Uzunlik birligini
Download 105.06 Kb.
|
Maxsus tarix majmua yangi
- Bu sahifa navigatsiya:
- 4.Qadimgi sharq davlatlarida qanday o‘lchov birliklaridan foydalanishgan 5.O‘rta Osiyoning o‘lchov birliklarining o‘ziga xos jihatlari
- Qadimgi yunon o‘lchov birliklari 1 Uzunlik birliklari
- Og‘irlik birliklari (pul birliklariga asos bo‘lgan)
- Birlikning nomi Yunon ekvivalenti Hozirgi bahosi
- Qadimgi Rim o‘lchov birliklari Uzunlik birliklari
- Og‘irlik birliklari
- Birlikning nomi Rim ekvivalenti Hozirgi bahosi
|
Nazorat uchun savollar
1.Qadimgi odamlar o‘lchov uchun nimalardan foydalanishgan? 2.Antropometrik o‘lchov – qanday o‘lchov hisoblanadi? 3.Qadimda uzunlik o‘lchovi uchun qanday nisbatlar olingan? 4.Qadimgi sharq davlatlarida qanday o‘lchov birliklaridan foydalanishgan? 5.O‘rta Osiyoning o‘lchov birliklarining o‘ziga xos jihatlari nimalardan iborat? 6.O‘rta Osiyo va Sharq davlatlari o‘rtasida olchov birliklarida qanday farqli jihatlar bor. 4-MAVZU. METROLOGIK MANBALAR. ZAMONAVIY O’LCHOV BIRLIKLARI TIZIMI. O’ZBEKISTONDA METROLOGIK BIRLIKLAR. Reja: 1.Yevropada qo’llanilgan olchov birliklari 2.Metrik tizimga asos solinishi 3.O’zbekiston Respublikasda metrologiyaning rivojlanishi Evropada qo’llanilgan qadimgi o’lchov birliklarining eng qadimgilaridan bo’lgan yunon o’lchovlarini ko’rib chiqamiz. YUnon o’lchovlarining asosini Bobil va Misr birliklari tashkil etgan va ushbu birliklarning tarixi ko’p hollarda yunon manbalari orqali o’rganiladi. Qadimgi yunon o‘lchov birliklari1 Uzunlik birliklari
Og‘irlik birliklari (pul birliklariga asos bo‘lgan)
Hajm birliklari
Ilk o’rta asrlarda Rim o’lchov tizimi Evropada ko’pchilik o’lchov birliklarining asosini tashkil etgan. SHu sababdan Rim o’lchov tizimiga to’xtalib o’tamiz. Uning o‗ziga xos jihati o’lchovlarning asosiy birligi - ―butun‖ (as) tushunchasi edi. Butunning 1/12 qismi unsiya deb atalgan. Boshqa barcha birliklar yoki asning, yoki unsiyaning ulushlari bo’lgan: pes (oyoq tagi, fut) – 29,57 sm, passus (qo’sh qadam) – 5 fut, milia passum – 1000 qo’sh qadam. Rimliklar milya deb qurollangan rim legionerining mingta qo’sh qadamiga teng masofani olishgan (1481 m.)1. Taqqoslash uchun boshqa qadimgi milyalarning miqdorini keltiramiz: Vizantiya milyasi – 1483, 5 metr, qadimgi rus milyasi 7 verst yoki 7467,6 metrga teng bo’lgan. Vitruviyning bergan ma‘lumotiga ko’ra, me‘morchilikda bir qadar boshqacharoq, inson tana a‘zolariga asoslangan o’lchov birliklari qo’llanilgan: digitus (barmoq)– futning 1/6, palma (kaft) - 4 barmoq, cubitus (tirsak) – 1,5 fut yoki 6 kaft. Er o’lchashda esa akt (actus), pertika, skrupul, yuger, senturiya, saltus kabi o’lchov birliklaridan foydalanilgan. Ularning kelib chiqishi SHarqda bo’lgani kabi qishloq xo’jaligi bilan bog’liq bo’lgan. Akt Pliniyning ma‘lumotiga ko’ra bir juft xo’kiz tezlatilmasdan hayday oladigan jo’yak uzunligiga teng deb hisoblangan. Aktning 1/12 qismi pertikaga, ya‘ni 10 futga teng deb olingan. ―Pertika‖ atamasi haydalgan erni marza olib paykalga ajratishda qo’llaniladigan tayoq nomidan kelib chiqqan1. Ushbu so’z yugum – birdaniga ikkita ho’kizga taqiladigan bo’yinturuq nomidan kelib chiqqan. Maydon birliklarining eng kichik birligi har bir tarafi bir pertikaga teng bo’lgan kvadrat – skrupul (8,75 kv. metr) bo’lgan. 288 skrupul yugerni tashkil etgan. Rim yugeri (jugerum) esa bir kun davomida bir juft ho’kiz bilan haydash mumkin bo’lgan maydonni anglatgan va 2519 kv. metrga teng bo’lgan. . 