifoda etadi, deb bo’lmaydi. Masalan, Qashqadaryodagi arablar eng gavjum yashaydigan, o’z ona tilini ma’lum darajada saqlab qolgan Jeynov (Mirishkor) va u yerda yashaydigan arablar soni yalpi tekshiruv paytida hisobga olinmagan 27 . O’rta Osiyoni rayonlashtirish komissiyasi tomonidan Buxoro va Xorazmda o’tkazilgan yalpi tekshirish jarayonida esa urug’ va qabilalarning nomlariga, ularning tarmoqlanishiga e’tibor qaratilgan. Masalan, Romitanda arablarning birendi qabilasiga mansub 1305 nafar kishi, jamali (Xayrobod va Romitan) urug’idan 1215 kishi, shayboniy qabilasidan (ko’rsatilgan joylar va Hargushda) 2475 ta, Varganza (Vangoze)da arab xo’jalaridan 120 kishi yashab turganligi aniqlangan. Bundan tashqari, hozirgi Qiziltepa tumanining O’rtacho’l qismida yashaydigan qorabayir urug’idan 2310, qo’yi sarhadlarda istiqomat qiladigan mushqoqi qabilasidan 1080, hoshim shoxobchasidan 1925, xojaki tarmog’idan 1925 nafar arab 28 hisobga olinadi. Arabshunos olim I.N. Vinnikovning fikricha, 1924-1925 yillarda o’tkazilgan yalpi tekshiruv ancha mukammal bo’lgan va uning hisoblari haqiqatga yaqinroqdir.
25 Записки Коллегии востоковедов при Азиатском Музее АН СССР. Т. 5, - Л., 1930.-С. 534 26 Записки Коллегии востоковедов при Азиатском Музее АН СССР. IV - Л., 1930.-С. 534. 27 Винников И.Н. Арабы в СССР // Советская этнография. Т. IV. - М.-Л.: Изд. АН СССР, 1940.-С. 7. 28 Rajabov.R. O’zbekistondagi arablar tarixi va etnografiyasi-T.Sharq.2012-179.b. 23
Garchand tekshiruv har bir shaxs bilan alohida suxbat, so’rov asosida o’tmagan bo’lsada, qishloq oqsoqollari bilan suhbatlar o’tkazilgan. Shuning uchun I.N. Vinnikov O’rta Osiyoni Rayonlashtirish komissiyasi taqdim etgan va arablarning umumiy soniga oid bo’lgan raqamlarni “haqiqatga yaqinroq”, deb baholaydi. Aslida esa uzoq asrlar davomida shakllangan va tarixiy vaziyat taqozosiga muvofiq ko’pgina arablar o’zlarini milliy mansubliklarini oshkor qilmaslik yo’lini tutganlar, millatini o'zbek yoki tojik deb ko’rsatganlar. Bu hol 1926 yilda Butunittifoq miqyosida o’tkazilgan aholi ro’yhati natijalarida yaqqolroq namoyon bo’ladi. XX asrning yigirmanchi va undan keyingi yillariga taalluqli arablar soniga oid barcha hujjatlardagi nomuvofiqliklarni ushbu sabab bi- lan izohlash mumkin.
