В. А. Мирбобоев


Download 1.63 Mb.
bet15/121
Sana09.01.2023
Hajmi1.63 Mb.
#1085279
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   121
Bog'liq
Materialshunoslik (I.Nosirov) (1)

Бу ерда Е — пропорционаллик коэффициента ёки буйлама эластик­лик модули (Юнг модули). Узаро перпендикуляр юзаларда уринма куч таъсирида соф силжиш руй беради:
t = Gt.
Бу ерда т — уринма кучланиш;. G силжиш модули; у — силжиш бурчаги.
Агар жиемга х.амма тарафдан куч таъсир этса, жиемдаги хажм узгариш шакл узгаришсиз руй беради, кучланиш эса цу- йидагича ифодаланади:
Бу ерда к — хажм эластиклиги модули (ташци куч таъсирида шакл узгармасдан хажм узгариши); 0 — нисбий хажм узга- риши.
Материалнинг чузилиш хусусиятини Урганишда буйлама нисбий чузилиш (6) хамда куч йуналишига перпендикуляр йуналишдаги нисбий сикилиш (е) аницланади. Нисбий си^и- лишнинг нисбий узайишга нисбати Пуассон коэффициенти деб аталади:
р=/г :3.
.Ю^орида келтирилган коэффициентлар уртасида цуйидаги 6of- ланиш мавжуддир:
Е _ п Е
к = еки G = .
3(1—2и.) 2(1 4-и)
Купчилик металлар учун Пуассон коэффициенти 0,3 га тенг. Бошца матерпаллар учун 0,5 га тенг, унда G = EI3 хамда к=оо булади. Антизатроп матерпаллар учун Е ва G узгармас булиб, Пауссон коэффициенти эса таъсир килаётган куч йуналишига боглих булади.
Емирилишдан олдин пластик деформацияланиш хусусиятига эга булган материалларда окиш руй беради. Окувчанлик чегараси плас­тик материалларнинг асосий хусусиятларидан бири хисобланади. Чузилиш эгри чизиридан куриниб турибдики (12-раем), кучнинг циймати маълум чегарада ортиб бориши билан нисбий чузилиш микдори узгармайди. Бундай шароитда материал окади, шу орали^- даги кучланишга окувчанлик чегараси а деб аталади. Купчилик материалларда эса окувчанлик чегараси катта эмас, нисбий узайиш 0,2 % ни ташкил килади ва шартли равишда ст,,, деб белгиланади.
Агар таш^и куч таьсири давом этгиэилаверса, материал яна де- формацпяланади. Емирилиш дакицасида улчанган куч цийматига тугри келадиган кучланишга мустахкамлик чегараси деб аталади. Чузилиш диаграммасидаги энг катта кучнинг намуна (синашдан олдинги) кундаланг кесимига нисбати материалнинг шартли мустах­камлик чегараси деб аталади ва шу кучга ту три келадиган энг кат­та кучланишга материалнинг вактинчалик каршилик курсатиш куч- ланиши деб аталади (ов). Бу курсаткич материалнинг мустахкамлик кийматини белгилайди. Металл ва бошка материаллар чузилганда узилишдан аввал намуна кундаланг кесимида узилиш буйинчаси доспл булади, яъни кундаланг кесим юзаси камаяди. Намунанинг даци^ий мустадкамлик чегараси синалаётган материалга таъсир эта- ётган кучнинг хосил булган буйиннинг кундаланг кесимига нисба­ти билан улчанади.
Жуда кичик пластик деформацияга эга булган материаллар­нинг мустахкамлик чегараси жиемнинг асосий механик хосса- ларини белгилайди. Бундай материалларда узилиш буйинчаси хосил булмайди. '
Материалларнинг хоссаларини солиштириш мацсадида чузи- лиш, си^илиш ва бураб синаш каби хоссаларга давлат-томони- дан махсус ГОСТ лар белгиланган.
Реал ^олда машина ва ускуна воситалари динамик куч таъ- сирида булади. Шунинг учун давлат стандарти (ГОСТ) буйича материаллар синовдан утказилади. Материалнинг динамик кучларга царшилиги динамик муста^камлик дейилади, яъни ташци куч йуналиши ва таъсир нуцтаси вацт бирлиги ичида маълум тезликда узгаради (зарбий таъсир, портлаш, тебраниш ва к.).
Таш^и куч таъсири узгариши билан материалнинг у таъсир- ни цабул ^илиш хусусиятлари ^ам узгаради. Бунда материал­нинг очувчанлик чегарасидаги деформацияланиши бироз кечи- кади. Чунки кучнинг таъсир этиши шунчалик тезки, материал- даги силжиш руй беришга улгуролмайди. Лекин таъсир инерция энергиясига эга булиб, куч таъсири тухтагандан кейин- гина деформация руй беради, яъни о^иш ёки деформацияланиш куч таъсиридан орцада цолади. Кучнинг таъсири тез булса, куч таъсири тухтатилгандан кейин ^олдиц деформация цайд цилин- майди, яъни материал эластиклик хусусиятини намоён килади. Шунинг учун динамик ва статик куч таъсирида хам пластик материаллар муртликдан емирилади.
