V. V. Vinokurov terminning umum qo’llanishdagi so’zdan farqi haqidagi fikrini ayting terminning umumqo’llanishdagi so’zdan farqi unda definitiv funksiyaning mavjudligidir

ILMIY MATNNING XUSUSIYATLARI

Ilmiy uslubda yaratilgan matn standartlashtirilgan yopiq tizimdir.

Ilmiy uslubning asosiy xususiyatlari adabiy tilning me'yoriy talablariga muvofiqligi, standart navbatlar va ifodalardan foydalanish, "ramziy" ramzlar va formulalar tilining imkoniyatlaridan foydalanish, zikr va yozuvlardan foydalanish. Misol uchun, klientlar ilmiy jamiyatda odatda qabul qilinadi: masalan, ... shuni ta'kidlash kerakki, tadqiqot davomida olingan ma'lumotlar quyidagi xulosalarga olib keldi ... keling, tahlilga o'tamiz ... va hokazo.

Ilmiy axborotni "sun'iy" til elementlariga o'tkazish uchun: 1) grafikalar, davralar, bloklar, chizmalar, chizmalar keng qo'llaniladi; 2) formulalar va belgilar; 3) ilmiy uslubning maxsus terminlari va leksik xususiyatlari, masalan, fizik miqdordagi nomlar, matematik belgilar va boshqalar.

Malumot moslamasi (dipnotlar, izohlar, eslatmalar) nutq mavzusiga nisbatan aniqroq g'oyalarni shakllantiradi va atamalarning aniqligi va manbalarning tekshirilishi kabi ilmiy nutq sifatini amalga oshirishga xizmat qiladi.

Ya'ni, xususiyati adabiy til normasiga muvofiqligi bilan ajralib turadigan ilmiy uslublar tadqiqot g'oyalarini ifoda qilishda aniqlik, aniqlik va lakonizmga xizmat qiladi. Ilmiy ma'ruza uchun monologik shakli xarakterli bo'lib, bayonning mantiqiyligi izchil ravishda aniqlanadi, xulosalar to'liq va aniq ifoda shaklida rasmiylashtiriladi.

ILMIY MATNNING SEMANTIK TUZILISHI

Ilmiy uslubning har bir matnida qurilishning o'ziga xos mantiqi mavjud bo'lib, u tuzilish qonunlariga mos keladigan aniq bir shaklga ega. Odatda tadqiqotchi quyidagi sxemaga rioya qiladi:

• 
  Muammoning mohiyatiga kirish, uning dolzarbligi va yangilanishi;
  
• 
  Tadqiqot mavzusini tanlash (ba'zi hollarda ob'ekt);
  
• 
  Maqsadlarni belgilash, muayyan vazifalarni bajarish davomida hal qilish;
  
• 
  Tadqiqot mavzusiga har qanday tarzda ta'sir etadigan ilmiy manbalarni ko'rib chiqish, ish uchun nazariy va uslubiy asoslarni tavsiflash; Terminlarning asoslanishi;
  
• 
  Ilmiy ishning nazariy va amaliy ahamiyati;
  
• 
  Ilmiy ishning mazmuni;
  
• 
  Eksperimentning tavsifi, agar u amalga oshirilsa;
  
• 
  Tadqiqot natijalari, uning natijalari bo'yicha tuzilgan xulosalar.
  

TIL XUSUSIYATLARI: SO'Z BOYLIGI

Mavhum ohang va umumlashma ilmiy uslubning leksik xususiyatlarini hosil qiladi:

1. So'zlarning o'ziga xos ma'nolarda ishlatilishi, so'zlarning mavhum ma'noda ustunligi ( hajmi, aniqligi, qarshilik, ziddiyat, turg'unlik, so'z shakllanishi, bibliografiya va boshqalar).

2. Kundalik hayotdagi so'zlar ilmiy ish doirasida terminologik yoki umumiy ma'noga ega. Bu, masalan, texnik atamalar uchun qo'llaniladi: debriyaj, lenta, quvur va boshqalar.

3. Ilmiy matndagi asosiy semantik yuk atamalar bilan to'ldiriladi, ammo ularning ulushi har xil turdagi ishlarda bir xil emas. Tarjima shartlari muayyan tushunchalarni mujassamlashtiradi, to'g'ri va mantiqiy ta'rifi professional yozilgan matn ( etnogenez, genom, sinusoid ) uchun zarur shartdir.

4. Ilmiy uslublar, qisqartmalar va murakkab so'zlar uchun xos bo'lgan namunalar: nashriyot, GOST, Gosplan, million, ilmiy-tadqiqot instituti.

Ilmiy uslubning lingual xususiyatlari, xususan, so'z boyliklari sohasidagi funktsional yo'nalishlarga ega: material taqdimotining umumlashtirilgan mavhumligi, muallifning xulq-atvori va xulosalari, taqdim etilgan ma'lumotlarning aniqligi.

TIL XUSUSIYATLARI: MORFOLOGIYA

Ilmiy uslubning morfologik xususiyatlari:

Grammatika darajasida, so'zning muayyan shakllari va so'z kombinatsiyalarini va jumlalarni barpo qilish bilan ilmiy matnning mavhumligi yaratilgan: bu ... va hokazolar.

2. Ilmiy matn kontekstidagi fe'llar abadiy, umumlashtirilgan ma'noga ega. Va asosan hozirgi va o'tmishdagi shakllar qo'llaniladi. Ularning almashinuvi "tasviriylik" yoki rivoyatning dinamikasi emas, aksincha, ular tasvirlangan hodisaning muntazamligini ko'rsatadi: muallif ta'kidlaydi, ...; Muammolarni echish va boshqalar, bu maqsadga erishishga yordam beradi .

3. Kam bo'lmagan turlarning fe'llari (taxminan 80%) ham ilmiy matnni umumlashtirilgan ma'noga ega. Mukammal turdagi fe'llar barqaror aylanalarda qo'llaniladi: o'ylab ko'ring ...; Biz misollar , va boshqalar. Bundan tashqari, zarurat yoki majburiyatning soya bilan noan'anaviy shaxsiy va nomaqbul shakllari qo'llaniladi: xususiyatlar ...; Buni bilishingiz kerak ...; Yodingizda bo'lmang ...

4. Passiv ma'noda qaytariladigan fe'llar ishlatiladi: uni isbotlash kerak ...; Batafsil tavsiflangan ...; Bunday fe'llarning shakllari jarayonning ta'rifini, tuzilishini, mexanizmini ta'kidlashga imkon beradi. Qisqa passiv ishtirokchilar uchun xuddi shunday ma'no: u chegara beriladi ...; Normni tushunish mumkin va hokazo.

5. Ilmiy ma'ruza ham qisqa sifatlardan foydalanadi, masalan: munosabat xarakterlidir .

6. Ilmiy nutqning odatiy belgisi - men o'rniga ishlatiladigan maqomdir . Bu usul mualliflikning soddaligi, ob'ktivligi, umumiyligi kabi xususiyatlarni shakllantiradi: o'rganish davomida biz xulosaga keldik ... (o'rniga men xulosaga keldim ...).

TIL XUSUSIYATLARI: SINTAKSISI

Sintaksis nuqtai nazaridan ilmiy uslubning til xususiyatlari, nutqning olimning o'ziga xos fikrlashiga bog'liqligini ko'rsatadi: matnlarda ishlatiladigan inshootlar neytral va odatda qo'llaniladi. Eng tipik - matnning hajmi axborot va semantik mazmunini oshirganda, sintaktik siqishni usuli. Bu so'z kombinatsiyasining maxsus jumlalari va jumlalar yordamida amalga oshiriladi.

Ilmiy uslubning sintaktik xususiyatlari:

1. "Tegishli atamalardagi noun + ism" atamasi ishlatiladigan iboralardan foydalanish: metabolizm, valyuta likvidligi, sökme qurilmasi va boshqalar.

2. Sifat nomi bilan ifodalangan atamalar atamaning ma'nosida ishlatiladi: shartsiz refleks, qattiq belgi, tarixiy qazish va hk.

3. Ilmiy uslublar uchun (ta'riflar, asoslar, xulosalar) ismga ega kompozit nominal predikat xarakterli bo'lib, odatda fe'l-ligament bilan ifodalanadi: hislar - asosiy bilim jarayonidir ...; Tilning me'yoriy amalga oshirilishidan chetga chiqish bolaning nutqining eng yorqin xususiyatlaridan biridir. Boshqa umumiy "predetate formulasi" - qisqa nomer bilan biriktirilgan nominal predikatdir: uni ishlatish mumkin.

4. Vaziyatlar roli uchun zarflar tergov qilinayotgan hodisaning sifatini yoki xususiyatini tavsiflashga xizmat qiladi: sezilarli, qiziqarli, ishonchli, yangi usulda; Bu va boshqa voqealar tarixiy adabiyotda yaxshi tasvirlangan.

5. So'zlarning sintaktik tuzilmalari kontseptual tarkibni ifodalaydi, shuning uchun yozuvchi olimning standarti - bu so'zning turiga to'liq jumlalar jumlasiga kiradi, uning qismlari o'rtasida ittifoqchilik aloqasi, uslubiy jihatdan neytrallik va so'zning normativ tartibi bilan neytral bo'ladi: Zoopsixologlar uzoq, qat'iy va muvaffaqiyatsiz o'qitishga urinishgan Eng rivojlangan antropoid (shimpanziya) ovoz tili. Murakkab jumlalar orasida bitta subordinate tuzilmalar ustunlik qiladi: aql va til orasida o'rtasida nutqning funktsional asoslari deb ataladigan oraliq asosiy kommunikativ tizim mavjud.

6. So'raladigan jumlalarning ahamiyati - taqdim etilgan materiallarga diqqat etish, taxminlar va farazlarni ifodalashdir. Balki, maymunning jest nutqi bo'lishi mumkinmi?

7. Axborotni ataylab, bilvosita o'zboshimchalik bilan taqdim qilish uchun turli xil bo'lmagan shaxslarning takliflari keng qo'llaniladi: adolatli janrlarning maqomi do'stona muloqotni o'z ichiga oladi (ruhlar haqida suhbatlashish, suhbatlashish va boshqalar). Shunday qilib, umumlashtirilgan ilmiy jamoa nomidan so'zga chiqqan obyektiv tadqiqotchi bo'lish istagi .

8. Hodisalar orasidagi sabab-ta'sir munosabatlarini rasmiylashtirish uchun ilmiy nutq birlashgan va bo'ysunuvchi birlashma munosabatlari bilan murakkab jumlalarni qo'llaydi. Ko'pincha murakkab uyushmalar va ittifoqdosh so'zlar mavjud: shunga qaramay, boshqalar keng tarqalgan bo'lsa-da, subordinatsiyalangan tushuntirish, aniqlik, sabablar, Shartlar, vaqt, ta'sir.

ILMIY MATNDA ALOQALAR

Tilshunoslik vositalarining o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan ilmiy uslub faqatgina tilning me'yoriy asosiga emas, balki mantiqiy qonunlarga ham asoslangan.

Shunday qilib, tadqiqotchilar fikrlarini mantiqiy ravishda ifodalash uchun, ilmiy uslubning morfologik xususiyatlarini va so'zlarning ayrim qismlarini bog'lash uchun sintaktik imkoniyatlardan foydalanishi kerak. Bu maqsadga turli xil sintaktik tuzilmalar, "klip-so'zlar" bilan har xil turdagi murakkab jumlalar, ishtirok etish, ishtirok etish, saralash va boshqalar xizmat ko'rsatadi.

Ularning asosiylari quyidagilardir:

• 
  Har qanday voqeani taqqoslash ( masalan, ..., shuning uchun ... );
  
• 
  Asosiy qismda aytilgan narsalar haqida qo'shimcha ma'lumotni o'z ichiga olgan jumlalarni qo'llash;
  
• 
  Adverbial turnirlarda qo'shimcha ilmiy ma'lumotlar ham mavjud;
  
• 
  Kirish so'zlari va so'z birikmalari, plagin inshootlari semantik qismlar orasidagi aloqa uchun bir jumla va paragraflar orasida xizmat qiladi;
  
• 
  "Clip-words" (masalan, shuning uchun, shu bilan birga, oxirida, boshqacha qilib aytganda, biz ko'rib turganimizdek ) matnning turli qismlari o'rtasida mantiqiy aloqani o'rnatish uchun xizmat qiladi;
  
• 
  Hukmning bir hil a'zolari mantiqan shu kabi tushunchalarni sanab o'tish uchun zarurdir;
  
• 
  Tezlashtirilgan tuzilmalardan foydalanish, sintaktik tizimning mantiqiyligi va qisqaligi.
  

Shunday qilib, biz ko'rib chiqqan kommunikatsiya vositalarining ilmiy uslubi, xususiyatlari o'zgarishi qiyin bo'lgan barqaror tizimdir. Ilmiy ijodkorlikning keng qamrovli tizimiga qaramasdan, tartibga solingan normalar ilmiy shaklda "shaklni saqlab qolish" ga yordam beradi.

OMMABOP ILMIY MATNNING TILI VA USLUBI

Ommabop ilmiy adabiyotlarda materialning taqdimoti neytral, umumiy adabiyotga yaqin, chunki o'quvchi faqat maxsus tanlangan faktlar, qiziqarli jihatlar, tarixiy rekonstruksiya qismlari bilan ta'minlangan. Bunday ma'lumotni taqdim etish shakli nodavlat mutaxassislar uchun ochiq bo'lishi kerak, shuning uchun materiallarni tanlash, isbotlash va namunalar tizimi, axborot taqdim etish uslubi, mashhur ilmiy adabiyotlar bilan bog'liq bo'lgan til va uslublar haqiqiy ilmiy matndan biroz farq qiladi.

Jadvalni ishlatib, ilmiy jihatdan mashhur ilmiy uslubning xususiyatlarini tasavvur qilish mumkin:

Ilmiy uslub	Ommabop uslub
Muallif va o'quvchi so'zning mavzusini teng ravishda bilishadi.	Muallif "havaskor" sifatida mutaxassis, o'quvchi sifatida ishlaydi.
Ko'pincha murakkab formulalar va dalillarga ega bo'lgan umumiy ilmiy so'z va terminlarning ko'pligi.	Atamalar o'quvchiga mavjud bo'lgan til bilan tushuntiriladi, asosiy natijalar tafsilotlarsiz beriladi.
Neytral uslub.	Vijdonli ifoda mavjud.

Ilmiy-ommabop uslub milliy tiliga mansub mablag'larning ko'p o'z ichiga oladi, lekin o'ziga xususiyatlari u, ilmiy ishlar matni tashkil özgüllüğü bu mablag'lardan foydalanish funktsional xususiyatlarini beradi

Shunday qilib, ilmiy uslub xususiyatlari xos leksik va grammatik vositalari, matn mutaxassislar tor doira uchun "quruq" va aniq, tushunarli bo'ladi qaysi sintaktik formula bo'ladi. Ilmiy-ommabop uslub ( «murakkab oddiy") kitobxonlar yoki tinglovchilarning kengroq doirasiga yaxshi har qanday ilmiy hodisaga haqida hikoya qilish uchun mo'ljallangan, shuning uchun u san'at va jurnalistik uslubi ijodiga ta'sir darajasiga ham yopilmoqda.

7-mavzu. Ilmiy tadqiqot ishlarining turlari
Ilmiy tadqiqot (izlanish) uchta tarkibiy qism: insonning maqsadli faoliyati, ilmiy
mehnat predmeti va ilmiy mehnat vositalaridan iboratdir.
Insonning maqsadli ilmiy faoliyati tadqiqot obyekti haqida (bo'yicha) yangi
bilimlarga yoki obyekt haqidagi (bo'yicha) mavjud bilimlarni to'ldirishga
erishishda anglab yetishni bilishning aniq usullaridan va ilmiy uskunalardan
(o'lchov, hisoblash texnikalari) mehnat vositalaridan foydalanishga tayanadi.
Ilmiy mehnat predmeti tadqiqotining faoliyati yo'naltirilgan tadqiqot obyekti va u
haqidagi (oldingi) bugungacha bo'igan bilimlar. Tadqiqot obyektiga moddiy
dunyoning har qanday materiali (elektrotexnik uskunalar, elektrlashtirilgan
qurilmalar, mashina va mexanizmlar), jarayonlar (texnoiogik, energetik,
agrotexnik, elektromagnit, moddiy materiallar elementlari va h.k.lar) kiradi.
Ilmiy tadqiqotlar, ko'zlangan maqsadi, tabiat yoki ishiab chiqarish bilan bog'liqlik
darajasi, ilmiy ishning xarakteri va chuqurligiga (qamroviga) qarab fundamental,
amaliy va ishlanmalarga bo'linadi.
Fundamental tadqiqotlar prinsipial yangi bilimlarni (yaratish) barpo etish va
oldinda mavjud bilimlar sistemasini rivojlantirishga qaratiladi va undan maqsad
tabiatning yangi qonunlarini yaratish (kashf etish) voqeliklar orasidagi
bog'liqliklarni ochjb berish va yangi nazoratlar yaratishdir. (Masalan,
elektromagnit maydon nazariyasi agroinjeneriyada resurslar tejamkorligi ilmiy -
metodologiyasini yaratish, energiyani muhitda harakatlanishi qonunini va h.k.lar).
Amaliy tadqiqotlar texnika sohasida yangi ishlab chiqarish vositalarini, iste'mol
mahsulotlarini va h.k.larni yaratish yoki mavjudlarini takomillashtirishga
yo'naltirilgan bo'lib, uni maqsadi fundamental tadqiqotlarda to'plangan ilmiy
omillarni amaliy tacqiqotlar orqali o'z o'rniga qo'yishdir. (Masalan, urug'lik
mahsulotlami saralash elektrotexnologiyasi va texikasini yaratish, energiya
tejamkor meva quritish texnikasini yaratish, asinxron motorlarni quvvat
koeffitsiyentini (cos u) oshirish teznik vositasini ishlab chiqish va h.k.lar).
Ishlanmalar yoki loyiha-konstruktorlik ishlari (LKI) amaliy tadqiqotlar
natijalarini (masalan texnika sohasida) texnik yechimlarni (mashina, qurilma,
material, mahsulot) ishlab chiqarish texnologiyalarini tajriba nusxalarini yaratish
va sinab ko'rish, yangilikiami takomillashtirishda foydalanishga qaratilgan ilmiy
tadqiqotning yakuniy qisrnidir. (Masalan, elektr maydoni yordamida urug'lik
donlarni saralash texnologiyasini am alga oshiriuvchi texnik qurilmani yaratish,
dielektrik don quritish usulni amalga oshirish texnik qurilmasini ishlab chiqish,
ichimlik suvga impulsli ishlov berish elektr qurilmani tajriba nusxasini ishlab
chiqish va h.k.).
Yuqoridagi ilmiy-tadqiqotlar klassifikatsiyasi va ularni chegaraIanishi ko'pchilik
hollarda shartli bo'isada, ularni fanning muayyan bir sohasiga tegishliligi
birlashtirib turadi. (2.1-rasm).
2.1-rasmda keltirilgan sxemada loyihalash va o'zlashtirish bosqichlari bir vaqtning
o'zida fan va texnika sohalariga tegishli hisoblanadi. Shuningdek, fundamental
tadqiqotJar va ishlab chiqarish oralig'ida o'zaro bog'langan bosqichlar: amaliy
tadqiqotlar - ishlanma - loyiha joylashgan. llmiy tadqiqotlar strukturasi. llmiy
izlanishlar (tadqiqotlar) - obyektiv borliqni, qonuniyatlar va real dunyo voqeliklari
orasida bog'liqlikni anglab yetish - bilish jarayonidir.
9-mavzu. Annotatsiya, retsenziya, taqrizning o’ziga hos xususiyatlari

Annotatsiya matni, tuzilishi va ifoda materialining xususiyatlari

Аnnоtаtsiya - bаdiiy, ilmiy, mеtоdik аsаrlаrning muаllifi, mаvzusi, mаnbаsi, undа ko‘tаrilgаn аsоsiy mаsаlаni ko‘rsаtishgа qаrаtilgаn qisqахаbаrdir. Аnnоtаtsiya o‘zining kаmso‘zligi, hаjm jihаtidаn nihоyatdа kichikligi bilаn bаyоnning bоshqа turlаridаn аjrаlib turаdi. Batafsil yozilgan annotatsiya quyidagi savollarga javob bera olishi lozim.

Ishda nima haqida so‘z boradi?

Muallif qanday savollarni o‘rtaga qo‘yadi?

Bu savollar qanday yoritib berilgan?

Ishning tuzilishi qanday?

Ishni qanday baholash mumkin?

Yozilgan ish kimlarga mo‘ljallangan? v.h.

Annotasiya - qandaydir nashr haqidagi qisqa axborot; hujjat, uning bir qismi yoki hujjatlar guruhining maqsadi, mazmuni, shakli va boshqa o’ziga xos xususiyatlari nuqtai nazaridan tavsifnomasi.

Annotasiya boshlang’ich hujjatda so’z boradigan savolga javob beradi.

 

Annotasiya turlari

Mazmuni va maqsadli vazifasi bo’yicha	- bildirgichli (matnning tanqidiy bahosiz tavsifnomasini beradi)
	- tavsiyali (matnning iste’molchilarning muayyan auditoriyasi uchun yaroqliligi jihatidan tavsifini va bahosini beradi)

 

Mazmunni to’liq qamrab olishi bo’yicha	- umumiy (keng auditoriyani hisobga olib umuman matnning tavsifini beradi)
	- ixtisoslashgan (matnning tor doiradagi mutaxassislarni hisobga olib muayyan jihatlardagi tavsifini beradi)
	- guruhli (mavzui bo’yicha yaqin bir necha matnlar tavsifini beradi)

 

1. 
   Quyidagi annotasiyalar qanday turda bo’lishi kerakligini belgilang:
   - diplom ishiniki;
   

- dissertasiyaniki;

- kitobniki.

2. Annotasiyalarga misollar keltiring.

Annotasiya – Nimaniki? Nimaga?

1. Bibliografik bayon	2. Annotasiya matni
F.I.Oi. Asar nomi.- Nashriyot – yil - № - bet.	Matn tipi va vazifasi haqidagi ma’lumotlar; muallif qo’ygan vazifalar; uslublar; annotasiya qilinayotgan asar tuzilmasi bayoni; predmeti va mavzui, matnning asosiy qoidalari.

Annotatsiya matni standrtlashtirilmagan.

 Annotasiyani tuzishga qo’yiladigan asosiy talablar

1. Kompozisiyasi mazmunan mantiqiy bo’ladi va dastlabki matn kompozisiyasidan farqlanishi mumkin.

2. Ma’lumotlarning tanlanishi, ularning ifodalanishi va joylashuvi annotasiya

tusiga bog’liq bo’ladi.

3. Tili lo’ndaligi, soddaligi, aniqligi bilan ajralib turadi.

4. Dissertasiya, maqolaga annotasiya bibliografik varaqada rasmiylashtiriladi, xatboshilarsiz beriladi.
5. O’rtacha hajmi - 500 bosma belgi, kam hollarda – 800 – 1000.

 Annotasiyani tuzishdagi asosiy xato – axborotning ko’pligi, fikrlarni ifodalashda gaplarning uzunligi, davrlarning ishlatilishi!

Ortiqcha narsalar: kirish so’zlari va gaplari, murakkab gaplardan qoching!
“Klishelashtirilgan” iboralardan foydalanib, bir qator maqolalarga annotasiyalar tuzing:

 Annotasiya matnidagi klishelashtirilgan iboralar va so’z birikmalari:

Maqolada…lar ko’rib chiqilgan.

…ko’rsatilgan.

…ning tavsifnomasi katta o’rin egallaydi.

…keng material keltirilgan.

Tadqiqot …kabi muhim muammolarni ko’rib chiqish orqali yuritiladi.

… ning mohiyatini ochishda

Muallif …ning ilmiy ta’rifini birinchi marta beradi va hokazo.

Annotatsiya namunasi

Annotatsiya

Maskur qo‘llanma rus tilida so‘zlashuvchi guruhlar uchun tuzilgan bo‘lib, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tavsiya qilgan namunaviy dastur asosida tuzilgan. Qo‘llanma o‘quv yili davomida rejaga binoan olib boriladigan mavzularni o‘z ichiga qamrab olgan. Qo‘llanmada turli manbalardan foydalanilganligini, matnning mazmundor, o‘ziga xos qaytarilmasligi ko‘zga tashlanadi. Shuningdek, dasturiy injiniring, iqtisod, telekommunikatsiya, axborot texnologiyalari, aloqa sohasi bilan bevosita bog‘liq matnlar ham o‘rin olgan.

Qo‘llanmada berilgan grammatik mavzular mashqlar bilan mustahkamlanadi. Leksik matnlar turli mavzularda yoritilgan. Qo‘llanmadan o‘rin olgan matnlarning barchasi, bizningcha, har tomonlama yondoshilgan holda tanlangan. Ularni o‘qigan kishi nafaqat yangilik oladi, balki undan o‘ziga tegishli xulosalar chiqarib, mustaqil fikrlay boshlaydi. Ham ta’limiy, ham tarbiyaviy ahamiyati borligini alohida qayd qilish lozim.

Taqriz matni, uning tuzilishi va ifoda materialining xususiyatlari

Taqriz (arab. — ijobiy baho) — adabiy tanqid janri; yangi badiiy, ilmiy yoki ilmiy-ommabop asar tahlili. Taqrizda asarning bibliografik tavsifi, shuningdek, mazmuni, unda ko‘tarilgan muammolar, asarning g‘oyaviy badiiy xususiyatlari, muallif ijodida, adabiyotda tutgan o‘rni haqida ma’lumot bo‘ladi; asarga baho beriladi, uning asosiy fazilatlari va nuqsonlari qayd qilinadi. Taqriz asosan keng kitobxonlar ommasi uchun mo‘ljallanadi, ularni yangi asarlardan ogoh qiladi, zarurini tanlab olishga ko‘maklashadi. Ichki Taqriz ham bo‘ladi. Masalan, nashriyotga kelgan badiiy, tanqidiy va ilmiy-ommabop asar ichki taqrizga beriladi, biroq bu taqriz matbuotda e’lon qilinmaydi.

Ilm [bilim; fan; nazariya] – O‘qish-o‘rganish va tadqiqot, tahlil etish bilan erishiladigan bilim; ko‘nikma, ma’lumot.

Fan [mahorat; ilm, bilim] - Tabiat va jamiyatning taraqqiyot qonuniyatlarini ochib beruvchi hamda o‘zi erishgan natijalar bilan atrof-muhitga ta’sir ko‘rsatuvchi bilimlar tizimi.

Taqriz - sаylаnmа bаyоnning bir turi. U bаdiiy, ilmiy, mеtоdik vа bоshqа аsаrlаrgа bеrilgаn bаhоdir. Taqrizdа аsаr tаnqidiy tаhlil еtilаdi, shu nuqtаi nаzаrdаn bаhоlаnаdi. Аsаrning yutuqlаri hаm, nuqsоnlаri hаm ko‘rsаtilаdi. Tаqrizchi o‘zining dа’vоlаrini turli dаlillаr аsоsidа isbоtlаy bоrаdi, аsаrgа ilmiy izоhlаr bеrаdi.

Taqriz yоzish оdоbi хоlislikni, hаqiqаtdаn chеtlаshmаslikni tаlаb еtаdi. Tаqriz qilinаyоtgаn аsаrning yutuq vа kаmchiliklаri, nаzаriy vааmаliy аhаmiyati hаqqоniy ko‘rsаtilishi lоzim. Аsаrgа bаhо bеrishdа muаllifning shахsiyati, оbro‘si еmаs, bаlki uning (аsаrning) хususiyatlаri, аhаmiyati ko‘zdа tutilаdi.

Taqriz yozishda quyidagi sxemaga amal qilinadi:

1. Tezis (umumiy holati) va uni ochib berish.

2. Kitob (film, teatr)ning baholanishi.

Taqrizning boshlang‘ich qismida quyidagi konstruksiyalardan foydalaniladi:

Kitob (film, teatr)da hikoya qilinadi.

Kitob (film, teatr)da muammolar ko‘tariladi.

Taqrizni baholash qismida quyidagi konstruksiyalardan foydalaniladi:

Men … hisoblayman – Я считаю…

Mening fikrimcha… - Помоему…

Mening nazarimda… - На мой взгляд…

… menga yoqdi. – Мне понравился (-лась)…

… menda katta taassurot uyg‘otdi. - Большое впечатление на меня оказала…

Kitob (film, teatr) …o‘rgatadi. - Книга (фильм, театр) учит…

publitsistik maqola taqrizlarida konkret asar munosabati bilan biror muhim masala haqida fikr yuritiladi.

Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar

1. 
   mashq. Taqriz namunasini o‘qing. Soha nashrlarida berilgan birorta ilmiy maqolaga taqriz yozing.
   

Taqriz namunasi:

Тоshkent axborot texnologiyalari universiteti “O‘zbek va rus tillari” kafedrasi o‘qituvchilari К.А.Gayubova, N.D.Yulanovalar tomonidan tayyorlangan “O‘zbek tili fanidan uslubiy qo‘llanma”ga (Dasturiy injiniring talabalari uchun)

Т А Q R I Z

Ushbu qo‘llanma rus tilida so‘zlashuvchi guruhlar uchun mo‘ljallangan bo‘lib,Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tavsiya qilgan namunaviy dastur asosida tuzilgan. Qo‘llanma o‘quv yili davomida rejaga binoan olib boriladigan mavzularni o‘z ichiga qamrab olgan. Qo‘llanmada turli manbalardan foydalanilganligi, matnlarning mazmundor, o‘ziga xos qaytarilmasligi ko‘zga tashlanadi. Shuningdek, telekommunikatsiya, aloqa sohasi bilan bevosita bog‘liq matnlar ham o‘rin olgan.

Qo‘llanmada berilgan grammatik mavzular mashqlar va topshiriqlar bilan mustahkamlanadi. Leksik matnlar turli mavzularda yoritilgan. Qo‘llanmadan o‘rin olgan matnlar barchasi, bizningcha har tomonlama yondoshilgan holda tanlangan. Ularni o‘qigan kishi nafaqat yangilik oladi, balki undan o‘ziga tegishli xulosalar chiqarib, boshqacha fikrlay boshlaydi. Matnlarning ham ta’limiy, ham tarbiyaviy ahamiyati borligini alohida qayd qilish lozim Talabalar uchun mo‘ljallangan qo‘llanma ta’lim olishda, qo‘shimcha shug‘ullanishda talablarga bemalol javob beradi. Uni nashr qilish maqsadga muvofiq deb hisoblayman.

Xulosa qilib aytish mumkinki, qo‘llanma hozirgi talablarga to‘la javob beradi va o‘zbek tili mashg‘ulotlarida qo‘llanilishi mumkin.

O‘zDJTU dotsenti,p.f.n. M.X. Axmedova

1-topshiriq. O‘zingiz yoqtirgan kitobga taqriz yozing.

2-mashq. Matnni o’zbek tiliga tarjima qiling.

Рецензия

на статью «Место тюркизмов в русском языке» преподавателя русского языка Национального университета Узбекистана имени Мирзо Улугбека Якубовой Ферузахон Аскаровны

Статья Якубовой Ф.А. посвящена роли и месту тюркизмов в русском языке. В данной статье рассмотрены и проанализированы заимствование и распространенность тюркизмов в русском языке, также проводится историко-лексикологическое изучение тюркизмов, при котором важным представляется учет комплекса историко-этимологических и лексико-семантических факторов. Лексико-семантичекие признаки характеризуют по существу заимствованное слово, т.е. в той или иной степени освоенное, для которого материалы хронолого-генетической принадлежности являются лишь отправной точкой, началом его лексико-семантической истории в языке-рецнпторе. Основное внимание в работе автор акцентирует на отражении тюркизмов в русском языке.

Автором проведена серьезная исследовательская работа в определении взаимовлияния славянских и тюркских языков на протяжении всей истории носителей этих языков. В ходе анализа выявлены фонетические, морфологические, лексические аспекты тюркизмов. Актуальность и новизна данного исследования в том, что автор приходит к выводу, что исследование тюркизмов в русском языке необходимо для более объективного понимания тенденций развития и обогащения того или иного конкретного языка.

Научная статья «место тюркизмов в русском языке» преподавателя русского языка Якубовой Ф.А. соответствует всем требованиям, которые предъявляются такого рода научным работам. Данная статья может быть рекомендована к публикации.

Рецензент Ахмедова М.Х., к.п.н.,

доцент ТУИТ

1- mashq. Uslubiy qo‘llanmaga berilgan annotatsiya namunasidan foydalanib, biron-bir fan bo‘yicha darslik yoki qo‘llanmaga annotatsiya yozing.

2- mashq. Matnni o’zbek tiliga tarjima qiling.

Аннотация

Пособие составлено в соответствии с требованиями Типовой программы по русскому языку для всех направлений бакалавриата и включает 10 лексико-грамматических тем.

Цель данного пособия – помочь студентам практически овладеть русским языком: уметь правильно выражать свои мысли в различных сферах коммуникации и пользоваться учебной, научно-технической литературой по специальности. В основу системы работы в пособии положен последовательно реализуемый коммуникативно-деятельностный принцип, который способствует более целенаправленному, комплексному расположению учебного материала. Использование в процессе обучения инновационных технологий, ИКТ и интерактивных методов представляют современный стиль обучения, который способствует развитию творческой активности и креативного мышления обучающихся.

Пособие предназначено для студентов 1-курса бакалавриата всех направлений национальных групп ТУИТ.

10-mavzu: Ilmiy maqola va uning tuzilish xususiyatlari.

Maqola va uning turlari

Maqola – adabiy yoki ilmiy mazmunda bo‘lib, hajm jihatidan ancha katta bo‘ladi. Maqola hayotning muhim va dolzarb masalalariga bag‘ishlanishi yoki ilm-fanning biror sohasini yoritishi mumkin. Shunga ko‘ra maqolalar ilmiy, uslubiy, publitsistik kabi turlarga bo‘linadi.Maqolalar uch tarkibiy qismdan iborat bo‘ladi:

1. Kirish – bunda tanlangan mavzuning dolzarbligi belgilanadi.

2. Asosiy qism – muallif tomonidan rejalangan fikr, muammo yoki yangilik bayon qilinаdi.

3. Xulosa – mavzu yuzasidan muallifning xulosalari, tavsiyalari beriladi.

Maqolalar ilmiy yoki publitsistik uslubda, adabiy til me’yorlariga to‘liq amal qilingan holatda yoziladi. Maqola yozishda maqolaning mavzusini belgilash va unga sarlavha tanlash ham muhim ahamiyat kasb etadi.

Maqolaning sarlavhasi qisqa, lekin e’tiborni jalb qiladigan va, albatta, maqolaning bosh mavzusini yoritib beradigan bo‘lishi lozim. Bundan tashqari, maqolalarda muallif haqida qisqacha ma’lumot va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ko‘rsatiladi.

Ilmiy uslub tabiat va ijtimoiy hayotdagi barcha narsa hamda hodisalar to‘g‘risida aniq, asoslangan, izchil ma’lumot berishda qo‘llanadi. Unda narsa-hodisa mohiyatini ta’riflash, tahlil qilish, sababini aniqlab, dalillar bilan isbotlash va asosli natijalarni bayon etish muhim hisoblanadi. Maxsus atamalar bu uslubning leksikasini tashkil qiladi, unda adabiy me’yorga qat’iy rioya etilgani holda majhul nisbatdagi fe’llar va murakkab qurilishli gaplar keng ishlatiladi. Ilmiy uslub bilimning turli sohalariga qarab, shuningdek, kimga mo‘ljallanganligiga nisbatan o‘zaro farqlanadi. Masalan, fan sohalari muayyan shartli belgilar, formulalar, bayon qilish materiali bilan ajralib turadi. Ilmiy uslubdagi kitoblar ilm-fanga oid ma’lumotlar berish bilan mutaxassislargagina mo‘ljallanishi yoki bunday ilmiy ma’lumotlar keng ommaga qaratilgan bo‘lishi mumkin. Keng jamoatchilikka tushunarli bo‘lgan, tasvir bayonida emotsionallik, obrazlilik mavjud bo‘lgan uslub ilmiy-ommabop uslub sanaladi. Ko‘pchilikka mo‘ljallangan ma’ruzalar, risola va darsliklar shu uslubning ko‘rinishlaridir.

Ilmiy-ommabop uslubda maxsus atamalar kam ishlatiladi (ishlatilganda esa izohi beriladi), fikrlar qiziqarli tilda tushuntiriladi, bayonda obrazlilikni ta’minlovchi badiiy tasvir usullaridan foydalaniladi.

ozishdan oldin siz ilmiy maqolani va uning nima ekanligini yozishni tushunishingiz kerak. Ilmiy maqola ma'lum bir kichik mavzu bo'yicha kichik tadqiqot. Uchta ilmiy maqolalar mavjud:

1. 
   Ampirik - bu o'z tajribasi asosida qurilgan maqola.
   
2. 
   Ilmiy-nazariy - bu tadqiqotning aniq natijalarini tasvirlaydigan maqolalar.
   
3. 
   Ko'rib chiqish - bu tor doirada muayyan sohadagi yutuqlarni tahlil qiluvchi maqolalar.
   

Ilmiy maqola qanday yoziladi?

Ilmiy maqola, har qanday boshqa kabi, muayyan tuzilishga ega bo'lishi kerak. Ilmiy uchun, tuzilishning asosiy qoidalari tanlanadi:

• 
  Sarlavha
  
• 
  annotatsiya
  
• 
  kalit so'zlar;
  
• 
  kirish;
  
• 
  adabiyotlarni o'rganish;
  
• 
  asosiy qismi - metodologiya va natijalarni o'z ichiga olishi kerak;
  
• 
  xulosalar;
  
• 
  adabiyotlar ro'yxati.
  

Maqola – bu mustaqil ilmiy tadqiqot bo’lib, u dolzarb ilmiy muammo bo’yicha o’z fikrlarini bayon qilishdir.
 

• 
  Maqola ustida ishlashning asosiy bosqichlari
  
• 
  1. Mavzuning belgilanishi, uning tahlili, reja/tezislarning tuzilishi.
  2. Reja/tezislar asosida maqolaning birinchi varianti ustida ishlash
  3. Ishning yakunlanishi, matn tahlili, takomillashtirish, tuzatish.
  
• 
  Maqola yozishga kirishishdan oldin quyidagi savollarga javob bering:
  - materialdan qanday xulosa chiqarish kerak?
  - ish mazmuni nimadan iborat bo’ladi?
  - maqola nima uchun yoziladi?
  Agar Siz o’z maqolangiz yakunini «ko’rib turgan bo’lsangiz», unda ish puxta bo’lishi kerak.
  
• 
   
  
• 
  Maqolaning tuzilishi
  
• 
  I. Kirish qismi
  

  Mavzuning asoslanishi + mavzuning dolzarbligi + asosiy tezis

  • Qo’yilgan mavzuning retrospektiv tahlili. • Mavzuni bugungi kun pozisiyalaridan ko’rib chiqish zarurligining asoslanishi. • Mavzu asosiy tushunchalarining izohlanishi. Mavzuni bayon qilish bilan bog’liq xatolar bayoni va hokazo

• 
  II. Asosiy qism
  

  Dalillar+ ilgari surilgan tezisni tasdiqlaydigan faktlar

  • induksiyadan foydalanish: aniqdan umumlashtirishga; • deduksiyadan foydalanish: umumiydan batafsil ko’rib chiqishga.

• 
  III. Yakunlovchi qism
  

  Ilgari surilgan tezisni tasdiqlaydigan yoki inkor qiladigan xulosalar

  • asosiy fikrning tezislar shaklida bayon qilinishi; • xulosalar; • muammoning davomiyligini ko’rsatish

• 
  Matnni rasmiylashtirishdagi xarakterli nuqsonlar
  1. Mavzudan chetga chiqish, uni boshqasi bilan almashlash.
  2. Haddan ortiq hajmli kirish qismi,aniq xulosalar yo’qligi.
  3. Fikrni bayon qilishdagi muayyan bosqichlarni ko’rsatadigan xatboshilarni ajrata bilmaslik.
  4. Materialni bayon qilishning uzunligi va haddan ortiq ko’pso’zlilik.
  5. Har xil nutqiy va uslubiy xatolar.
  

Topshiriq.

• 
  Ilmiy asarlar to’plamida maqola shaklida berilgan materialni o’qing. Nuqsonlarini toping. Quyidagi savollarga javob berib, matnni tuzating:
  - mazmun mavzuga muvofiqmi?
  - maqolaning asosiy tezisi nimadan iborat va ishning hamma qismlari unga bo’ysundirilganmi?
  - maqolaning qismlari bir-biriga nisbatan proporsionalmi?
  - mantiqlikning buzilishlari yo’qmi?
  - ish ilmiy uslub talablariga javob beradimi?
  - nutqiy xatolar bormi?
  - ishning umumiy saviyaligi qanday?
  

11. Darslik va o’quv qo’llanmalari tuzilishi, xususiyatlari

Darslik — muayyan fanga doir bilim asoslarini maʼlum tartibda bayon etadigan va yuqori maʼnaviy-gʻoyaviy, ilmiy uslubiy saviyada yozilgan kitob; oʻquv adabiyotining asosiy va yetakchi turi. D.lar 2 asosiy guruhga boʻlinadi: oʻquvchilar uchun D.lar va talabalar uchun D.lar. Oʻzbekistonda oʻquvchilar uchun moʻljallangan D.lardan umumiy oʻrta taʼlim maktabi, ixtisoslashtirilgan maktab, akademik litsey, kasb-hunar kolleji, maxsus taʼlim maktablari va maxsus internat maktablarning oʻquvchilari; talabalar uchun nashr etilgan D.lardan oliy oʻquv yurtlari talabalari mustaqil hamda oʻqituvchilar rahbarligida foydalanadilar.

D.lar muayyan fanga oid asosiy fakt, ilmiy tushuncha, qonun va nazariyalar mazmunini tegishli oʻquv yurtining dasturi hajmida taʼlim vazifalari hamda oʻquvchi (talaba)larga mos tarzda ochib beradi. D.lar taʼlimtarbiya vazifalarining imkoni bor darajada hal etilishiga, yaʼni bilimning muntazam, mustahkam va ongli oʻzlashtirilishiga, oʻquvchi (talaba)larda fanning muayyan sohasiga qiziqish uygʻotishga, ularda ilmiy tafakkurning tarkib to-pishiga yordam beradi. D.ning tili ra-von va tushunarli boʻlishi, oʻquvchilar nutqining oʻsishiga yordam berishi lozim.

D.lar tarixi qadim zamonlardan boshlanadi. Sharkda, xususan Furot va Dajla daryolari oraligʻida yashagan qad. shumerlar davrida sopol taxtachalarga bitilgan matnlar mil. av. 2-ming yillikka oid boʻlib, ular "qoʻllanma" va "daryoliklar" vazifasini oʻtagan. Keyinchalik boshqa sharq xalqlarida, ulardan keyin esa kad. dunyoda papirus yoki pergamentga bitilgan qoʻlyozma oʻquv kitoblari vujudga kela boshlagan va ular maʼlum bir sohaga, kasbga oʻrgatish uchun asosiy manba vazifasini oʻtagan. Kitob nashr etish ishi yuzaga kelgach, D. lar hammabop boʻla boshladi. Ped. va psixologiya fanlarining taraqqiyoti bilan D.larning mazmuni va metodik tuzilishi tobora mukammallashib bordi.

Oʻrta Osiyoni Rossiya bosib olgunga qadar bu yerda mavjud boʻlgan maktab va madrasalardagi taʼlimtarbiyaning asosiy mazmuni islom taʼlimotini oʻrgatishdan iborat boʻlgan va ularda arab, fors, eski turk tillarida yozilgan diniy kitoblar D. vazifasini oʻtagan. Bu D.lar Qurʼon oyat va suralaridan, boshqa diniy kitoblarning turli qism va parchalaridan iborat boʻlgan. Maktabxonalarda "Haftiyak", "Chor kitob" va b. kitoblar oʻqitilgan. Madrasalarda ham musulmon diniy qoidalari toʻplami — "Avvali ilm" (fors tilida savol-javob tarzida tuzilgan), arab tili grammatikasiga oid "Bidon", "Qofiya" kabi qoʻllanmalardan foydalanilgan. Baʼzi madrasalarda talabalar qad. kitoblarni mustaqil oʻqib oʻrganishi natijasida geogr., astronomiya, tibbiyot va b. fanlarga oid ayrim maʼlumotlardan xabardor boʻla borganlar, mumtoz shoirlarning asarlari bilan tanishganlar.

Oʻrta Osiyo Rossiya tomonidan bosib olingandan keyin rus metodistlari taʼsirida mahalliy tillarda maktab D.lari yaratila boshlandi. 19-asrning 70-y.laridan Toshkentda rus va rus-tuzem maktablari uchun ayrim D.lar nashr etildi. 1875 y. A. A. Terentyevning "Russkaya azbuka dlya shkol Sredney Azii" ("Oʻrta Osiyo maktablari uchun rus alif-bosi"), 1885 y. V. P. Nalivkinning "Azbuka dlya russko-musulmanskix shkol osedlogo naseleniya Turkestanskogo kraya" ("Turkiston oʻlkasidagi oʻtroq aholiga moʻljallangan rus-musulmon maktablari uchun alifbo") D. lari pay-do boʻldi. 1887 y. V. P. Nalivkinning "Terma kitob" nomi bilan oʻzbekcha-tojikcha xrestomatiyasi, 1896 y. uning "Turkiston viloyatining Toshkand shahridagi seminariya degan madrasada oʻqiydurgan terma kitob" asari nashr qilindi. 1898 y.dan S. M. Gramenitskiyning 3 qismdan iborat "Kniga dlya chteniya" ("Oʻqish kitobi") kitobi qoʻllanila boshlandi.

20-asrning boshlarida yangi usul maktablarining ayrim muallimlari ham oʻz ish tajribalarini umumlashtirib, oʻquv kitoblari tuza boshlashdi. Mac, 1902 y. Toshkentda Saidrasul Saidazizovning "Us todi avval" alifbesi, 1903 y. Aliasqar Kalininning "Muallimi soniy" xrestomiyasi, Rustambek Yusufbek oʻgʻlining "Taʼlimi avval" va "Taʼlimi soniy", Abdulla Avloniyning "Birinchi muallim", Hamza va b.ning oʻquv qoʻllanmalari bosilib chiqdi. Lekin fizika, geom. singari koʻpgina fanlardan oʻzbek tilida D.lar yoʻqedi. Okt. toʻntarishidan keyin barcha fanlar yuzasidan D.lar tuzish ishiga jadal kirishildi. Mas, Shokirjon Rahimiyning 1919 y.da chiqarilgan "Sovgʻa" alifbesi, M. Qodirov va b.ning 1920 y.da katta yoshli kishilar uchun chiqarilgan "Kattalarga oʻqish" alifbesi, I. Husanxoʻjayev va F. Ergʻoziyevning maktab yoshidan oʻtgan oʻsmirlar uchun chiqarilgan "Oʻsmir" alifbesi, ozarbayjon tilidan oʻzbekchaga tarjima qilingan "Handasa", "Fizika" kitoblari, V. Flerovning 1918 y.da "Yasnoye utro" ("Musaffo tong") nomi bilan chiqarilgan ikki oʻqish kitobi, Ye. D. Polivanov va L. I. Palminning "Mak" ("Lolaqizgʻaldoq") nomli oʻqish kitobi, K. A. Voskresenskaya, N. P. Arxangelskiy, O. F. Topolskayalarning Oʻrta Osiyodagi ruscha boʻlmagan maktablar uchun "Mak" nomi bilan chiqarilgan birinchi ruscha alifbesi, shuningdek, mazkur mualliflarning Oʻrta Osiyodagi 1-bosqich maktablar uchun chiqarilgan "Malenkiy turkestanets" ("Yosh turkistonlik") oʻqish kitobi Okt. toʻntarishidan keyingi dastlabki davrlarda chiqarilgan D.lar va oʻquv qoʻllanmalari jumlasidandir. O. Sharafiddinov yozgan "Alifbe" 1938 y.dan 1970 y. gacha 1sinf oʻquvchilarining asosiy oʻquv qoʻllanmasi boʻlib keldi. 1970/71 oʻquv yilidan mazkur muallifning Q. Abdullayeva bilan yozgan yangi "Alifbe" kitobi qoʻllanila boshladi.

Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, taʼlim muassasalarida qoʻllanilayotgan D.larni qayta ishlash borasida katta ishlar olib borildi. 1997 y.da kabul qilingan OʻzRning "Taʼlim toʻgʻrisida"gi qonuni, "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" hamda OʻzR Vazirlar Mahkamasining 1998 y. yanvarda qabul qilingan "Uzluksiz taʼlim tizimini darsliklar va oʻquv adabiyotlari bilan taʼminlashni takomillashtirish toʻgʻrisida"gi qarori muhim ahamiyatga ega boʻldi. Yetuk mutaxassislar tomonidan bir qator D.lar mazmunan kayta ishlandi. Jumladan, tarix, adabiyot, geogr., mat.dan yangi mazmundagi D.lar joriy etildi. Shu davrgacha umumiy oʻrta taʼlim tizimining oʻquv rejasida boʻlmagan oʻquv fanlari (tabiiyot, odobnoma)dan original D.lar yaratildi. Taʼlim amaliyotiga "Alifbo", "Tabiatshunoslik"dan muqobil D.lar tatbiq etildi.