Bu o’rinda I.N. Vinnikovning, hamma ro’yhatlarda ham, baribir, arablar soni ularning o’z tashabbusi bilan kamaytirib ko’rsatilgan, degan fikriga qo’shilsa bo’ladi. Demak, yuqoridagilardan ma’lum bo’ladiki, XX asr boshlarida O’rta Osiyoda eng kamida 50000 kishidan oz bo’lmagan arablar yashagan. Shuning uchun 1924 yildagi Rayonlashtirish komissiyasining raqami (44398) 1926 yildagi aholi ro’yhatida keltirilgan raqamga (27977) nisbatan haqiqatga yaqinroqdir. Biroq ular ham O’rta Osiyo respublikalarida yashaydigan jami arablar sonini aks ettira olmaydi. Chunki mazkur ro’yhatlarda Tojikiston, Turkmaniston, Qozog’iston va Qirg’izistondagi arablar nazarda tutilmagan. Bundan tashqari, sovet hokimiyatining o’rnatilishi bilan bog’lik qatag’on davrida ko’plab arablar o’zlarining millatini oshkora aytishga botina olmaganlar. Ro’yhatga olish chog’ida oqsoqol, aminlar, balki, qishloq vakillarining o’zi ham arab qishloqlarida yashovchi aholini o'zbekning arab urug’i hisoblab, “o'zbek” deb taqdim etgan bo’lishlari ham mumkin. Bunda asosiy diqqat etnik kelib chiqishga emas, balki tilga qaratilgan bo’lishini nazardan soqit qilib bo’lmaydi. O’tkazilgan aholi ro’yhatining qishloq manzillari mundarijasida “arab” komponentli joy nomlari o’rin olgan. Buxoro, Zarafshon, Samarqand, Farg’ona, Andijon, Surxondaryo, Qashqadaryo, Xorazm okruglari va Konimexni qo’shib 24
hisoblaganda, bunday etnotoponimlar 60 tani tashkil etgan. Sitnyakovskiy ro’yhatida esa birgina Zarafshon vodiysida bu xildagi joy nomlari 78 ta bo’lgan 29 . Biroq “arab” komponentli joylarning barchasida faqatgina arablar yashagan, deb bo’lmaydi. Chunki mintaqada nomi “arab” atamasi bilan bog’liq bir nechta aholi manzillarida arablarga mansub kishilar yashamasligi aniqlangan. Rossiya imperiyasi ham, sovet hukumati ham Turkiston uchun islom dinining ahamiyati katta ekanligini yaxshi bilgan. Shuning uchun ular Turkistonning nufusli ruxoniylari qatori, islom dini asoschilarining avlodlari bo’lgan arablarni ham nishonga olgan. Sovet hokimiyatining milliy siyosati nafaqat arablar, balki boshqa millatlar taqdiriga ham ayanchli ta’sir etgan. Xolbuki, XIX asr mobaynida O’rta Osiyoga kelib ketgan rus olimlari, sayyohlari mahalliy hukumatda arablarga nisbatan tazyiqli siyosat kamligiga guvoh bo’lgan edilar. Bu mahalliy arablarning miqdoriga doir keltirilgan ma’lumotlarda ham o’z aksini topgan. Jumladan, 1820 yilda G. Meyendorf birgina Buxoro amirligida 50000 arab yashashini yozib qoldirgan bo’lsa, 40 yildan keyin Buxoroga kelgan H Vamberi esa bu raqamni 60000 deb qayd etgan. A. Grebenkin esa birgina Samarqand okrugida 10000 nafar arablarga mansub kishilar yashashini, ularning 2000 xo’jalikka ega ekanini yozgan. Bu hisobga O'zbekistonning boshqa hududlarida hayot kechirayotgan arablar kirmagan, albatta. Bu ma’lumotlar 1926 yilgi aholi ro’yhatida keltirilgan O'zbekistonda 30 mingga yetar-yetmas arablar yashaydi, degan mazmundagi ma’lumotlarga mutlaqo ziddir. Ayniqsa, sovet davrida diniy e’tiqodga qarshi qarashning avj oldirilishi arablarni ba’zi hududlarda o’z milliy mansubligini yashirishga majbur etgan. Bundan tashqari,To’ron (Turkiston)ga dastlab kelib o’rnashgan arablardan keyin oradan 13 asrdan ortiq vaqt o’tdi. Ming yildan oshiq ushbu vaqt mobaynida tarixiy vatani bilan aloqalarini unutgan ko’pchilik arablar mahalliy sharoitga, aholiga assimilyatsiyalashib, moslashib o’zlarini mahalliy aholining bir qismi deb