2 yuger heredium (―merosiy mulk‖, ―meros‖) ni tashkil etgan. Katta er maydonlarini o’lchashda senturiy (200 yuger, 50,377 ga) va saltus ( 4 senturiy, 201,5 ga) qo’llanilgan2. Suyuq va sochiluvchan jismlarni o’lchashda bir oz boshqacha o’lchov birliklari qo’llanilgan. Bir kub fut (26,26 l) amfora deb atalgan, uning ulushlari qolgan birliklarni tashkil etgan. Rim og‗irlik tizimining asosini esa funt - libra ( ―og’irlik‖, 327,5 g) tashkil etgan. Uning ulushlari esa: 1/12- unsiya, 1/48 - sitsilik, 1/96 - draxma, 1/288 – skripul (1,138 g), 1/576 - obol, 1/1728 silikva (yoki 1/144 unsiya, 0,189 g). Funt o’rta asrlarda nafaqat og’irlik, balki pul birligining ham asosini tashkil etgan. 1 Gramm M.I. Zanimatelnaya ensiklopediya mer, edinits i deneg. - Ural, Ural LTD, 2000. –B.20 1 Vvedenie v spetsialnыe istoricheskie dissiplinы. M., Iz-vo MGU, 1990. Qadimgi Rim o‘lchov birliklari Uzunlik birliklari
Og‘irlik birliklari
Hajm birliklari
Ilk o’rta asrlarda, ayniqsa, markazlashmagan davlatlarda natural xo’jalik bosqichida rasmiy qabul qilingan o’lchovlar bo’lmagan. Rimcha nomlari saqlanib qolgan o’lchov birliklari turli hududlarda turli me‘yorlarga ega bo’lgan. Yirik feodallar, alohida shaharlar va hatto bir shahardagi savdo gildiyalarining bir-biridan farq qiluvchi o’lchovlari mavjud bo’lgan. Masalan, XIII asr boshida Angliyaning Ramsey monastiri kartulyariysida qayd etilishicha, uning birgina Xantingdonshir grafligida joylashgan mulklarida er maydonini o’lchashning 16 xil usuli mavjud bo’lgan1. Ilk o’rta asrlarda er hajmini unga ekish mumkin bo’lgan don miqdoriga qarab o’lchash amaliyoti keng qo’llanilgan. SHuningdek yig’ib olish mumkin bo’lgan hosil miqdori, boqish mumkin bo’lgan chorva soni va boshqalar ham er o’lchash ishlarida asos bo’la olgan. Masalan, qadimgi german morgeni (morgen) tongda, ya‘ni tushgacha bir juft xo’kiz bilan haydash mumkin bo’lgan maydonni anglatgan. Novgorodda XV asrda obja va soxa erni bir va uchta otda haydash mumkin bo’lgan maydonni anglatgan1 [17.-B.47]. Kastiliyada XIII-XIV asrlarda bir ritsar- kabaleroni ta‘minlash uchun etarli bo’lgan er maydonini bildirish uchun ―caballeria‖ atamasi qo’llanilgan [4.-B. 158]. An‘anaviy xo’jaligida chorvachilik muhim o’rin tutgan qorachoy-bolqorlarda maydon hajmi o’rib olingan xashak bog’lamiga qarab baholangan. Ba‘zan o’lchovlarni yagonalashtirishga urinishlar ham bo’lgan, ammo ular muvaffaqiyatsiz tugagan. Masalan, Buyuk Karl qirol o’lchovlarining butun davlat hududida qabul qilinishini istagan. CHex qiroli Ottokar II (1253-1278) barmoq kengligini 4 javdar doinining uzunligiga teng edb olishni buyurgan. Angliyada qirol Eduard II ning 1324 yilgi ―Statut‖iga ko’ra ―qonuniy ingliz dyuymi‖ ning asosi sifatida ―boshoqning o’rta qismidan olingan uchta quruq dumaloq arpa doni‖ uzunligi olingan2. O’rta asrlarda o’lchov