V bob. Loyiha samaradorligini baholash

Odamlarning vaqt afzalliklari.
Daromad ko‘rsatkichlari darajasiga ta´sir qiluvchi navbatdagi omil - bu inson psixologiyasi. Odamlar, qoida tariqasida, ertaga emas, balki bugungi hayotning barcha afzalliklaridan bahramand bo‘lishni afzal ko‘radilar. Iqtisodchilar, odatda, foiz stavkasi pulni investitsiya qilish uchun kapital qo‘yilmalari bo‘lmagan taqdirda ham ijobiy bo‘ladi, degan farazdan boshlashadi va odamlarning qarz berishlari va pul olishlari uchun yagona sabab shundaki, odamlarning hayot davomida joriy iste´molga bo‘lgan afzalliklari doimiy ravishda o‘zgartirish. Umuman olganda, bugungi kunda ushbu imkoniyatni kelajakka qoldirmasdan qancha ko‘p odamlar tovar va xizmatlarni iste´mol qilishni tanlasa, iqtisodiyotda foiz stavkasi shunchalik yuqori bo‘ladi.
Odamlar kelajakda emas, balki hozir iste´mol qilishni tanlashining sabablaridan biri ularning o‘lim vaqtining noaniqligidir. Inson hozir tirikligini biladi va iloji bo‘lsa, bugungi kundagi barcha ehtiyojlarini qondirish uchun hayotdan zavqlanishni xohlaydi. Kelajakga kelsak, u buni davom ettira oladimi yoki yo‘qmi degan noaniqlik doimo mavjud.
Xavfdan voz kechish.
Yuqorida aytib o‘tganimizdek, investitsiya qilingan kapitalning daromadlilik darajasi har doim xavf bilan tavsiflanadi. Kafolatlangan foiz stavkasini olish mumkinmi va uni nima belgilaydi?
Javob shuki, moliyaviy tizim risksiz aktivlarga sarmoya kiritmoqchi bo‘lgan odamlar uchun ma´lum imkoniyatlarni taqdim etadi. Buning uchun ular qo‘yilgan kapitaldan kutilayotgan daromadning ma´lum bir qismidan voz kechishlari kerak. Xavfga kamroq sezgir bo‘lgan odamlar yuqori xavfga ega bo‘lganlarga kafolatlangan foiz stavkasini olish imkoniyatini beradi. Biroq, bu stavka xavfli aktivlarning o‘rtacha kutilgan daromad darajasidan past bo‘ladi. Aholining riskdan voz kechish darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, risk mukofoti shunchalik yuqori bo‘ladi va risksiz foiz stavkasi shunchalik past bo‘ladi.


5.4. Investitsion loyihalar samaradorligini baholash usullari
Jahon amaliyotida qo‘llaniladigan va xalqaro standartlarda tavsiya etilgan investitsiya loyihalarini amalga oshirishning maqsadga muvofiqligini baholashning bir qancha rasmiylashtirilgan usullari mavjud. Ushbu usullarning mohiyati, mazmuni va qo‘llanish doirasi investitsiyalar va moliyaviy menejment bo‘yicha ko‘plab darsliklarda yoritilgan.¹
Ushbu usullarni ikki guruhga bo‘lish mumkin:
1)oddiy, ob´ektlarni tezkor dastlabki baholash va saralash uchun ishlatiladi;
2)aniqroq, kapital qo‘yilmalar va kelajakdagi daromadlar o‘rtasidagi vaqt oralig‘ini hisobga olgan holda (ular investitsiya loyihalari uchun biznes-rejalarni tuzishda foydalaniladi).
Hisoblash usuli(buxgalteriya) daromadlilik darajasi. U loyihaning amal qilish muddati davomida foydaning o‘rtacha stavkasini aniqlashdan iborat (o‘rtacha sof buxgalteriya foydasi loyihaning o‘rtacha xarajatlariga bo‘linadi). Bunday holda, eng yuqori o‘rtacha daromadlilik darajasiga ega bo‘lgan loyiha tanlanadi.
Kapital qo‘yilmalarni qaytarishning oddiy usuli. Bunday holda, dastlabki xarajatlarni to‘liq qoplash uchun zarur bo‘lgan yillar soni aniqlanadi. Dastlabki kapital qo‘yilmalar o‘rtacha yillik sof foydaga (yoki o‘rtacha yillik pul oqimiga) bo‘linishi kerak. Agar har bir yil uchun turli xil pul oqimlari prognoz qilinsa, yillik pul oqimlari dastlabki investitsiyalar miqdoriga teng bo‘lgunga qadar qo‘shilishi kerak. O‘zini qoplash muddati eng qisqa bo‘lgan loyihalarni tanlang.
Ikkinchi guruhga quyidagi usullar kiradi: sof joriy qiymat usuli (NPV usuli); rentabellikning ichki stavkasi usuli (foydalanish darajasi) - IRR (Internal Rate of Return) usuli; kapital qo‘yilmalarni qaytarishning diskont usuli; ekvivalent yillik xarajat usuli.
Ushbu usullardan foydalanish yuqorida aytib o‘tilgan pul oqimini diskontlash tartibiga asoslanadi, bu bizga investitsiya qarorlarini qabul qilishda vaqt o‘tishi bilan pul qiymatining o‘zgarishini hisobga olish imkonini beradi.



I bosqich - ishlab chiqarish xarajatlarini investitsiyalash;
II bosqich - qo‘yilgan kapitalni qaytarish;
III bosqich - daromad olish.


Rasm. 5.4 – Investitsiya loyihasining tipik moliyaviy profili

Investitsion xarakterdagi boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayoni taklif etilayotgan investitsiyalar hajmi va kelajakdagi pul tushumlarini baholash va taqqoslashga asoslanadi. Rasmiylashtirilgan mezonlardan foydalangan holda tahlil qilishning umumiy mantig‘i, qoida tariqasida, juda aniq - kerakli investitsiyalar miqdorini prognoz qilingan daromad bilan solishtirish kerak.

Yuqorida aytib o‘tilganidek, investitsiya loyihalari, soliq jarayonlariga va boshqa iqtisodiy voqeliklarga nazorat choralarini qo‘llash natijalari moliyaviy oqimlar (to‘lovlar va tushumlar oqimi) bilan tavsiflanadi, ya´ni. funksiyalar (vaqt qatorlari) va funksiyalarni ma´lum xarakteristikalar (mezonlar) yordamida solishtirish tabiiydir.
Investitsion loyihaning moliyaviy oqimining odatiy grafigi (ular aytganidek, investitsiya loyihasining moliyaviy profili) rasmda keltirilgan. 5.4.