29 O’sha asar-181.b 25
hisoblab, yashash joyiga nisbat bergan holda o’zlarini turkistonlik deb atashlari tabiiy edi. “O'zbeklarning arab urug’i” yoki “turkiy arablar” degan atamalar ana shundan kelib chiqqan. Darvoqe, XX asrning 20-30- yillarida sovet hokimiyati siyosati natijasida xorijga bosh olib ketgan Turkiston muxojirlari orasida arablarga mansub kishilar ham bo’lib, ular o’zlarini turkistonlik deb atashgan. Arab xalifaligining yurishlari mintaqamizni istilo etishga qaratilgan bo’lsada, arablar bu hududda bir tekis o’rnashib, joylashib qolmaganlar. Ammo tarixiy manbalar ko’rsatadiki, keyingi asrlarda arab qo’shinlari yetib bormagan, maxsus harbiy yurishlar uyushtirilmagan hududlarda ham arablarga mansub aholi paydo bo’lgan. Bu jarayonlar, birinchidan, arab chorvadorlarining qir-adirlarda ko’chib yurishi, ikkinchidan, ularning mahalliy aholi bilan yaqinlashish natijalari edi, albatta. Sovet hokimiyatining 1924 yilda o’tkazgan milliy-hududiy chegaralanish siyosati Turkistonda asrlar davomida qaror topgan yaxlitlikka barham berdi 30 . Shuningdek, 1926 yilda o’tkazilgan aholi ro’yhatida nufus sonini, uning qaysi xalqlardan tarkib topganini, kishilarning ona tilini bilish darajasini, yoshini, savodxonligini, kasb-korini va ko’chmas mulkini hisobga olish asosiy maqsad qilib qo’yilgan bo’lsada, biroq ba’zi masalalarda bir yoqlamalikka yo’l qo’yilgani ko’zga tashlanadi. Arablar nufusi bilan bog’liq yuqorida ko’rib chiqilgan dalillar buning bir misolidir. Shu o’rinda mazkur aholi ro’yhatidan ancha yillar oldin arablarga doir to’plangan ma’lumotlar mintaqa arablari miqdori borasida yanada mufassalroq tasavvur beradi. Jumladan, N.F. Sitnyakovskiy tomonidan 1900 yilda tuzilgan Zarafshon vohasining aholi yashash manzillari qishloq nomlari ro’yhati bunga yaqqol misol bo’la oladi. Uning ro’yhatida Zarafshon vohasida jami 78 ta qishloq mavjudligi, ulardan Arab deb nomlanuvchi qishloqlar - 12 ta, Arablar - 4 ta, Arabon - 14 ta, Arabxona - 40 ta ekanligi ko’rsatilgan. Ulardan tashqari Arabtepa,
30 Мадамиджанова 3. Арабы Южного Таджикистана (историко этнографические очерки). - Душанбе, 1995. - С. 6-7. 26
Qo’ldosharab, Mulkiarab, Chilon- guarab kabi joy nomlari ham tilga olingan 31 . N.F. Sitnyakovskiy qishloqma-qishloq yurib aniqlagan bu joy nomlari 1926 yilda o’tkazilgan aholi ro’yhatidagi qishloq nomlari orasida qayd etilmagan. Ayniqsa, 1926 yildagi rasmiy ro’yhatda Zarafshon okrugidagi bevosita “arab” so’zi bilan ataladigan qishloqlar soni keskin kamayib ketganligi juda ajablanarli holdir. 40 ta Arabxonadan 9 tasi, 14 ta Arabondan faqat 1 tasi, 12 ta Arabdan boryo’g’i 1 tasi ro’yhatga olingan, xolos. Biroq 1926 yilgi aholi ro’yhatida N.F. Sitnyakovskiyda uchramaydigan Lani (Labi) arab, Arab qiyot, Arab olchin, Arabboy, Katta arab singari joy nomlari esa qayd etilgan. Masalan, 1926 -yilgi aholi ro’yhatida Buxoro viloyatida Arabxona debataluvchi qishloqlar soni 7 ta, Arabon - 6 ta, Arab qishloq; - 2 ta, Arabla(r) - 2 ta; shuningdek, Arabsho, Qum Arabxona, Arabxona ubat, Arabxona safkarda, Arabxona bolo, Arabxona Amirobod, Arabxona uba, Arabxona quram(a), Yangi Arabxona kabi qishloqlar mavjudligi qayd etilgan 32 .