birliklarini joriy etishda jamiyatda alohida o’rin egallagan insonlarning antropometrik o’lchamlarini asos qilib olish hollari ham uchraydi. Masalan, ingliz qiroli Genrix I Boklerk ( 1100-1135 yy) yard o’lchash birligini ( 91,44 sm) joriy etgan. Farazlarning biriga ko’ra bunda namunaviy o’lchov sifatida qirolning burni uchidan oldinga cho’zilgan qo’lning o’rtancha barmog’i uchiga bo’lgan masofa olingan. YAna bir farazda asos sifatida monarxning bel aylanasi, boshqasiga ko’ra uning qilichi uzunligi xizmat qilgan. Shu tariqa o’rta asrlarda o’lchov tizimlarining stixiyali shakllanishi lokal va regional tarzda borgan. Masalan, Angliyada erning asosiy o’lchov birligi gayda, keyinchalik akr bo’lgan bo’lsa, Germaniyada esa – gufa, morgen, Fransiyada – arpan va h.k. bo’lgan. XVIII asr boshlariga kelib Evropada funtning 100 dan ortiq, milyaning 46 turi qo’llanilgan. Rimliklar va florensiyaliklar o’z shaharlari oralig’idagi masofani turlicha hisoblaganlar. CHunki Rimda milya 1488 metrga teng bo’lgan bo’lsa, Florensiyada u 1633 metrni tashkil etgan. Uzunlik va masofa o’lchov birliklari tizimining eng mashhuri Angliyada butun o’rta asrlar davomida shakllangan va Elizaveta I (1558 – 1603 yy) davriga kelibgina tugal ko’rinishga ega bo’lgan. O’rta asrlar Evropa o’lchov birliklarining shakllanishida arab o’lchov birliklari ham muhim o’rin tutgan. Bir o’lchov birligini boshqa o’lchov birligi orqali algebrik formulalar yordamida ifodalashni Evropa aynan SHarqdan o’zlashtirgan desak mubolag’a bo’lmaydi. O’rta asrlarda qo’llanilgan o’lchov asboblariga ham to’xtalib o’tish joiz. Butun o’rta asrlar davomida ikki xil tarozilar qo’llanilgan. Birinchisi- pallali tarozi, ikkinchisi bezmenlar (qisqa tomoniga yuk, uzun tomoniga tarozi toshi osiladigan tarozilar). SHuningdek, o’rta asrlarda turli o’lchov etalonlari mavjud bo’lgan. Masalan, Parijning SHatl saroyida ―qirol tuazi‖ ning etaloni saqlangan. U devorga mahkamlangan ikkita metall tayoqcha ko’rinishida bo’lgan, ular orasidagi masofa bir tuazga teng bo’lgan. Cherkov va butxonalarda aniq sondagi marvarid donalari saqlanib, ulardan sochiluvchan (dispers) moddalarning hajm va massa birliklarini hosil qilishda foydalanganlar. Rivojlanib borayotgan tijorat, texnika va qurilish talablari, Evropa iqtisodiyotining umumiy yuksalishi o’rta asrlarning oxirlariga kelib o’lchovlarning aniq bo’lishiga yangi talablarini ilgari sura boshladi. XVI-XVII asrlarga kelib o’lchov va og’irliklar etalonlari qayta ko’rib chiqildi, bu ishga o’z davrining eng yaxshi olimlari jalb etildi. Tevarak olamni aniq miqdor tavsiflari yordamida ta‘riflashga intilishning cho’qqisi – metrik tizim – XVIII asr oxirida dunyoga keldi. Buyuk fransuz inqilobi davrida o’lchovlarni yagona tizimga keltirish uchun qulay sharoit yuzaga keldi. 1789 yilda General SHtatlarga o’lchovlar islohoti bo’yicha ko’plab loyihalar taqdim etildi. 1790 yilning 8 may kuni Farang Milliy Ta‘sis Hay‘ati o’lchovlarni isloh qilish haqidagi Dekret qabul qildi va uni qirol tasdiqladi. Mashhur matematik olim J.-L Lagranj (1736-1813) boshchilik qilgan akademiya hay‘ati, barcha o’lchovlar uchun, shu jumladan vaqt birligi – kun uchun ham, o’nli sanoq sistemasi va uning karrali va ulushli qiymatlariga asoslangan birliklar tizimini qabul qilishni taklif etdi. Boshqa bir buyuk matematik P.-S.Laplas boshchiligidagi va tarkibida G.Monj, J.A. Kondorse, J.Sh.Borda va Lagranjning o’zi ham bo’lgan ikkinchi bir hay‘at esa, uzunlik uchun o’lchov birligi sifatida, Yer meridianining qirq milliondan bir qismini asos qilib olishni taklif qildi. 1798 sentyabr oyida, Parijda bir necha mamlakat delegatlari ishtirokida xalqaro kongress o’tkazildi. Uning yakuniy qaroriga ko’ra, 1799 yilning 25 may kuni yangi o’lchov birliklarining etalonlari haqidagi rasmiy qaror e‘lon qilindi. 1799 yil davomida mexanik Lenuar tomonidan metrning eni 25 sm va qalinligi taxminan 4 mm bo’lgan chizg’ich shaklidagi platina etalonini tayyorladi. Bu orada, 0.001 kub metr distillangan suvning eng maksimal zichlikka erishgan holatidagi (taqriban 4 ºC) og‗irligining o’lchash va uning asosida, kilogrammning ham platina etalonini tayyorlash ishlari bajarildi. 1799 yilning dekabrida mazkur ikki etalon Farangiston Milliy Arxiviga topshirildi. 1799 yil 10 dekabr sanasi bilan imzolangan farmonda u muvaqqat metrdan uzil-kesil voz kechish, va Milliy Arxivda saqlanayotgan yangi, aniq o’lchovli asos etalonlarga ega tabiiy metrni va kilogrammni amaliyot uchun joriy etish haqida tasdiq mavju edi. Napaleon Arxivda saqlanayotgan metr va kilogrammlarga ham o’ziga xos yangi nomlar «Arxiv metri» va «Arxiv kilogrami» atamalarini biriktirdi. Mazkur etalonlar, keyingi 90 yil davomida butun dunyoda bo’lmasa-da, harholda, Farangiston va unga hamkor davlatlar uchun beminnat xizmat qilib berdi. XIX asrning ikkinchi yarmi boshlariga kelib, butun dunyo bo’yicha ekspo- ko’rgazmalarni tashkil qilish urfga kirdi. Bunday ko’rgazmalarda, qatnashchi mamlakatlar o’zlarining fan va texnika sohalarida erishgan yutuqlarini namoyish etib, iqtisodiy manfaatli hamkorlar va haridorlar topishga urinar edilar. Bunday ko’rgazmalarda odatda, o’z davrining ilg’or kishilari, ziyolilar, olimlar, sanoatchi va puldorlar ko’p ishtirok etishardi. Shunday ko’rgazmalarda, odatda olimlar va ziyolilar, zamonaviy ilm-fan muammolari va masalalari ustida fikr almashinishar, yutuqlari bilan o’rtoqlashishar edi. 1851 yilda Londonda va 1855 yilda Parijda o’tkazilgan butunjahon ekspoko’rgazmalarida ilmiy izlanishlarga, texnika yutuqlariga, sanoatga va xalqaro savdoga qo’shimcha rag’bat bag’ishlash uchun, o’lchov va tarozilarni xalqaro miqyosda yagona standartlarga keltirish haqida jiddiy muhokamalar o’tkazilgan edi. Bunday g’oyalarning tashabbuskorlari, o’sha zamon uchun nou-xau bo’lgan elektrotexnika sohasi vakillari bo’lishgan. Butun dunyo bo’yicha elektrotexnika jadal sur‘atlar bilan rivojlanib borar, aholining keng qatlamlari aynan elektriklardan yangi olamshumul ixtirolar va texnik ishlanmalarni kutib yashar edi. Endigina tug’ilib, o’sib kelayotgan elektr sohasining yangi-yangi texnik yutuqlari – elektrodvigatellar, generatorlar, elektrga asoslangan o’lchash asboblari va ho kazolar, aynan butunjahon ekspoko’rgazmalarida ilk marta namoyish qilingan va dunyoga tanilgan. Elektrotexnika nisbatan