Uzunlik birligini

masofani aniqlash, dalani bo’lish yoki mato parchasini o’lchash kabi turli yumushlarni bajarish uzunlik birligini o’ylab topishga undagan.
Uzunlikning dastlabki birliklari va bir vaqtning o’zida buning uchun xizmat qilgan o’lchov asboblari sifatida yuqorida aytib o’tilganidek inson tana a‘zolari - antropometrik o’lchov birliklari olingan. Inson tana a‘zolari o’lchov birliklari sifatida barcha xalqlarda qo’llanilgan. Buni o’lchov birliklarining nomlariyoq ko’rsatib turibdi: angusht – barmoq, fut - oyoq tagi, tovon, dyuym - (gollandcha duim) – katta barmoq va h.k.
Qadimgi xalqlar uzunlik birliklari sifatida barmoq, qarich, tirsak, qadam, hovuch kabi uzunlik birliklaridan keng foydalanishgan. Masalan, qadimgi dunyoning ko’plab mamlakatlarida o’lchov birligi sifatida tirsakkeng tarqalgan. Misrda kichik tirsak 44, 83 sm., podsho tirsagi 52,35 sm. ga teng deb olingan. Bobilda tirsak 49 sm. ga teng bo’lgan.
Ko’plab mamlakatlarda insonning harakat faoliyati bilan bog’liq bo’lgan turlicha o’lchov birliklari mavjud bo‗lgan: ―qadam‖, ―katta qadam‖, ―milya‖ (lot. milia
– «ming», mingta qo’sh qadam), bir kunda bosib o’tilgan masofa va h.k..

Hayvonlarda harakatlanilganda, ular dam olmasdan bosib o’tishi mumkin bo‗lgan masofa hisobga olingan. Masalan, qadimgi finnlarda ―itlarda yuk bilan dam olishsiz bosib o’tilgan masofa‖ deb tarjima qilish mumkin bo’lgan o’lchov birligi mavjud bo’lgan. Qozoqlarda esa bir o’lchov birligi nomini ―tuyada dam olishsiz chopiladigan masofa‖ deb tarjima qilish mumkin². Suvda harakat qilinganda yo’l kema bir kunda suzib o’tgan masofa, uncha katta bo’lmagan masofa eshilgan eshkaklar soniga qarab aniqlangan.

Masofani o’lchashda qadimdan insonning yoki hayvonning eshitish imkoniyatlaridan ham foydalanilgan. Masalan, qadimgi turklar, slavyanlar, finn- ugorlar va boshqa xalqlarda qo’llanilgan ―chaqirim‖ - ochiq dala sharoitida birining tovushini ikkinchisi eshita olishi mumkin bo’lgan masofani anglatgan.


² Shevsov V.V. Istoricheskaya metrologiya Rossii. – Tomsk.: TML-Press, 2007. –B. 73