tumani, qishloq. Arabxona – G’uzor tumani, qishloq. Arabxona - Koson tumani, qishloq. Arabxona - Koson shahri, mahalla. Arabxona - Shahrisabz tumani, qishloq. Arabxona - Shahrisabz tumani, qadimiy qishloq.Arabxona - Shahrisabz tumani, aholi manzili. Arabxona - Shahrisabz tumani, paxta maydoni. Arabxona - Kitob shahri, guzar. Arabxona - Kitob tumani, qishloq. Arab qishloq - Yakkabog tumani, qishloq. Arab qishloq- G’uzor tumani, qishloq. Arab qishloq - Chiroqchi tumani, qishloq 33 . Bu yerda diqqatga sazovor jihat, keltirilgan ushbu aholi manzillari 1924- yilgacha tuzilgan ro’yxatlarda mavjud bo’lgan.Shuningdek, T. Nafasov Arabariq nomli joylardan 5 tasini, Arabtepadan 3 tasini, Arabsoydan 3 tasini aniqlagan. Bundan tashqari, tadqiqotchi Arabovul, Arabkir deb ataluvchi joylar ham bo’lganini qayd etadi.1926 yilgi aholi ro’yhatida Surxondaryo viloyatida 2
31 Rajabov.R. O’zbekistondagi arablar tarixi va etnografiyasi-T.Sharq.2012-188.b 32 Зарубин И.И. Население Самаркандской области. Его численность, этнографический состав и территориальное распределение. - Л.: Изд. АН СССР, 1926.-С. 7-10. 33 Nafasov T. O'zbekiston toponimlarining izohli lug’ati. - T.: Fan, 1988. -48-bet. 27
nafargina Arab deb ataluvchi qishloq hisobga olingan 34 . Vaholanki, viloyatning bir necha tumanlarida yana arab va “Arabqishloq” deb ataluvchi aholi manzillari bo’lgan
35
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Arabxona, Arabon, Arablar kabi nomlar bilan ataluvchi qishloqlarda faqat arab millatiga mansub fuqaralar yashaydi deb tushunmaslik lozim. To'g'ri, bu qishloqlarda vaqtida arab nufusiga mansub kishilar ko’pchilikni tashkil etgan. Vaqt o’tishi bilan esa arablar o'zbeklashgan yoki qaytib ketgan, ammo qishloq nomi saqlanib qolgan. Masalan, G’ijduvon tumanidagi Davkent qishloq shurosiga qarashli Arabxona qishlog’ining aholisi 1926- yilda 77 xo’jalikdan iborat bo’lgan. Bu xo’jaliklarda 300 kishi (160 erkaklar, 140 xotin- qizlar) yashagan. Aholi ro’yhatiga ko’ra, ular o’zlarini o’zbeklar deb qayd ettirganlar 36 . Demak, birgina nomga qarab, bu qishloqda arablar, unisida o'zbeklar, boshqasida boshqa millatga mansub kishilar yashaydi, deb xulosa chiqarish mumkin emas. Chunki O’zbekiston hududida shunday qishloqlar borki, ularning nomi “arab” so’zi bilan umuman aloqador emas, lekin ularda o’zlarini arablarga mansub deb hisoblaydigan fuqaralar yashaydi. Aholi ro’yhatlariga ham o’zlarining haqiqiy milliy mansubligini yozdirganlar. Masalan, Buxoro viloyatidagi Shitmomo (Shahidmomo) qishlog’ida 40 xo’jalik ro’yhatga olingan va bu qishloqda yashovchi jami 172 kishining millati arab deb ko’rsatilgan. Rabot- o'zbek qishlog’idan 25 xo’jalik, Asbob qishlog’idan 70 xo’jalik, Qo’rg’on-Romitan qishlog’idan 67 xo’jalik, Jugari qishlog’idan 121 xo’jalik, Pirirasta qishlog’idan 38 xo’jalik (Buxoro viloyatidan) 1926 yildagi aholi ro’yhatiga muvofiq o’zlarining arab millatiga mansubliklarini qayd ettirganlar. Bular ro’yhatning bir qismi, holos. Yuqoridagi misollardan ma’lum bo’ladiki, arablarning O’rta Osiyoga kirib kelishi dastlab bosqinchilik harakteriga ega bo’lsada, ammo islom dinidagi insonparvar g’oyalarning kishilarni jipslashtirish xususiyati mahalliy aholini arablarga ijobiy munosabat bildirishga undagan. O’lkamiz xalqlaridagi mehnatsevarlik, inoq yashashga intilish, bag’rikenglik kabi xususiyatlar esa
34 Rajabov.R. O’zbekistondagi arablar tarixi va etnografiyasi-T.Sharq.2012-193.b 35 O’sha asar-194 b. 36 Nafasov T. O'zbekiston toponimlarining izohli lug’ati. - T.: Fan, 1988.-49-bet. 28