yosh, shunga qaramay, anchayin keng qamrovli va ommabop fan bo’lgani uchun, uning oldida, turli xil elektr kattaliklarini o’lchash va o’lchov birliklarini birxillashtirish vazifasi yuzaga kelgan edi. Bu vaqtga kelib, metr tizimini yanada takomillashtirish borasida ham olimlar tinimsiz izlanishda edilar. Xususan, avvallari qabul qilinganidek, Yerning shakli shar shaklida bo’lmay balki ellipsoidga yaqinroq, o’ziga xos shaklda ekanligi ma‘lum bo’lgach, Parij meridiani asosida tayyorlangan metr etaloniga anqilik kiritishga to’g’ri keldi. Masalan 1837 yildagi qayta o’lchash ishlaridan keyin, Arxiv Metrining tabiiy metrdan 0.2 millimetrga uzun ekanligi – aniqlandi va tegishli sozlash ishlari bajarildi. Keyinchalik aniqlanishicha, Yer shar shaklida ham ellipsoid shaklida ham bo’lmay, balki mutlaqo o’ziga xos bo’lgan shakl, geofiziklar tili bilan aytganda Geoid shaklida bo’lib chiqdi. Shu munosabat bilan, 1869 yilda Peterburg Fanlar Akademiyasi, Yer merididaniga bog’liq tarzda aniqlanadigan tabiiy metrdan uzil-kesil voz kechib, uning o’rniga etalon metrni qabul qilish haqidagi taklif bilan chiqdi. Taklif matnida, tabiiy metrdan voz kechish uchun eng jiddiy sabab sifatida, o’sha zamon ilm-fani taraqqiyoti darajasining Yer shari meridiani uzunligini aniq o’lchay olmasligi, buning amalda imkoni yo’qligi bilan izohlangan. Peterburg Fanlar Akademiaysinng mazkur taklifi, ko’plab nufuzli xalqaro ilmiy muassasalar tomonidan ma‘qullandi va 1870 yilning 8 avgust kuni Parijda ilk bora 24 mamlakat vakillari ishtirokidagi birinchi Xalqaro metr hay‘ati ish boshladi. Hay‘at a‘zolarining barchasi yakdillik bilan, metrni etalon asosiga o’tkazish fikrini ma‘qulladilar. Hay‘at ishiga Farang-Prussiya urushi halal berib qoldi. Bir marta o’tkazilgan yig’ilishdan so’ng, harbiy harakatlar boshlanib ketishi munosabati bilan, hay‘at ishi 1872 yilning boshiga qadar to’xtatib turildi. Lekin, 1872 yildagi ikkinchi marta qayta to’planishda, Metr hay‘ati tarkibi yana 6 ta mamlakat vakillari bilan boyib, jami 30 davlatning ishtiroki ta‘minlangan edi. Ushbu xalqaro hay‘at ishining eng asosiy natijasi, metr hamda kilogrammning etalonlarini tayyorlanganligi bo’ldi. Hozirda metrologiya sohasi yanada tez rivojlanmoqda chunki sanoatning rivojlanishi, hozirgi zamon talablariningbajarilishi nazorat-o’lchash asboblariga bog’liqdir. Bu esa O’zbekiston mustaqillikga erishgandan so’ng yaqqolroq namoyon bo’laboshladi. CHunki sobiq ittifoq davrida O’zbekistonga asosan hom-ashyo yaratishga asoslangan davlat sifatida qaralar edi. Bundan 15-20 yil muqaddam respublikamizda ishlab chiqarilgan yalpi ichki mahsulotning (YAIM) 70-80 foizi hom ashyo (asosan qishloqxo’jalik) mahsulotlari bo’lgan bo’lsa, hozirga kelib YAIMningtarkibida turli xizmat turlari, iste‘molga tayyor sanoat va qishloq ho’jalik mahsulotlari o’rin olgan. Respublikamizning eksport salohiyati salmoqli ortishiga erishildi. Mamlakatimiz o’z avtosanoatiga, energetikasiga, kommunikatsiyasiga ega bo’ldi, Xalqaro standartlashtirish tashkilotining (ISO) to’la huquqli a‘zosi sifatida qabul qilindi. Download 105.06 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|