13-mavzu: Til va terminologiya

So’zlarning ishlatilish darajasiga ko’ra guruhlari
Bu jihatdan tilimizda so’zlarni ikkita guruhga bo’lish mumkin:
1.Umumxalq ishlatadigan so’zlar kundalik turmushda hammaning nutqida teztez qo’llanadigan so’zlardir: non, suv, bugun, kim, besh, yaxshi, sotdi va b.
Bularni yana faol so’zlar ham deyishdi. Ular tilning asosiy so’z boyligidir.
2. Umumxalq ishlatmaydigan so’zlar turli sabablarga ko’ra kundalik
turmushda hammaning nutqida ham tez -tez qo’llanavermaydigan so’zlardir.
Bularni yana nofaol so’zlar ham deyishadi. Bu so’zlarni quyidagi
guruhlarga bo’lish mumkin:
1) ATAMALAR (terminlar) - ilm-fan, texnika, san’atga xos so’zlardir. Bular
odatda bir ma’noni bildiradi: (tilshunoslikda) urg’u, kesim, undalma, aniqlovchi,
to’ldiruvchi, hol va b.
Atamalar ikki guruhga bo’linadi:
Ilmiy atamalar
Kasbiy atamalar
Ma’lum bir fan doirasida qo’llaniladigan atamalar ilmiy atamalar deyiladi.
Ma’lum kasb-hunar doirasida aniq bir ma’noni ifodalash uchun qo’llaniladigan
so’zlarga kasbiy atamalar deyiladi.
Atamalar ilmiy nutqda qo’llanadi. Ular ikki xil usul bilan hosil qilinadi:
a) umumxalq ishlatadigan so’zlar orasidan ayrimlarining ma’nosi torayib,
umumxalq tilida bir ma’noni, ilmiy nutqda esa boshqa ma’noni
ifodalaydigan bo’lib qoladi: fe’l (umumxalq tilida xarakter, fe’l-atvor
ma’nosini, ilmiy tilda so’z turkumi nomini bildiradi);
b) boshqa tillardan so’z olish orqali hosil qilinadi: omonim, paronim va b.
2) shevaga xos so’zlar – ma’lum hududdagina ishlatilib, faqat shu yerda
yashovchi kishilarga tushunarli bo’lgan so’zlardir: xorazmcha momo (buvi), gashir
(sabzi), moyak (tuxum), o’jak (buzoq), taxya (do’ppi), secha (chumchuq),
taka (yostiq), hovva (ha); farg’onacha shatta (shu yerda), valish (ishkom),
paqir (chelak); buxorocha kallapo’sh (do’ppi), inak (sigir), nana (ona); toshkentcha
ada (ota), dada (bobo);
Yozuvchilar badiiy asarlarida qahramonlarning qayerlik ekanini, tilidagi
xususiyatlarn ko’rsatish uchun ularning nutqida ba’zan shevaga xos so’z va
qo’shimchalarni ham ishlatadilar.
3) kasb-hunarga oid so’zlar – ma’lum kasb-hunar egalari ishlatadigan
so’zlardir. Tikuvchilikda: andoza, angishvona, qatim, bichiq va b.
Yozuvchilar badiiy asarlarida qahramonlarning mehnat faoliyatini ko’rsatish
uchun ularning kasb-hunarlariga oid so’zlardan ham foydalanadilar.
4) eskirib qolgan so’zlar – kundalik hayotda ishlatilmaydigan bo’lib qolgan
so’zlardir. Jamiyat to’xtovsiz rivojlanib boradi. Yillar o’tishi bilan mehnat
qurollari, kiyim-kechak, uy jihozlarining yangi nusxalari paydo bo’ladi,
eskilarining ba’zilari ishlatilmaydigan bo’lib qoladi, natijada ularni
ifodalovchi so’zlar ham bora-bora juda kam qo’llanadi yoki istebmoldan chiqib
ketadi.
Eskirgan so’zlar ikkita guruhga ajratiladi:
a) tarixiy so’zlar – hozirda mavjud bo’lmagan narsa-hodisalarning
iste’moldan butunlay chiqib ketgan nomlaridir; bunda so’z o’zi ifodalagan
tushuncha bilan birgalikda eskiradi: migboshi, ellikboshi, kanizak, omoch,
dodhoh, mumsik, xalfa, mo’ndi…
b) arxaik so’zlar hozirda mavjud bo’lgan narsa-hodisalarning eskirib qolgan
atamalaridir; bunda so’z eskiradi, lekin tushuncha eskirmaydi, u boshqa so’z bilan
ifodalanadigan bo’lib qoladi. Bunday so’zlar iste’moldan chiqish arafasida turgan,
hozirgi tilda sinonimi bo’lgan so’zlardir (qavs ichida hozirgi tildagi
sinonimlari berilgan): rayon (tuman), ekspress (tezyurar), oblast (viloyat),
vrach (shifokor), xirurg (jarroh), injener (muhandis), redaktor (muharrir),
redaksiya (tahririyat), ulus (xalq), bitik (yozuv)…
5) yangi paydo bo’lgan so’zlar – fan, texnika va san’atning rivojlanishi bilan tilda
yangi paydo bo’lgan tushunchalarning nomlarini ifodalovchi so’zlardir:
xokkeychi, limonzor, fermer, teleminora, kompyuter, disket, sayt, fayl, chip,
shou, debat…
6) jargon so’zlar (fransuzcha g’argon – «buzilgan til» degani) – qiziqishlari,
mashg’ulotlari umumiy bo’lgan odamlar (saroy aristokratiyasi, savdogarlar,
otarchilar, talabalar, o’quvchilar) tomonidan ishlatiladigan so’zlardir: oftobi
olam(podshoh), tish(guruch), ellik olti(ipak), qaychi(revizor) kabi.
7) argo so’zlar (fransuzcha argot – «lahja» degani) o’g’rilar, bezorilar
qimorbozlar o’rtasida ishlatiladigan yashirin ma’noli so’zlardir: loy, yakan
(barchasi pul ma’nosini bildiradi), bedana(to’pponcha), zamri(qimirlama),
atamri(ishingni davom ettir), shuxer(qoch) va b.
8) olinma so’zlar tilimizga boshqa tillardan kirib kelgan so’zlardir: litsey,
institut, universitet.
TERMIN VA TERMINOLOGIYA
TERMIN [lot. (terminus – chek, chegara] Fan, texnika, kasb-hunarning biror
sohasiga xos muayyan bir tushunchaning aniq va barqaror ifodasi bo’lgan so’z
yoki so’z birikmasi; atama. Botanika terminlari. Zargarlik terminlari.
Paxtachilik terminlari.
TERMINOLOGIK Terminologiyaga, terminlarga oid. Terminologik lug’at.
So’zning terminologik ma’nosi.
Determinlashish – terminologik sistemadagi so’zning adabiy tilga to’la
o’zlashishidir.
TERMINOLOGIYa [lot. terminus - chegara + yun. logos – fan, ta’limot] 1. Fan,
texnika, kasb-hunarning biror sohasida qo’llanadigan terminlar majmui.
Texnika terminologiyasi. Harbiy terminologiya. Ilmiy terminologiya. O’zbek
tili terminologiyasi,
2.Tilshunoslikning terminlarni o’rganish, tartibga solish bilan shug’ullanuvchi
sohasi. Terminologiya mutaxassisi. Terminologiya bo’limi.
ATAMASHUNOS Atamalar bilan shug’ullanuvchi mutaxassis.
ATAMASHUNOSLIK Atamalarga oid ilm; atamalarga oid masalalar bilan
shug’ullanuvchi soha.
Olamning ilmiy-me’yoriy manzarasini terminlarsiz tasavvur qilish qiyin:
Chunki terminlar ilmiy matn hosil qiluvchi tayanch birliklar vazifasini bajaradi.
Ma’lumki, funksional yondashuv asosiy e’tiborni lisoniy belgi aktualizasiyasi
(qo’llanishi) bilan bog’liq holatlarga qaratadi. Shuning uchun terminning
mohiyatini chuqur va har tomonlama o’rganish zaruriyati funksional yondashuv
tamo yillaridan ham foydalanishni taqozo etadi.
Terminga nisbatan funksional yondashuv G.O.Vinokur, V.V.Vinogradov,
A.A.Reformatskiy va V.G.Gak kabi olimlarning ishlarida o’rganilgan.
G.O.Vinokurning yozishicha, terminlar – «eto osobaya funksiya, v kotoroy
vыstupayet slovo v kachestve termina, - e t o f u n k s i ya n a z ы v
n aya.
…terminы – eto ne osobыye slova, a tolko s l o v a v o s o b o y f u n k s i i»
[Vinokur]. V.V.Vinokurovning fikriga ko’ra, terminning umumqo’llanishdagi
so’zdan farqi unda definitiv funksiyaning mavjudligidir, chunki termin ortida
predmet, narsa, hodisaning emas, balki mantiqiy ta’rif turadi.
Terminlarni (tor soha birliklrini) noterminlarga (milliy tilning
umumiste’moldagi leksemalariga) qarama-qarshi qo’yish [masalan, qarang:
Ye.N.Tolikina, 54-55] tamoyili o’zini oqlamadi, chunki u ikki lug’aviy
qatlam orasida doimo transpozisiya holatida kuzatiladi. N.P.Kuzkinning fikriga
qaraganda, ular orasida mazmunan ham, shaklan ham jiddiy farq yo’q. Bo’lishi
mumkin bo’lgan yagona va obyektiv farq uning g’ayrilisoniy voqyelik bilan
bog’liqligidir: umumqo’llanishdagi so’z turmushdagi tushunchani aks ettirsa,
termin tor doiradagi mutaxassislarga tushunarli bo’lgan tushunchani ifodalayda
[Qarang: Kuz’kin, 255].
Bizningcha, muallifning bu fikriga qo’shilish qiyin, chunki keng doiradagi
mutaxassislarga tushunarli bo’lgan terminlar ham ko’p va ular umumiy
terminotizimning juda katta qismini tashkil qiladi.
Narsa-buyum ma’nosi va tushuncha ma’nosi orasidagi munosabatni
o’rganishda quyidagi uch holatni inobatga olgan holda ish ko’rish maqsadga
muvofiq: a) termin lug’aviy ma’noga ega, ammo bu ma’no faqat
ifodalanayotgan tushuncha bilan chegaralanmaydi (D.P.Gorskiy,
K.A.Levkovskaya, A.S.Gerd);
termin lug’aviy ma’noga ega va bu ma’no tushunchadir (Ye.M.Galkina –
Fedoruk, P.S.Popov);
v) termin lug’aviy ma’noga ega emas, balki tushunchaga to’g’ri keladi,
(Zvegensev, Reformatskiy, L.A.Kapanadze).
Terminga qo’yiladigan me’yoriy talablar dastlab terminologiya maktabi
asoschisi D.S.Lotte tomonidan ishlab chiqilgan. Bu talablar quyidagilardir:
tizimlilik, kontektga bog’liq emaslik, qisqalik, bir ma’nolilik, aniqlilik, oddiylik,
tushunarlilik, tatbiq etilganlik darajasi va b. Ular ayrim aniqlik va
qo’shimchalar bi lan ko’plab olimlar, jumladan, I.N.Volkova,
A.V.Krыjanovskaya, L.A.Simonenko va boshqalarning ishlarida sanab o’tilgan.
Quyida shu talablarning ayrimlariga to’xtalib o’tamiz.
1. T i z i m l i l i k: har qanday termin muayyan terminologik tizimning bir bo’lagi.
Aynan shu xususiyat uni termin maqomiga ko’taradi. Terminotizim esa ikki xil
tizimlilikka ega – mantiqiy tizimlilik va limsoniy tizimlilik [Bu haqda
qarang: Leychik, 15-16].
2. Bir ma‘nolilik: termin faqat bir ilmiy yoki texnik tushunch aniq ifodalashi
va bir tushuncha faqat bir terminga mos bo’lishi kerak. Termin ma’nosining
kontekstga qarab turlanib turishi, D.S.Lottega ko’ra, terminologiyaning eng jiddiy
kamchiliklaridan biridir.
3. Qisqalik (lo’ndalik, ixchamlik): terminning qisqa varianti – bu funksional
nuqtai nazardan terminga teng shakl. Uni erkin va ixtiyoriy shakl
qo’llashning imkoni yo’q.
4. Aniqlilik: ilmiy tushuncha aniq chegaraga ega va bu chegara uning ta’rifida o’z
ifodasini topadi. Terminning aniqligi degan da uning ta’rifida berilgan
tushunchaga xos barcha belgilarning mavjudligi tushuniladi.
5. Lisoniy asos: o’z yoki o’zga til asosida yasalgan terminlardan birini tanlash
lozim bo’lganda, albatta, o’z termindan foydalanish maqsadga muvofiq.
Chunki o’zlashma terminlarni ko’p va asossiz ravishda qo’llash muqarrar
ravishda terminologiyaning umumxalq tilidan ajralib va nomutaxassislarga
tushunarsiz bo’lib qolishiga olib keladi [Qarang: Volkova, 75].
Terminning struktur tarkibi, V.P.Danilenkoning ko’rsatishicha, uch lug’aviy
qatlamni o’z ichiga oladi: 1) noterminologik leksika; 2) umumilmiy leksika;
3)terminologik leksika. Agar umumilmiy terminlar bir fan doirasi bilan
chegaralanmaydigan umumiy ma’nolarni ifodalasa, terminologik leksika
(konkret terminotizimning maxsus so’zlari) ilm-fan tilining eng ko’p ma’no
tashuvchi qismidir. Z.I.Komarova leksemalarni stilistik nuqtai nazardan meyoriy
(so’zning o’z ma’nosidagi terminlar) va g’ a y r i m ye ‘ yo r i y (professionalizm,
terminoid individual obrazli iboralar) guruhlarga ajratadi [Qarang: Komarova, 21].
Terminlar – ilm-fan, texnika, san’at, inson faoliyati boshqa sohalarining
mutaxassislar doirasida keng qo’llanadigan maxsus nomlardir. Ular, o’z
navbatida, proteterminlarga, ilk terminlarga va terminoidlarga bo’linadi [Bu
haqda qarang: Komarova, 21].
Ko’pincha, termin va nomenklatura tushunchalari o’zaro farqlanmasdan
qo’llanadi. Shuning uchun ushbu o’rinda yo’l-yo’lakay nomenklaturaga ham
munosabat bildirishga to’g’ri keladi. Nomenklatura (lot. nomenclatura’
ro’yxat’) –ilm-fanning turdosh (tipik) obyektlari nomi. Agar termin umumiy
tushunchani ifodalasa, nomenklatura xususiy tushunchani ifodalaydi. Masalan,
ta’lim muassasalari turlari, o’quv-didaktik jihoz va shu kabilar nomlari
nomenklaturalardir.
Yuqorida bayon qilinganlar quyidagi xulosalarga olib keladi:
1. Termin – u yoki bu so’z yoki so’z birikmasining ilm-fan tilida kasb etadigan
funksiyasidir. Shuning uchun terminni noterminga qarama-qarshi qo’yish yo’li
bilan ularni ta’riflashga harakat qilish besamar usul hisoblanadi.
2. So’z va so’z birikmasi narsa-hodisaning umumiy va xususiy nomi bo’lsa,
termin tushunchaning nomidir.
3. Termin, hyech bo’lmaganda, bir soha doirasida faqat bitta ma’noni
anglatishi, aniq, qisqa, tushunarli, tizimli va asoslangan bo’lishi kerak.
4. Termin yasashda ona tili imkoniyatlaridan foydalanish eng muqobil va
to’g’ri yo’l sanaladi. Aks holda, har qanday terminotizim umumadabiy til
me’yorlaridan uzoqlashadi va pirovard natijada nafaqat oddiy o’quvchiga,
shuningdek, mutaxassislarga ham tushunarsiz bo’lib qoladi, tilning tozaligi
tamoyiliga jiddiy putur yetkazadi.
5. Bizda umumiy terminologiyaga qaraganda, sohaviy terminologiya ko’proq
o’rganilgan. Shuning uchun terminologiyaga doir nazariy bilimlarimiz sayoz.
6. Terminologiya va nomenklatura, ularning umumiy va xususiy tomonlari
tahliliga bag’ishlangan tadqiqotlar yo’q hisobi.

14-mavzu. Mutaxassislik leksikasi.

Kundalik hayot bizga nafaqat so‘nggi yangiliklar, bilim va taassurotlarni, balki yangi tushuncha va so‘zlarni ham taqdim etadi. Deyarli har yili AKT sohasida ko‘plab, yangi tushuncha va so‘zlar paydo bo‘ladi. Buyuk Britaniya Katta Oskford lug‘atining tuzuvchilari har yili yangi, eng ommabop so‘z yoki atamalar reytingini taqdim etadilar. Masalan, 2013-yilda, jahonda yangi eng ommabop so‘z bu — «selfi» — (ingliz tilidan olingan, «self» so‘zidan yasalgan «selfie» — o‘zimga-o‘zim ma’nosini anglatadi) — fotokamerada o‘z suratini olishga asoslangan avtoportret turlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Bugungi kunda, AKT sohasida yoshlarning eng faol qismi o‘rtasida – xakaton va startap-akseleratorlari atamalari eng ommaviy atama hisoblanadi.

Xakaton nima?
Xakaton (ingliz tilidagi hackathon, ya’ni hack (xaker) va marathon — marafon so‘zlaridan yasalgan bo‘lib) — tadbir ma’nosini anglatadi. Turli dasturiy ta’minotlar sohasi mutaxassislari (dasturchilar, dizaynerlar, menejerlar) bir-birlarini xabardor qilib, qaysidir muammo ustida ish yuritish maqsadida tashkil etiladigan tadbirdan iborat. Bugungi kunda xakatonlar allaqachon xakerlik ma’nosiga mansub deb hisoblanmaydi, bu shunchaki dasturlashtirish sohasidagi marafon hisoblanadi. Odatda, xakatonlar bir kundan — bir haftagacha cho‘zilishi mumkin.

Ayrim xakatonlar ta’limiy va ijtimoiy maqsadlarga mo‘ljallangan, biroq ko‘proq xakatonlar vazifasi to‘laqonli dasturiy ta’minotlar yaratish bo‘lib hisoblanadi. Har bir xakaton o‘z faoliyatini ma’lum bir soha, masalan, dasturlashtirish tillari, operatsion tizim, ilovalar, dasturlar interfeysi (API) yaratilishiga qaratadi.
«Xakaton» atamasi 1999-yilda paydo bo‘lgan. Uni bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda OpenBSD va Sun Microsystems dasturchilari qo‘llay boshlaganlar.
OpenBSD ishlanmalarini tayyorlovchi dasturchilar ilk bor 1999-yil 4-iyunda Kalgari (Kanada)da kriptografiyaga bag‘ishlangan tadbirda mazkur atamadan uchrashuvlarni belgilashda foydalandilar. Tadbirga dasturlar yozish uchun 10 nafar dasturchi qatnashdi va ular AQSH kriptografik DT sohasida o‘rnatilgan cheklangan jiddiy eksportlar nazoratidan o‘tdilar.
1999-yil 15–19 iyun kunlari o‘tkazilgan Sun kompaniyasi Java One konferensiyasi davrida «the Hackathon» nomidan foydalandilar; Palm’ning boshqa foydalanuvchilari bilan aloqa qilishlariga mo‘ljallab, AK port sifatida xizmat qiluvchi, John Gage yangi Palm V uchun Java dasturlar tilida dastur yozishni taklif qildi.
2000-yillarning o‘rtalaridan boshlab, xakatonlar yanada keng tarqalib, kompaniyalar va investorlar tomonidan yangi dasturlar texnologiyasi yoki investitsiyalar sohasida ishlanmalarni jadal yaratish usuli sifatida qarala boshladi. Ayrim taniqli kompaniyalar xakatonlar asosida tashkil etilgan, masalan, GroupMe muhim tadbir hisoblangan TechCrunch Disrupt 2010 konferensiyasi xakatoni asosida tashkil etiligan; 2011-yilda Skype kompaniyasi tomonidan $85 mln. sotib olingan.
Хakatonlar turi
Ayrim xakatonlar aniq bir platforma, masalan, operatsion tizim yoki ilovalar yaratishga bag‘ishlangan ishlarga qaratiladi.
Mobil platformalar uchun ilovalar ishlanmasini yaratishga, masalan, Bletchi Park (Angliya)da o‘tadigan Over the Air xakatoniga qiziqarli va ahamiyatli homiylik badallari jalb etadi. Shuningdek, video va kompyuter o‘yinlari ishlanmalari bo‘yicha xakatonlar o‘tkaziladi.
Music Hack Day — xakatoni musiqa uchun apparatli ta’minot dasturlariga bag‘ishlangan. Bu borada 2009-yildan buyon turli joylarda 20 martadan ortiq xakatonlar o‘tkazilgan. 1999-yildan boshlab har yil OpenBSD operatsion tizimlari ishlanmalarini tayyorlovchi dasturchilar xakatoni o‘tkaziladi. Android, iOS va Tizen smartfonlari uchun ilovalar yaratish uchun xakatonlar mavjud. Avval shunday tadbirlar Maemo 5 (Nokia N900) hamd MeeGo (Nokia N9) qurilmalari uchun ham o‘tkazilgan.
Dasturlashtirish tillari, API, freymvorklar
2007-yildan boshlab dasturlashtirish tillarini yaxshilash maqsadida, Perl xakatonlari o‘tkaziladi. Haskell va Scala dasturchilari shunga o‘xshash: Haskell Hackathon hamda Scalathon tadbirlarini o‘tkazadilar.
HTML5 va Ruby on Rails ilovalar ishlanmasini tayyorlash bo‘yicha xakatoni o‘tkazilgan. Ayrim kompaniyalar tomonidan API foydalanish uchun umumiy ilovalar yozishga xakatonlar o‘tkaziladi. Shu tariqa, Yahoo! ham 2006-yildan boshlab, «Open Hack Day» (dastlab «Hack Day»), Yahoo! saytiga taalluqli Yahoo! API va API’dan foydalanadigan, masalan, Flickr uchun xakatonlar o‘tkaziladi. Googleda shunga o‘xshash xususiy API xakatoni o‘tkaziladi.
2011-yilda Foursquare saytida Foursquare API’da foydalaniladigan ilovalar ishlanmalari uchun 30ta joyda global xakaton o‘tkazildi, unda 500dan ortiq dasturchilar ishtirok etdi.


Biznes-akseleratorlar nima?


Biznes-akselerator — loyihani qisqa muddatlarda jadal rivojlantirishni taqdim etuvchi, biznesni boshlang‘ich bosqichda qo‘llab-quvvatlash modeli bo‘lib hisoblanadi. Bozorga tezkor ravishda chiqish uchun loyihaga investitsiyalangan, infrastrukturali, ekspert va axborotli qo‘llab-quvvatlashni ta’minlaydi.
Boshlang‘ich bosqich investitsiyalari uchun biznes-akseleratorlar xususiy va institutsional investorlarni jalb etadi, shuningdek, o‘zlari ham qisman jamg‘armalar rolida ko‘maklashadi. IT-startaplarni qo‘llab-quvvatlash shaklida keng tarqalgan biznes-akseleratorlar: zamonaviy texnologiyalar va kommunikatsiyalar sohasidagi zamonaviy loyihalardan iborat. Eng mashhur akseleratsion dasturlar Y Combinator va Techstarsdir. Rossiyada shunga muqobil: TexDrive, Commercialization Reactor dasturlari ishlaydi.

Akseleratorlarda loyiha asoschilari uchun ishtirok etish bepul. Ba’zan dasturga kirish uchun to‘lov olinadi (Mass Challenge Amerika akseleratoriga kirish— $199). Akseleratorlar o‘zlarida startaplarni qo‘llab-quvvatlashda dastur vaqti bo‘yicha cheklovni taqdim etadilar, sababi ko‘pincha jamg‘arma, biznes-inkubatorlar, texnoparklar asosida ishga tushiriladi. Loyiha jamoasi qisqa vaqtga shunday sharoitlarga joylashtiriladiki, ular bozorga chiqish va investitsiyalar olish uchun yetarli darajada kuchli loyiha yoki loyiha prototipini yaratadilar.
Startaplar uchun akseleratsion dasturlarning o‘ziga xos belgilari:

• 
  dastur sikllar bo‘yicha davom etadigan vaqt bo‘yicha cheklangan davr mobaynida (3 oydan 6 oygacha) ishlaydi, bir siklda cheklangan sonli loyiha ishtirok etadi;
  
• 
  loyiha kichik jamoalar tomonidan boshlang‘ich prototip yoki rasmiylashtirilgan konsepsiya sifatida taqdim etiladi. Akseleratorlar yakka tartibdagi ishbilarmonlar bilan ishlamaydilar; loyihada ishtirok etish kuchli raqobat asosida o‘tadi;
  
• 
  loyihaga jamoaning hayotini ta’minlash va prototip ishlanmasi uchun sarflanishi uchun oldindan investitsiyalar ajratiladi. Qoidaga muvofiq, investitsiyalar investor uchun loyinaning kichik ulushiga almashtirish asosida taqdim etiladi;
  
• 
  akseleratorlar loyihada kuchli ekspertizani qo‘llab-quvvatlash, salohiyatli sheriklar, investorlar bilan ishlash, OAV’da yoritib borish munosabati bilan o‘qitish kabilar bilan ta’minlaydi;
  
• 
  dastur loyiha ustida muntazam ishlashni ko‘zda tutadi, ishtirokchilar faqatgina full-time (ko‘pchilik dasturlarda — asosiy ish joyidan ketib ishlash talab etiladi) loyihasi ustida ishlashlari shart.
  

Mazkur ko‘pchilik xususiyatlar barcha biznes-akseleratorlarga taalluqli. Akseleratsion dasturlar boshqa ancha ilgarigi bosqich qo‘llab-quvvatlagan biznes dasturlari modellaridan farq qiladi.


Zamonaviy akseleratorlar

Hozirgi davrda AQSH’da ishlaydigan barcha akseleratorlarni «yangi to‘lqin» vakili deb hisoblaydilar, sababi ular yangi biznes sharoitlariga yo‘naltirilgan. «Dotkom»lar shov-shuvidan keyin bozor jiddiy o‘zgarishlarni boshidan kechirdi, bu esa IdeaLab — proto-akseleratorini zamonaviy dasturlardan farqlanishini asosladi. Bugungi bozor texnologik loyihalar, veb-servislar va mobil ilovalar rivoji uchun yanada qulay sharoitlarni taqdim etmoqda.
Akseleratorlarning ommaviylashuvini aynan iqtisodiy sharoitlardagi o‘zgarishlar bilan bog‘laydilar. Ular texnologik mahsulotning bozorga chiqishini ancha arzonlashtiradi. Dastlabki bosqichda loyiha uchun ilgaridagi kabi unchalik ko‘p investitsiya talab etilmaydi. Bu esa IT-loyihalariga dastlabki bosqichda kam mablag‘ni (amerikaning akseleratorlariga — $10 000dan $50 000gacha) investitsiya qilish, shu bilan xavfni kamaytirish imkonini beradi.

Yangi dastlabki akseleratsion dastur 2005-yildagi Y Combinatordir. Uni taniqli dasturchi va ishbilarmon Pol Grem ishlab chiqqan. Y Combinator Grexemning mediyali ta’sir hamda mavqei evaziga keng ommaviylikka erishgan deb hisoblaydilar. Aslida, Y Combinator butun biznes olamiga trendsetter bo‘lib qoldi, biroq u klassik akselerator emas. U go‘yo bosh jamg‘armaga o‘xshaydi — loyihaga dastur asoschilarining mablag‘lari qo‘yiladi (klassik sxemadan farqli ravishda, akseleratorlar loyihani investorlar bilan «hamkorlashtiradi»). Biroq 2011-yil yanvar oyida investorlar Yuriy Milner va Ron Konveylar Y Combinatordan chiqariladigan ikki loyihaning har biriga $150 000dan investitsiya kiritishga tayyor ekanliklarini ma’lum qildilar.

Techstars — eng mashhur akseleratordir. U 2007-yilda investorlar Devid Koen (David Cohen) va Bred Feld (Brad Feld) tomonidan yaratilgan. Techstars to‘rtta shaharda amal qiladi, biroq butun jahon bo‘ylab izdoshlarining tarmoqlari ham mavjud.
Seedcamp dastlabki yirik Yevropa akseleratori bo‘lib, 2007-yildan amal qila boshlagan va o‘ziga yiliga 2000 startapni jalb etib, butun Yevropaga keng tarqalgan. Hozirgi davrda butun jahonda bir necha yuzlab akseleratorlar ishlamoqda.