arablarni mahalliy aholining tili, madaniyati, urf-odatlarini o’rganishga, o’zlashtirishga, pirovardida ulardan aksariyatining o'zbeklashuviga olib kelgan. Keyingi asrlarda tashqi dushmanlarga qarshi birgalikda kurash arablarning mahalliy aholi bilan qon-qarindosh bo’lib ketishini tezlashtirgan. Lekin bu ayrim arablarning o’z milliy xususiyatlarini, xususan, tili, madaniyati va urf-odatlarini asrab qolishiga xalaqit bermagan. Shu o’rinda, I.N. Vinnikov 1940 yilda arablarga atab yozgan maqolasida Rayonlashtirish komissiyasi arablar soni haqida aniqlagan raqam (44398) 1926 yildagi aholi ro’yhatida berilgan sondan (27977) ko’ra haqiqatga ancha yaqin ekanligini ta’kidlaganini 37 keltirib o’tish mumkin. Ammo 1926 yilgi aholi ro’yhatining ahamiyati shundan iboratki, bu ro’yhatda ma’lumotlarning aniqlik darajasi yetishmasada, undagi ma’lumotlar aholining qaysi millatga mansubligi bilan birga ular til xususiyatlari, jinsi, toponimikasi (qishloq yoki shaharda yashayotgani) nuqtai nazardan ham tasniflashtirilgan.Yuqorida ta’kidlaganidek, 1926 yilda o’tkazilgan aholi ro’yhatida qaysi xalqda mansublik masalasi ham qo’yilgan. Agar ushbu aholi ro’yhatida 189 millat, elat nomi qayd etilgan bo’lsa, 1989 yildagi ro’yhatda ularning soni 128 taga tushib qolgan 38 . Yarim asrdan ortiqroq vadt ichida 60 dan ortiq millat va elatning aholi ro’yhatidan tushib qolishi sovet hukumati o’tkazgan “milliy” siyosatning natijasi edi, albatta. Taqqoslash maqsadida, garchi ancha keyingi yillarga to'g'ri kelsada, mintaqa arablarining nufusi bo’yicha ayrim nashrlarda joy olgan ma’lumotlarni keltirib o’tishni lozim topdik. 1971 yil- da chop etilgan “O'zbek sovet ensiklopediyasi”dagi “Arablar”, “O’rta Osiyo arablari” kabi maqolalarda arablar haqida ma’lumotlar berilgan. Ularda O’rta Osiyo arablari (1959 yil) 6400 kishi, O'zbekistan arablari 5400 kishi deb ko’rsatilgan va arab tili ikkinchi til sifatida ayrim hududlar (Buxoro oblastining G’ijduvon rayonidagi Jugari, Vobkent rayonidagi Arabxona, Qorako’l rayonidagi Moskva kolxozi, Qashqadaryo oblast Beshkent rayonidagi Jeynov
37 Винников И.Н. Арабы в СССР // Советская этнография. Т. IV. - М.-Л., 1940.-С. 9. 38 Rajabov.R. O’zbekistondagi arablar tarixi va etnografiyasi-T.Sharq.2012-206.b
29
qishlog’i)da saqlanib qolgani, ammo unda yerlik xalqlar tilining ta’siri katta ekanligi qayd etilgan. Albatta, bu ma’lumotlar yuqorida ko’rib chiqilgan va tahlil qilingan tarixiy tafsilotlarga to'g'ri kelmaydi. Binobarin, bugungi kunda olib borilgan dala kuzatuvlari jarayonlarida qo’lga kiritilgan natijalar ham sovet hukumatining O’zbekistonda yashovchi arablar xaqidagi ma’lumotlarida aniqlik yetishmasligini tasdiqlaydi. Lekin shuni aytish lozimki, 1926 yildagi ro’yhatga olish jarayonida arablarning ijtimoiy-geografik joylashishi ham e’tiborga olingan bo’lib, bu ma’lumotlar ilgari o’tkazilgan hisob-kitoblar chog’ida nazardan chetda qolgan jihatlarni, arablarning etnomadaniy belgilarini qayd etgani bilan ham ahamiyatlidir. Aholi eng tarqoq joylashgan hududlar O’rta Zarafshon, Surxondaryo va Qashqadaryo hisoblangan. Masalan, O’rta Zarafshon okrugida 1 chaqirimga o’rtacha 18,4 odam to'g'ri kelgan bo’lsa, Surxondaryo vohasida bu xildagi joylashuv 11,4 kishini tashkil etgan. Qashqadaryo okrugida bir chaqirim hududda o’rtacha 13,1 kishi yashagan. Arablar nisbatan ko’proq hayot kechirib kelgan Buxoro okrugida ham aholi zichligi nisbatan past, ya’ni bir chaqirim hududda o’rtacha 27,5 kishi istiqomat qilgan 39 .