Материалларнинг динамик таъсирга чидамлилиги улардан конструкциялар ясашда му^им а^амиятга эга. Материалларга динамик куч таъсирида деформапиянинг кечикиши зарбий ко- вушо^лик деб аталади ва у мицдор жи^атдан ^ар бир улчов бирлигидаги юзани зарб билан эгиб емирилиш учун сарф бул­ган энергия билан улчанади. Маълум намуналарда ташки таъ- сирдан ^осил булган кучланишни бир жойга йигиш учун хар хил шаклда арицчалар цилинади. Намуналар улчамлари ва арицчалар (дарзлар) шакли махсус давлат стандарти буйича тайёрланади.
Зарбий цовушоцлик КС (ёки ан) билан белгиланади. Давлат стандарти (9454-78 ГОСТ ва 4647-80 ГОСТ) га кура намунадаги арицчалар шакли уч хил, яъни U, V ва Т шаклда булади.
Зарбий цовушоцлик цийматини белгилашда тажриба темпе- ратураси, зарб энергияси мицдори ва арикча улчамлари (чу- цурлиги ва эни мм да) курсатилади. Масалан, КСТ+100 150/3/7,5. Бунда 100°С тажриба температураси. Агар тажриба нормал шароитда утказилса, Т нинг тепасига синаш темпера­тураси цуйилмайди, 150 Ж — зарб энергияси, яъни ишнинг мицдори; 3 — намунадаги арицчанинг чуцурлиги; 7,5 — наму­надаги ари^чанинг эни (мм да курсатилган). Агар синов минус температуралар (—100 269°С) да олиб бориладиган бул­
са, 22848—77 ГОСТ дан фойдаланиш керак.
Машина ва ускуналар воснталарининг ишлаш шароитидаги ташки куч таъсири хар хил булиши мумкин. Масалан, куч йу- 32
налиши тез узгзрадпгзн шароитда материал тузилишидз маъ- лум нуцсонлар (масалам, микродарзлар) йигилиб боради. На- тижада материал хсссалари узгариб боради. Бу жараённи ма- териалнинг чарчаш жараёни деб аталади. Чарчаш натижасида содир буладиган емирилишда дислокациянинг зичлиги узга- ради (ортиб боради) ва маълум жойларда вакансия йири- либ боради, натижада силжиш чизицлари хосил булади. Бун- дан ташкари, намунаш.нг сирт юзаларида микроузгаришлар руй бериб, айрим жойларда зичлик узгариши мумкин. Нуксон- ларнинг ортиб бориши натижасида микродарз улчамла;и .хам ортиб боради ва статик емирилишга булган царшилик камая- ди. Материалнинг чарчаш натижасида сннишга каршилик кур- сатиш хусусияти чидамлилик деб аталади.
Чарчаш жараёпининг мнкдор курсаткичи сифатида ташци куч таъсир йуналишининг маълум муддатда узгариш сони (цикли) ёки ташки кучнинг таъсир этиш вацти кабул ь;илин- ган. Бу жараён материалда нчки нуцсонларнинг бориши силан куч йуналишининг узгариш (цикл сони) сони уртасидаги 6of- ланишни ифодалайди.
Таъсир этаётган куч йуналишининг узгариш даврида (бир цикл- да) кучланиш мусбат киГ.матдан астг-секин манфий цийматга узга- ради (13-а раем), енг катта мусбат кий.мат ва энг еичик манфий |\ийматларнинг матерцлда дарз пайдо булгунча кайтарнлиш сени синашнинг бирлик ифод^си ( \ с) цилиб олинади. Синалаётган мате­риал чидамлилиги 14-6 раемда курсатилганидек, синаш бирлиги сони (А/^) максимал кучланиш Сг, га тугри келади. Агар .....териал- нинг ишташ даври синаш бирлиги сони (Ар) дан кичик булса CVд, <с А д), материалнинг чегараланган чидамлилигини курсатувчи максимал кучланишнинг киймати эса cR дан катта булади.

13-раем. Кучланишнинг даврий узгариш графиги (а) ва чарчаш эгри чизиклари (б); 1 — пулатдан ясалган намуна; 2 — мисдан ясалган намуна ° тах'Цчклда цайд цилинган энг катта кучланиш, N — куч таъсиридаги даврлар сони


Download 1.63 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   121




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling