“Uztemiryo’lmashta’mir” uk andijon mexanika zavodi ShKdagi 65A60Ф3 vertikal-frezalash dastgohini energiya samaradorligini oshirih.”

IV. Iqtisodiy qism.
4. 1. Elektr jihozlar, materiallar va ta’mirlash smetasi.
Smeta elektr uskunalar, ularni o’rnatish, texnik hizmat ko’rsatish va ta’mirlash uchun sarflanadigan mablag’lar qiymatini belgilovchi asosiy hujjat hisoblanadi.
Smetalar quyidagilarga bo’linadi:
-tsex elektr jihozlarining smetasi;
-tsexni yoritish smetasi;
-mexanizm elektr yuritmasining smetasi;
-podstantsiya elektr jihozlarining smetasi;
Smetalar quyidagi bo’limlardan iborat bo’lishi kerak:
-elektr jihozlar va ularni montaj qilish;
-elektr konstruktsiyalar;
-montaj ishlari;
-metal konstruktsiyalar;
-materiallar;
-qurilish ishlari.
Smetani quyidagi -jadvalda ko’rsatilgan ketma-ketlikda tuzib chiqamiz.
Elektr jihozlarni montaj qilish va xarid qilish harajatlarining smetasi.
4.1 – jadval:

№	Elektr jihozlarni nomi, montaj ishlarini mazmuni	Soni dona	Narxi mln.so’m
			bir donasi uchun	umumiy
1	Elektrodvigatel 4 A132 M4	1	0,120	0,120
2	Kontaktor KШ, KТ, KП	3	0,0425	0,1275
3	Rele РП1,РП2	2	0,0056	0,0112
4	Issiqlik relyelari РТ1,РТ2,РТО	3	0,0142	0,0426
7	Knopkalar КнП1,КнП2,КнС1,КнС2,КнТ	5	0,0102	0,051
8	Avtomatlar ВА1, ВА2	2	0,0225	0,045
				0,3973
	Transport harajatlari 10%			0,03973
	J’ami elektr jihozlar qiymati			0,437
	Qurilish-montaj ishlari 20%			0,087
	Tayyorlov – ombor sarflari 12%			0,052
	Rejaviy ustamalar 6%			0,026
	Ja’mi qurilish - montaj ishlari			0,165
	Hamma kapital harajatlar			0,562

4. 2. Navbatchi va ta’mirlovchi elektriklarni ish haqini hisoblash.
Ish haqi fondini hisoblashda quyidagilardan foydalanamiz:
mehnatga haq to’lash va mukofatlash tizimi;
ishlarning grafiklari;
texnik hizmat ko’rsatish va ta’mirlash mehnat hajmlari.
Asosiy ish haqi fondi:
3i = An Tn + At Tt
bu yerda, An – navbatchi elektriklarni ish haqi tarifi.
At – ta’mirlovchi elektriklarni ish haqi tarifi.
Elektr jihozlarga texnik hizmat ko’rsatishning mehnat hajmi.
Tn =
bu yerda, Nn – elektr jihozga texnik hizmat ko’rsatishning normative mehnat hajmi.
i – bir xil elektr jihozlar soni.
m – elektr jihozlarning umumiy soni.
Hisoblashlarni jadvalda keltiramiz.
Elektr jihozlarga texnik hizmat ko’rsatishning mehnat hajmi.
4.2 – jadval:

№	Elektr jihozlar va apparatlar nomi	soni	Turi, markasi	Ish hajmi me’yori (odam-soat)	Hizmat ko’rsatish hajmi (odam-soat)
1	ekektrodvigatel	1	4 A132 M4	7,56	22,68
2	Kontaktor	3	КВП	3,28	9,84
3	Relyelar	3	РТЛ	0,80	2,4
	Jami:	7			34,92
Izoh:		Zanjirli osma konveyrning texnik xarakteristikalaridan kelib chiqqan holda navbatchi elektriklarni V-razryadli -50%, VI- razryadli -50% dan olamiz.

Demak elektr jihozlarga texnik hizmat ko’rsatishning mehnat hajmi

Tn = 34,92 (odam-soat)
Elektr jihozlarni ta’mirlashning mehnat hajmi.

№	Elektr jihozlar va apparatlar nomi	Ta’mirlash ishlarining soni				Ta’mirlash hajmi (odam-soat)				Tt (odam-soat)
		T	C	K	T		C	K
1	Ekektrodvigatel	1	-	1	7,8		-	33,0	40,8
2	Kontaktorlar	3	1	-	1,8		2,8	-	4,6
3	Relyelar	3	1	-	2,0		4,8	-	6,8
4	Knopkalar	5	1	-	5,4		5,0	-	10,4
5	Avtomatlar	2	1	-	3,6		4,5	-	8,1
	Ja’mi:									70,7

Eslatma: ta’mirlovchi elektriklarni razryadlari bo’yicha soni quyidagicha taqsimlanadi:

VI razryad – 20%
V razryad – 50%
IV razryad – 30%
Shunday qilib elektr jihozlarni ta’mirlashning mehnat hajmi
Tt = 70,7(odam-soat)
Navbatchi va ta’mirlovchi elektriklarni ish haqi tarifini razryadlar bo’yicha belgilab olamiz (oylik):
navbatchilar
An_IV = 1194600 so’m
An_V = 1350200 so’m
ta’mirlovchi
At_IV = 1284400 so’m
At_V= 1445400 so’m
At_VI = 1653100 so’m
Bularga asosan ish haqi fondi.
3n = An_IV · 0,5 · Tn + An_V · 0,5 · Tn = 1,1946 · 0,5 · 34,92 + 1,3502 · 0,5 · 34,92= = 20,86 + 23,57 = 44,53 mln.so’m.
3t = At_IV · 0,3 · Tt + At_V · 0,5 · Tt + At_VI · 0,2 · Tt = 1,2844 · 0,3 · 70,7 + + 1,4454·0,5 · 70,7 + 1,6531 · 0,2 · 70,7 = 27,24 + 51,09 + 23,37 = 101,7 mln.so’m.
3i = 3n + 3t = 44,53 + 101,7 = 146,23 mln.so’m.
Mukofat :
П = 3i · Hп / 100
bu yerda, Hп - ishlarni muddatida bajarganligi uchun foiz, maksimal 43% ni tashkil etadi.
Eng katta mukofat miqdori
П = 146,23 · 43/ 100 = 62,88 mln.so’m.
Tunda ishlaganligi uchun qo’shimcha haq
Dn = 0,2 Acp · Bн
bunda, Acp – navbatchi elektriklarni o’rtacha tariff stavkasi.
Acp = (An_IV · 0,5 · Tn + An_V · 0,5 · Tn )/Tn =( 1,1946 · 0,5 · 34,92 + 1,3502 · 0,5 · 34,92) / 34,92 = 1,27 mln.so’m.
Bн – tundagi ish vaqti
Bн = 1/3 Tn = 1/3 · 34,92= 11,64
Demak: Dн = 0,2 · 1,27 · 11,64 = 2,96 mln,so’m.
Bayram kunlari uchun qo’shimcha ish haqi:
Dп = Acp 9/365 · Tn = 1,27 9/365 · 34,92 = 12,47 mln.so’m.
Umumiy ish haqi fondi
3o = 3i + П +Dн +Dп = 146,23 + 62,88 + 2,96 + 12,47 = 224,54 mln.so’m.
Qo’shimcha ish haqi fondi
3g = 3o Пот +Пгос / 100

bunda: Пот – mehnat ta’tili uchun qo’shimcha ish haqi foizi,

24 kunlik mehnat ta’tili uchun, Пот = 8,5%
Пгос – davlat va jamoat ishlarida ishtiroki uchun qo’shimcha ish haqi foizi , Пгос = (0,5 / 2)%
Пгос = 1,2% deb olamiz

U holda
3g = 224,54· 8,5 +1,2 / 100 = 19,1mln.so’m.

Yillik ish haqi fondi
3y = 3o + 3g = 224,54 + 19,1 = 243,64mln.so’m.
Davlat sug’urtasi uchun chegirmalar 12%
Oт = 3y ·12 / 100 = 243,64 · 12 / 100 = 29,24 mln.so’m.

4. 3. Loyihaning texnik iqtisodiy ko’rsatgichlari.
4.4-jadval

№	Ko’rsatgichlarni nomlanishi	O’lchov birligi	Ko’rsatgich miqdori
1	Kontakt halqali asinxron elektr dvigateli		4A132M4
2	Elektr jihozlarning capital mablag’lari	Mln.so’m	3,973
3	Elektr jihozlarga hizmat ko’rsatish va ta’mirlash mehnat hajmlari	Odam-soat	105,62
4	Elektr energiya sarfi	Kvt.s	13440
5	Elektr energiya isrofi	Kvt.s	3314
6	Ekspluatatsiya harajatlari	Mln.so’m	1,359
7	Elektriklarni o’rtacha oylik ish haqi	Mln.so’m	1,385