kechirgan. Bu qishlovda yashovchi barcha nufusning 2 foizga yaqinini tashkil etgan. Respublika qishloq aholisining asosiy qismini o'zbeklar tashkil etgan. Ulardan keyin tojiklar, qozoqlar, qirg’izlar va arablar turgan.Ushbu dalillardan ko’rinadiki, arablar o’tgan asrning boshlarida mintaqa aholisining sezilarli bir qismini tashkil etgan va bu o’sha davrdagi ro’yxatlarda o’z aksini topgan. Biroq keyingi yillarga taalluqli ro’yxat va ma’lumotlarda arablarning nufusi xususuda farq va kamchiliklar ko’zga tashlana boshlaydiki, bu bir qator anglashilmovchiliklar kelib chiqishiga sabab bo’ladi.Masalan,1926 yilda o’tkazilgan aholi ro’yxati to’plamida arablar haqida quyidagilar yozilgan:
39 Всесоюзная перепись населения 1926 года. T. XV. Узбекская ССР. Народность. Родной язык. Возраст. Грамотность. - М., 1928. - С. 18-19. 30
“Mahalliy aholidan keyingi o’rinda IX asrda o’t va qilich bilan islomni joriy etgan arablarning avlodlari bo’lgan arablar turadi. O'zbekistonda arablar respublikaning markaziy va janubiy viloyatlarida ko’proq joylashgan bo’lib, ular asosan qishloqlarda boshqa elatlarga aralashmagan holda alohida ajralib yashaganlar. Arablar qishloq xo’jaligida dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullanib, ayniqsa, arabi qo’ylarning qo’zilaridan olinadigan qorako’l terilari yetishtirishda alohida malaka va mavqega ega bo’lganlar. Bundan tashqari, ular yilqichilik bilan ham shug’ullanganlar. Umuman olganda, respublikada arab xo’jaliklarining nufusi anchagina bo’lib, ular ijtimoiy-iqtisodiy hayotda yetakchi o’rinlardan birida turgan. Buxoro okrugida o'zbek va tojiklardan keyin arablar turgan. Yuqorida ham to’xtab o’tilganidek 1924 yildagi Rayonlashtirish komissiyasining raqami (44398) undan keyingi 1926 yildagi ro’yhatning raqamiga (27977) nisbatan haqiqatga yaqinroq bo’lib, aslida ular ham O’rta Osiyo respublikalarida yashaydigan jami arablar sonini aks ettira olmaydi. Buning sababi, ularda O’rta Osiyoning boshqa respublikalarida istiqomat qilgan arablarning soni nazarda tutilgan. Buxoroda uzoq vaqt tadqiqotlar olib borgan OA. Suharevaning keltirishicha, Buxoro shahrida ikkita Arabon mahallasi bo’lib, ularda asosan arablar yashagan. Shaharning markaziy qismida, Arkdan shimoli-sharq tomondagi hududda joylashgan birinchi Arabon mahallasida 110 ta uy bo’lib, uning 40 tasi arablarga taalluqli bo’lgan. Ularda 100 - 150 nafar odam yashagan deb hisoblash mumkin. Ikkinchi Arabon mahallasidagi (Sallaxona darvochasi yonida) 120 ta uydan aksariyati arablarga tegishli edi. Bu mahallada arab aholisi kam deganda 200 kishini tashkil etgan. Demak, Buxoroning mazkur ikki mahallasida yashovchi arablar soni 300 dan kam emas edi. Bundan tashqari, Buxoroning boshqa mahallalarida yashovchi aholi orasida ham arablardan bo’lgan kishilar bor edi 40 . 1926 yilgi aholi ro’yhatida yanglish ravishda arablar sifatida ko’rsatilgan aholi vakillari ham uchraydi. Buni, masalan, Qashqadaryo viloyatidagi Puluk degan joy
40 Сухарева О.А. Бухара XIX - начало XX века. - М.: Наука, 1966. - С. 149-150. 31
misolida ko’rish mumkin. XX asrning 20-yillari boshlarida Chandir qishloq shurosiga qarashli bo’lgan Puluk degan manzilning asl nomi Pomuqdir. Hozirda ham bu qishloq shu nomda atalib kelinadi. Aholini ro’yhatga oluvchilar aybi bilanmi yoki uni nashrga tayyorlaganlar xatosimi, Pomuq Pulukka 41 aylangan va arablar maskani sifatida ko’rsatilgan. Ajablanarlisi shundaki, Puluk qishlog’ida yashovchi 432 xo’jalikning hammasi arablar deb qayd etilgan. Holbuki, Puluk nomli qishloq Chandir hududida yo’q, Qolaversa, bu joyda asosan turkmanlarga mansub Pomuk aholisi istiqomat qiladi. O’rta Osiyoni Rayonlashtirish komissiyasi ma’lumotlari va 1926 yildagi ro’yhat mundarijasi shuni ko’rsatadiki, O'zbekistonning Farg’ona va Xorazm viloyatlarida ham “arab” komponentli joy nomlari mavjud bo’lgan. I.N. Vinnikov shu xususda quyidagilarni yozadi: “Arab, Arabxona, Arabon, Arablar, Arab qishloq, Arabmozor va boshqa qishloqlarda bunday nomlarning saqlanib qolishi arablarning mintaqaga dastlab kelib joylashuvi haqidagi masalaga ba’zi bir aniqliklar kiritadi. Arab ko’chmanchilarining navbatdagi oqimi Quyi Qashqadaryoda, Jeynov, Qamashi va Maymanoq ariqlari tegralarida va Po’lati hududlari bo’ylab makon tutadilar. Arablarning O’rta Osiyoda joylashish xaritasiga ko’ra, O'zbekiston birinchi o’rinda turadi. Etnografik va etnotoponimik izlanishlar shuni ko’rsatadiki, “arab” so’zi bilan bog’liq joy nomlari, arablarning hayoti, e’tiqodi, og’zaki ijodi, turmush tarzi, xullas, etnografik xususiyatlari bilan bog’liq afsonalar, rivoyatlar respublikamizdagi deyarli barcha viloyatlarda uchraydi. Tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, Buxoro, Qashqadaryo va O’rta Zarafshon okruglarida joylashgan qishloqlarda arab urug’lari yetarlicha aniqlanmagan bo’lib, faqat Buxorodagi Jugari qishlog’i arablari o’zlarini sanoniy yoki sandoniy guruhiga mansub deb hisoblashlari, Qashqadaryodagi Jeynov arablari esa shayboniy (ko’pincha, shaymoniy deb yuritadilar), xoshim va quraysh guruhidan
41 Материалы Всесоюзной переписи населения 1926 г. в Узбекской ССР. Вып. I. Поселенные итоги. - Самарканд, 1927. - С. 85. 32
ekanliklarini zikr etadilar 42 . Karmana yaqinidagi Qiziltom qishlog’i aholisi o’zlarini shayboniy va sanoniy, sanoniylarmiz, deyishgan. Buxoro okrugi G’ijduvon tumanidagi Jugari qishlog’i arablari o’zlarining mintaqaga kelishi sabablari haqida rivoyatlar naql qilishadi. Rivoyatga ko’ra, ular Afg’onistonning Andxuy viloyatidan Eski Buxoroga musulmonlar tomonidan e’zozu ehtirom etiladigan tabarruk avliyo Baxouddin mozorini tavof qilish maqsadida ziyoratchilar sifatida kelganlar. Baxouddinping qabri Buxoro shahridan uncha uzoqda emas. Ziyoratga kelgan arab oilalarining to’rt tasi bu joyda qolishga xohish bildiradi. Zamonlar o’tishi natijasida bu oilaviy tarmoq ko’payib, hozirgi vaqtda 121 oilaga yetgan. Umuman, Jugari arablarining tan olib aytishlaricha, ular bu joyga boshqa arablardan ancha keyinroq kelganlar... Jugariliklar Jeynov arablari kabi, qizlarini faqat arablarga, shunda ham eng yaqin qarindoshlariga berganlar. Shu bilan birga, o'zbek va tojik qizlariga ham uylanishga rozilik berilgan. Bu O'zbekistondagi barcha arablarga xos xususiyat edi
43 . Jeynovda mozorlariga arabdan bo’lak kimsani dafn etishlariga yo’l qo’yilmagan. Qolaversa, o’zga elatlarning qabristoni arablar yashaydigan qishloqdan kam deganda 13 chaqirimdan narida bo’lishi talab qilingan. Jeynov arablari o’zlarini ikki guruhga bo’ladilar: 1. Arabcha gapiruvchi sof arablar. 2. Arabchani bilmaydigan Andxuy arablari. Bu ikki guruhning birinchisi Arab, ikkinchisi Arab-Andxuy degan mahallalarda yashagan 44 . Birinchisida 200, ikkinchisida 290 oila bo’lgan. N.N.Burikina o’z hisobotida Behbudiy (Qarshi)shahridan Karmanaga, undan Nurotaga o’tganini yozib qoldirgan. Ammo u faqat Karmana tumani arablarini tadqiq etish bilan cheklanishga majbur bo’lgan. Uning ma’lumotlariga Qaraganda, bu tumandagi qishloqlarda arablar g’uj bo’lib emas, balki o’zbek va tojik aholilari