4. 4. Elektr energiyani tejash va uni isroflarini kamaytirish yo’llari.
Elektr energiyani tejash va uni isroflarini kamaytirish yo’llaridan biri bu uning sifatini oshirishdan iborat boladi.
Elektr energiyani sifati quyidagi ko’rsatgichlar bo’yicha baholanadi:

• 
  Bir fazali tok tarmog’idan ta’minlanganda:
  

• 
  chastotani og’ishi;
  
• 
  kuchlanishni og’ishi;
  
• 
  chastota va kuchlanishning tebranish ampletudasi;
  
• 
  kuchlanish sinusoidasini o’zgarishi;
  

• 
  Uch fazali tok tarmog’idan ta’minlanganda:
  

• 
  chastotani og’ishi;
  
• 
  kuchlanishni og’ishi;
  
• 
  chastota va kuchlanishning tebranish ampletudasi;
  
• 
  kuchlanish sinusoidasini o’zgarishi koeffitsenti;
  
• 
  fazalarni teskari ketma-ketligi koeffitsenti;
  
• 
  o’zgarmas tok tarmog’idan ta’minlanganda:
  
• 
  kuchlanishni og’ishi va tebranishi;
  
• 
  kuchlanish pulsatsiyasi.
  

Yuqoridagi ko’rsatgichlar me’yoridan chiqib ketgan hollarda elektr energiya
sarfi va quvvat isroflari ortib ketadi. Bu o’z navbatida elektr jihozlarini ishini yomonlashuviga, texnologik jarayonni izdan chiqishiga, mahsulot sifati va miqdoriga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Chastotani og’ishi va tebranishini oldini olish yo’llaridan biri bu yuklanishi tez o’zgaruvchi iste’molchilar ulangan nuqtasini qisqa tutashuv quvvatini oshirish kerak.Agar bu usul kerakli natijalarni bermasa yuklanishi keskin o’zgaruvchi elektr iste’molchilarni alohida manbaadan ta’minlash kerak bo’ladi.
Kuchlanishni og’ishi va tebranishi elektr energiya sifatiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Kuchlnishni me’yoriy qiymatlarda ushlab turish tadbirlarini ikki guruhga bolish mumkin:
Burinchi guruh quyidagi tadbirlarni o’z ichiga oladi:

• 
  elektr ta’minoti tizimida yuqori kuchlanishlarni qo’llash;
  

• 
  optimal yuklanish koeffitsentiga ega bolgan kuch transformatorlarini ishlatish;
  
• 
  taqsimlash tarmoqlarida ratsional tok o’tkazgichlaridan foydalanish;
  
• 
  tsex transformatorlari orasida peremichkalar qo’llash, bu bilan yuklanish minimumida, bayram va dam olish kunlarida qisman transformatorlarni vaqtincha o’chirib turish imkonini beradi;
  
• 
  sinxron dvigatellarni rostlash imkoniyatlaridan keng foydalanish.
  

Ikkinchi guruh tadbirlariga quyidagilar kiradi:

• 
  Bpp larda kuchlanishni 10-20% rostlash imkoniyatiga ega bo’lgan avtotransformatorlarni o’rnatish;
  
• 
  reaktiv quvvatni kompensatsiya qiluvchi qurilmalarni qo’llash, sinxron kompensator va static kondensatorlar;
  
• 
  maxsus kuchlanish rostlagichlarini qo’llash.
  

Kuchlanish nosimmetriyasini bartaraf etishning quyidagi yo’llari mavjud:

• 
  bir fazali yuklamalarni fazalar bo’yicha teng taqsimlash;
  
• 
  K3 qisqa tutashuv quvvatini ko’tarish;
  
• 
  nosimmetrik yuklamalarni alohida transformatorlarga ko’chirish.
  

S huningdek kuchlanish nosimmetriyasini 1kV gacha tarmoqlarda kuch transformatorlarining cho’kg’amlarini ulanishini o’zgartirish yo’li bilan ham kamaytirish mumkin, masalan: / ni ga almashtirish bilan.
Kuchlanishning nosinusoidalligini kamaytirishni quyidagi usullari mavjud:

• 
  ko’p fazali to’g’rilash vositalaridan foydalanish;
  
• 
  rezonanas filtrlarini qo’llash;
  
• 
  fazalar soni ko’paytirilgan transformatorlarni qo’llash (12 fazali sxema).
  

Yuqoridagi tadbirlardan oqilona foydalanish elektr energiya sifatini oshirishga
va o’z navbatida uni tejash imkonini beradi.