42 Церетели Г.В. К характеристике языка среднеазиатских арабов // Сб. Труды второй сессии асоциации арабистов. - М.-Л.: Из-во АН СССР, 1941. - С. 135. 43 Saidov M. Ravshanov P. Jeynov tarixi. - T.: Abu Ali ibn Sino nomidagi tibbiyot nashriyoti, 1996. - 67-bet. 44 Nafasov T. Janubiy O'zbekistan toponomiyasining etnolingvistik analizi. - T.: O’qituvchi, 1985. - 51-52-betlar. 33
orasida uncha ko’p bo’lmagan holda, sochilib yashaganlar 45 . Qaraqalpog’istonlik arablar orasida 1989-1990 yillari dala kuzatuvlari o’tkazish mobaynida bu yerda ham arablarga mansub aholiga doir muayyan dalillar to’plashga muvaffaq bo’ldik. Yiqqan ma’lumotlarimizga ko’ra, Nukus, Xo’jayli, Amudaryo hududlarida o’zining milliy kelib chiqishini arab, deb hisoblovchi fuqarolar anchagina miqdorni tashkil etadi. Masalan, birgina Xo’jayli hududida o’zini arablar deb hisoblovchi 3 ta ko’cha va 1 ta mahalla kabi aholi turar joylari mavjud. O’rta hisobda ularning har birida 50-60 kishi yashaydi. Ushbu raqamlarni uchga ko’paytirsak, demak, 150 dan ziyod arablar birgina Xo’jayli hududida yashagan degan xulosaga kelamiz. Afsuski, 1979 yilgi aholi ro’yhatida ushbu hududdagi arablarning soni, tili, millati, kelib chiqishi hisobga olinmagan. Sovet tuzumi sharoitida O'zbekistondagi turli millat va elatlar qatorida arablar haqida tarixiy va etnografik ma’lumotlar to’plangan yillariga qarab ba’zan nisbatan haqiqatga yaqinroq, ba’zan esa, aksincha, noto'g'ri dalillarni o’z ichiga olganligi ko’zga tashlanadi. Bu holat o’sha davrdagi mavjud siyosiy tuzum bilan bog’liq bo’lib, Markazdan kelgan buyruq va rejalar asosida aholi ro’yhatlari olib borilganligi, shu bois bu kabi ro’yhat va statistik ma’lumotlarda katta farq kelib chiqqanligi ayon bo’ladi. Aslida, barcha elatu millatlarda son jihatdan o’sish kuzatilishiga qaramay, kam sonli etnik guruhlarning miqdori borgan sari aholi ro’yhatlarida kam qilib ko’rsatilishi bu sovet davlatining “yagona sotsialistik millat” yaratish g’oyasining yaqqol ifodasi edi. Afsuski, bu siyosat o'zbekistonlik arablarni ham chetlab o’tmadi. Statistik ma’lumotlarning ko’rsatishicha, bu davrda mamlakatimiz hududida arablarning viloyatlar bo’yicha tarqalishi aholi soni, “Arab” etnotoponimi bilan bog’liq qishloqlar miqdoriga ko’ra eng ko’p Buxoro va Qashqadaryoga, keyingi
45 Бурыкина Н.Н., Измайлова М. М. Некоторые данные по языку арабов кишлака Джугары Бухарского округа и кишлака Джейнау Кашкадарьинского округа Узбекской ССР // Зап. Коллегии востоковедов. Т. V. - Л., 1930. - С. 527 -549.
34
o’rinda esa Samarqand, Navoiy va Surxondaryoga, undan keyin esa Xorazmga to'g'ri keladi. Shu jihatdan olib qaraganda Qaraqalpog’iston, Farg’ona va Andijonda istiqomat qiluvchi arablar nisbatan kam miqdorni tashkil qilishadi. Demak, XIX asr o’rtalari - XX asrning 80-yillaridagi tadqiqot va manbalarda O’rta Osiyo arablari haqidagi ma’lumotlar va aholi ro’yhatlarida arablar va ular yashagan manzilgohlar haqidagi statistik dalillar tahlil mavzuga doir muayyan tasavvurlar hosil qilish imkonini beradi. Xususan, XIX asr ikkinchi yarmidan boshlab O’rta Osiyoga tashrif buyurgan yevropalik, asosan, rossiyalik ko’plab sayyohlar, sharqshunos va geograf olimlar mintaqaning tubjoy aholisi qatorida shu yerda yashab qolgan arablar haqida ham ma’lumotlar to’plaganlar. Ular arablarning soni, manzilgohi, urf-odatlariga doir qayd etgan ma’lumotlar ayrim hollarda noaniq bo’lsada, umuman olganda, muayyan xulosalarga asos bo’ladi.
Download 0.77 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|