15. Mutaxassislikka oid sо‘z va terminlarning imlosi,

yasalishi va qо‘llanilishi
Reja:
1.
Terminlarning struktur tuzilishi.
2.
Sodda terminlarning xususiyatlari.
3.
Yasama terminlar.
4.
Qo’shma terminlar.
5.
Birikmali terminlar.
Sodda terminlar - tarkibida so‘z yasovchi va so‘z o‘zgartiruvchi affikslarning
bor-yo‘qligiga qaramay, yolg‘iz bir o‘zakdan yoki negizdan paydo bo‘lgan,
birgina lug‘aviy ma’noli qism bo‘lgan so‘z hisoblanadi. Masalan: qo‘shin,
shtab, avtomat (harbiy); panjara, shpal, yog‘och (yog‘ochsozlik); voris,
guvoh (yuridik).
Sodda terminlar ikki guruhga bo‘linadi:
1.
Tub terminlar – yolg‘iz o‘zakdan hosil bo‘lgan terminlar: bola, jiyan,
tog‘a (qarindoshlik); mebel, go‘sha, eshik (yog‘ochsozlik); jarima,
huquq, jazo (yuridik).
2.
Yasama terminlar – tub terminlarga biror yasovchi affiksning
qo‘shilishi bilan hosil bo‘lgan terminlar: mebelsozlik,
duradgorlik (yog‘ochsozlik); dalolatchi, jinoyatchi (yuridik).
Qo‘shma termin - ikki va undan ortiq sodda terminlarning birikuvidan
tuzilgan terminlar.
Qo‘shma terminlar ham qo‘shma so‘zlar kabi o‘z qatlam so‘zlaridan, boshqa til
materiallaridan hamda har ikkala manbaning o‘zaro qo‘shilishidan yasaladi.
O‘zbek tili materiallari asosida yuzaga kelgan qo‘shma terminlar asosan
umumiste’moldagi tayyor qo‘shma so‘zlarning ilmiy termin yoki nomen sifatida
terminologik tizimlarga qabul qilinishi mahsulidir. Bunday ikki planda
qo‘llanuvchi leksik birliklar ko‘proq xalq tili bilan bog‘liq holda rivojlangan
terminologik sistemalarda tez-tez uchraydi. Shuningdek, o‘z tilimiz
materiallaridan tuzilgan qo‘shma terminlar ayni ruscha terminlarni to‘liq
kalkalash jarayonida ham yuzaga keladi1.
Ma’lumki, o‘zbek xalqi qadimdan boshqa xalqlar bilan hamkorlikda,
qo‘shnichilikda yashab kelgan. Shunga ko‘ra, tilimizda ayrim komponentlari
arabcha, forscha yoki ruscha-baynalmilal bo‘lgan, hatto har ikkala qismi ham
muayyan (o‘zbek tilidan boshqa) til materialidan yasalgan qo‘shma so‘zlar va
terminlar uchraydi. Demak, qo‘shma terminlarning komponentlari genetik
materialiga ko‘ra turlicha. Shunga ko‘ra, ya’ni qo‘shma terminlarni ularni
tashkil etgan komponentlarining kelib chiqish materialiga ko‘ra ikki guruhga
ajratish mumkin: 1) bir tildagi qatlamga mansub so‘z birliklaridan hosil etilgan
qo‘shma terminlar; 2) turli tillarga mansub so‘z birliklaridan hosil etilgan
qo‘shma terminlar2.
1.
Komponentlari bir leksik qatlamga mansub so‘z birliklaridan
hosil etilgan qo‘shma terminlar. Bunday qo‘shma terminlar ham, o‘z
navbatida, ikkiga bo‘linadi:
a) o‘zbek tilida avvaldan qo‘llab kelingan o‘zbekcha, arabcha,
forscha so‘zlarning o‘zaro qo‘shilishidan yuzaga kelgan qo‘shma
terminlar. Bunday terminlar quyidagi ko‘rinishlarga ega:
Ot+ot modelida yasalgan qo‘shma terminlar. Bu model botanika,
zoologiya singari tabiiy fanlarda, ularning terminologik tizimida mahsuldor
hisoblanadi. Masalan: ayiqtovon, ituzum, tuyaqush (botanika) kabi. Keyingi
davrda texnikaning bir qator terminologik tizimlarida ham shu tpidagi qo‘shma
terminlar miqdori ortib bormoqda: qismfazo, tagmaxraj, ustmaydon,
olovbardoshlik(fizika-matem.); qayin ona, katta buva (qarindoshlik); tintuv
qilish, huquqni cheklash (yuridik) kabi.
Sifat+ot modelida yasalgan qo‘shma terminlar qo‘proq tabiiy fanlar
terminotizimida uchraydi: to‘g‘ri burchak, qo‘shbog‘, issiqbardoshlik,
sovuqbardoshlik (fizika-matem.); huquqiy norma, yuridik konsultatnt (yuridik)
kabi.
Son+ot modelida yasalgan qo‘shma terminlar matematika fanida ko‘proq
qo‘llaniladi: uchhad, birhad, o‘nyoq, beshyoq, yarim doira, yarimyig‘indi,
yarimfazo, yarimo‘tkazgich (fizika-matem.) kabilar.
Ot+fe’l modelida yasalgan qo‘shma terminlar. Bunda ikkinchi komponentga –
ar sifatdosh ko‘rsatkichi qo‘shiladi. Masalan: o‘g‘itsepar, markaztopar,
go‘ngsochar (botanika), xususiy ajrim, adolatli sudlov (yuridik) kabi.
Keyingi vaqtlarda ikkinchi komponentga –gich (-kich, - qich, -g‘ich) affiksi
bilan ham ko‘plab yasalmoqda: havo qizdirgich, havo haydagich, go‘ng
sepkich, urug‘ o‘tkazgich, oqim keskich, ko‘chan tutqich, xamirkeskich,
go‘shtqiymalagich, yashinqaytargich kabi.
Ravish+ ot yoki harakat nomi modelida yasalgan qo‘shma terminlar: o‘ta
tuyinish (xim.), o‘takuchlanish, o‘taqizitish, o‘tauyg‘onish (fiz.), o‘ta struktura,
chala o‘tkazgich, qisqa tutashuv kabi.
b) komponentlari ruscha-baynalmilal termin yoki terminelementlardan iborat, rus tilidan tayyor holda o‘zlashtirilgan
qo‘shma terminlar. Bunday terminlar uchta holatda yuzaga keladi:
- agar ruscha-baynalmilal qo‘shma terminning har ikkala komponenti o‘zbek
tilida mustaqil termin yoki terminelement sifatida qo‘llansa, bunday terminlar
o‘zbek tilida ham qo‘shma sanaladi. Masalan: karbonvodorod, elektrstansiya,
radiostansiya, radiolampa, kinokomediya, kvarsgenerator, kristallgidrat kabi.
- birinchi komponenti muntazam takrorlanuvchi (anti-, avto-) elementdan
tashkil topgan qo‘shma terminlar. Masalan: antikosinus, antiparallel,
antisimmertiya, avtokataliz, avtokran, avtorentgen, avtobenzin kabi.
-boshqa holatlarda esa, ya’ni qismlarga ajraluvchi ruscha terminlarning
muayyan qismi mustaqil termindan va de-, per-, re-, so-, sub- kabi
prefikslardan iborat bo‘lganda yoki ikkinchi komponenti mustaqil
qo‘llanmaydigan suffiksoid orqali ifodalanadi: depolyarizator, peroksid,
reekstraksiya, rekristallizasiya, sopolimer, suboksid kabi.
2. Turli tillarga mansub so‘z birliklardan hosil bo‘lgan (gibrid)
qo‘shma terminlar. Bunday terminlar ikkita boshqa-boshqa qatlamlarga oid
so‘zlarning o‘zaro birikuvidan hosil bo‘ladi. Adabiyotlarda bunday terminlarni
“duragay qo‘shma so‘zlar3” yoki gibrid terminlar4 deb yuritmoqdalar.
Bunday terminlar ikki xil bo‘ladi:
a) gibridlarning har ikkalasi ham ruscha-baynalmilal, ham o‘zbekcha
komponenti mustaqil ma’no va qo‘llanishga ega bo‘lgan so‘z-terminlardan
iborat bo‘ladi: karbonsuvlar, elektrarra, xlorsirka, limitko‘rsatkich, elektrasbob,
yodmoy va boshqalar.
b) baynalmilal komponenti avto-, azo-, nitro-, psevdo- singari aniqlovchilar
bilan ifodalangan gibrid terminlar. Masalan, avtosug‘orgich, agroqoida,
azoqo‘shilma, allodolchin kislota, antixossa, aeropurkagich, geteroqutbiylik,
gidroqurilma, izotuzilish, makrodunyo, mikroiqtisod, pnevmog‘ildirak,
psevdoko‘paytma, protoyulduz, fotoqog‘oz, infraqizil, ultrako‘paytma,
multiturg‘unlik, videoyozuv kabi.
S.Usmonov metaforaga bag‘ishlangan maqolasida shunday bir dalilni alohida
ta’kidlab o‘tgan edi: Qo‘shma so‘z sostavidagi komponentlar, ko‘pincha,
ko‘chgan ma’noga ega bo‘ladi. O‘simliklarning nomlari bu jihatdan juda
xarakterli. Masalan: bo‘tako‘z (gul), otquloq, echkiichak, echkisoqol,
eshakmiya, chumchuqtil, ho‘kiztili... itburun (o‘simlik) va boshqalar5.
Tilshunos M.Mukarramov metaforalarning qo‘llanish xususiyatlari haqida so‘z
yuritib shunday degan edi: «… metaforalar doimo bir so‘zdan tarkib topmay,
balki birikmali bo‘lishi ham mumkin»6. O‘simliklarning nomlari bu jihatdan juda
xarakterli. Masalan:
1. «Zoologik termin + zoologik termin» yoki «zoologik leksema +
anatomik leksema» qolipli terminlar: kapalakqanot, mushukquyruq,
sigirquyruq, otquloq, bo‘tako‘z, echkiichak, echkisoqol, eshakmiya,
cho‘chqayol.
2. «Zoologik termin + botanik termin» qolipli botanik
terminlar: baqajo‘xori, baqaterak, baqayaproq va b.
3. «Zoologik termin + boshqa soha termini yoki oddiy leksema»
qolipli botanik terminlar: pashshaqopqon, to‘ng‘iztaroq, qushqo‘nmas,
pashshaqo‘nmas va boshqalar.
4. «Botanik termin + botanik termin» qolipli botanik terminlar: gulkara.
Keltirilgan botanik terminlardan ma’lumki, zoologiya sohasiga oid terminning
qaysidir xususiyati o‘simliklarda mavjud bo‘lganligi bois zootermin bilan birga
ifodalanadi7.
Tayanch tushunchalar: struktur tuzilish, sodda, qo‘shma, murakkab va
birikma terminlar, yasama, morfologik usul, sintaktik usul, semantik usul.
Birikma terminlar ko‘proq terminologik xarakterda bo‘ladi va u birikma holida
bir tushuncha beradi. Unda hokim bo‘lak tushuncha mohiyatini bildirib, tobe
bo‘lak uniig nimaga xosligini belgilaydi yoki ma’noni mo‘ljallangan tushuncha
hajmigacha toraytirib ifoda etishga xizmat qiladi. Masalan, agrar
masala birikma terminsining ma’no mohiyati masala so‘zidan anglashiladi.
Uning aniklovchisi esa uning nimaga taalluqniligini ko‘rsatib kelgan.
Yana melodiy yil, qamara yil, muchal yili birikma terminlarida birikma ma’nosi
mohiyati yil so‘zida ifoda topgan. U to‘rt fasl vaqtiga teng. Lekin unga aniqlik
kiritish uchun aniqlovchi berilgan. Aniqlovchi aniqlanmishdan anglashilgan
vaqtning aniq belgilanishida ahamiyat kasb etadi. Melodiy yil 365-366 kundan,
qamara yil 354 kundan, muchal yili esa 365 kunu qancha soat va daqiqadan
iborat bo‘ladi.
Birikma terminlar ma’nosi xoh u terminologik xarakterda bo‘lsin, xoh
terminologik xarakterda bo‘lmasin, albatta, nomlovchili xususiyatini o‘zida
saqlaydi. Bu uning nomlovchi ma’nosi ham hokim bo‘lakdan, ham tobe
bo‘lakdan tarkib topganligi bilan izoxlanadi.
Birikma terminlar asosan ot turkumida ekanligi bilan diqqatga sazovordir. Bu
birikma terminlar esa asosan terminlardan iborat. Masalan, aylanma harakat,
yo‘nalma harakat, ayirish belgisi, analitik geometriya kabi birikma terminlar
matematik, yetti og‘ayni, somon yo‘li, andromeda tumshig‘i kabi birikma
terminlar astronomik, absolyut monarxiya, demokratik hokimiyat, agrar
masala, vaziri akbar kabi birikma terminlar siyosiy terminlardir. Shularga
o‘xshash yana terminologik bo‘lmagan chin arafa, yolg‘on arafa, tashviqot
nuqtasi, katta maslahatchi, ilmiy xodim, ichki ishlar kabi birikma terminlar
o‘zbek tilida ot turkumiga oid lug‘aviy birliklar ichida ko‘plab uchraydi.
Birikma terminlar so‘z turkumi nuqtai nazaridan, aytilganiday, chegaralangan
emas. U sifat turkumida ham ko‘plab uchraydi. Masalan, avzoyi buzuq, amri
mahol, arzon-garov, arki namokob kabi birikma terminlarni ko‘rsatish mumkin.
Bunday birikma terminlarning hokim bo‘lagi sifat turkumiga mansub bo‘lib,
tobe bo‘lagi ot turkumida ham, sifat turkumida ham bo‘lishi mumkin.
Yuqoridagi birikma terminlarning 1- va 2-sida tobe bo‘lak ot, keyingi ikkitasida
esa sifatga oiddir. Birikma terminlar fe’l turkumida ham uchraydi.
Masalan, aholining absolyut o‘sishi, aybga buyurmoq, aksiga olmoq, aks
tegmoq kabi birikma terminlarni ko‘rsatish mumkin. Bunday birikma
terminlarning ham hokim bo‘laga fe’l bo‘lib, tobe bo‘lagi ot yoki sifat
turkumiga mansub ekanligi kuzatiladi. Tobe bo‘lak ot turkumiga mansub
bo‘lsa, birikma yo obyektli birikma, yo predikativ qo‘shilma qolipida tarkib
topadi. Yuqoridagi birikma terminlarning 2- va 3-si obyektli birikma qolipida
bo‘lib, oxirgisi predikativ qo‘shilma qolipidadir. Birinchi sifat birikmali
terminning tobe bo‘lagi esa uyushmagan aniqlovchilardan iborat.
Birikma terminlar ravish turkumida bo‘lishi ham mumkin. Biroq u tilda juda
kam uchraydi. Masalan, aks holda birikma termini ravish turkumidadir.
Birikma terminlar murakkab birikmadan tarkib topganligi ham tilda kuzatiladi.
Masalan, yuqorigi o‘rta kurak tish kabi. Bunday birikma terminlarda ham eng
so‘nggi o‘rindagi bo‘lak hokim bo‘lak bo‘lib, birikma ma’nosi mohiyatini
belgilaydi.
Turli korxona, muassasa, tashkilotga, gazetalarga berilgan nomlar ham
birikma terminlar tipiga kiradi.
Birikma terminlar ikki xil bo‘ladi8:
1.
Yig‘iq birikmalar. Bular ikki komponentli birikmalardir: yog‘och
to‘qmoq, kitob tokchasi, taxta pol, qo‘yim qoldirish (yog‘ochsozlik); odil
sudlov, sud taftishi (yuridik).
2.
Yoyiq birikmalar. Bular uch va undan ortiq mustaqil leksemalardan
tarkib topadi: a) uch komponentli biriikmalar: tob tashlab qiyshaytirish,
bo‘ylama tob tashlash (yog‘ochsozlik); b) to‘rt komponentli biriikmalar:
“qaldirg‘och quyruq” tiroqli birikmalar, dasta bet bog‘lash
usuli (yog‘ochsozlik); s) besh komponentli biriikmalar: uzunasiga
qirquvchi disk arrali stanok (yog‘ochsozlik); d) olti komponentli
biriikmalar: markazlar yordamida silindrik sirtlarni xomaki
yo‘nish (yog‘ochsozlik).
Birikma terminlar quyidagi modellarda yasaladi:
Ot+ot modeli. Taxta pol, yog‘och oyoq (yog‘ochsozlik); yo‘l boji, jinoyat
ishi (yuridik).
Sifat+ot modeli. Pog‘onali sirt, ponasimon ulash, shakldor
oyoqlar (yog‘ochsozlik); huquqiy vorislik, davomli jinoyatlar (yuridik); qattiq
tanglay, to‘g‘ri ichak (anatomiya).
Murakkab terminlar – bir yoki birdan ortiq so‘zlarning grammatik tobelik
munosabatiga asoslangan turg‘un birikma holatida bo‘ladi. Terminologiyaga
bag‘ishlangan adabiyotlarda murakkab terminlar birikmali terminlar tarkibida
o‘rganiladi. Ayrim adabiyotlarda esa, «tarkibli termin9», «murakkab termin»
sifatida talqin etiladi.
Murakkab tuzilgan terminlar yasashda quyidagi talablarga e’tibor berilishi
lozim: a) termin mumkin qadar ixcham, kam sonli so‘zlardan iborat bo‘lishi
kerak. Terminlarning ixcham bo‘lishi ularni qo‘llashda qulaylik tug‘dirishdan
tashqari, ulardan yangi terminlar yasash imkoniyatini beradi. Chunki, mavjud
terminlardan so‘z yasovchi affiks yordamida yangi termin yasash (son-teskari
son, yoy-yoyning gradusi) hodisalar, tushunchalar orasida mavjud bo‘lgan
aloqani ham ko‘rsatib turadi; b) murakkab termin tarkibidagi ba’zi so‘zni
izohlaydigan yana boshqa so‘z bo‘lmasligi (qavs ichida berilmasligi) kerak. Aks
holda termindan foydalanishda qiyinchilik bo‘ladi. Masalan, tuproqshunoslik
sohasida yaratilgan degradasiyalangan (aynigan) qora tuproq, matematika
sohasidagi erkin (bog‘liq) miqdor, o‘xshashlik (analogiya) metodi kabi
terminlar muvaffaqiyatli chiqmagan bo‘lib, ularni ishlatish ancha noqulaylik
tug‘diradi. Murakkab terminlar tarkibidagi har bir so‘z boshqasi bilan affikslar
yordamida yoki sintaktik tartib orqali birikkan bo‘lishi kerak. Ularning
ko‘makchilar va bog‘lovchilar vositasi bilan grammatik munosabatga
kirishishlari ma’qul emas. Chunki yordamchi so‘zlar vositasi bilan birikkan
so‘zlardan iborat bo‘lgan murakkab terminlarning terminlik xususiyati bilinmay
qoladi, oddiy, erkin birikmaga o‘xshab ketadi. Masalan, burchak bilan o‘lchash,
o‘rta va chet nisbatga bo‘lish (“zolotoye secheniye”) kabi. Ko‘rinib turibdiki, bu
terminlar tarkibidagi bilan ko‘makchisi hamda va bog‘lovchisining kelishi ularni
jonli nutq elementlariga o‘xshatib yuborgan.

Nutq va uning uslublari

Kishilar har qanday sharoitda va faoliyatning barcha sohalarida aloqa qilish
jarayonida tildagi leksik, frazeologik, Grammatik va fonetik vositalarni tanlash va
ishlatishda bir-birlaridan ma’lum darajada farq qiladilar. Umumxalq tili doirasida
til vositalarining bunday tanlab olinishi nutqda xilma xil ko`rinishlarning paydo
bo`lishiga olib keladi. Bunday xilma-xil nutq ko`rinishlari nutq uslublari deb
yuritiladi. Nutq uslublari ifoda vositalari tizimining muayyan aloqa doirasida
maqsadga muvofiq tanlash natijasida tarixan tashkil topgan nutq ko`rinishlaridir.
Nutq uslublari tilning vazifasi – funktsiyasi bilan bevosita bog`liq bo`ladi. Shuning
uchun ham ular funktsional uslublar deb yuritiladi.
Og`zaki nutq uslubi
Og`zaki nutq, ma’lum bir modal munosabatlarni ifodalash uchun asos bo`lsa, uslub
fanining ob’yekti bo`ladi. Bu holat – gap bo’laklari tartibining “buzilishi” bilan,
soda gap, to`liqsiz gaplarning bo`lishi, dialog nutqning mavjudligi bilan
xarakterlanadi. Shunisi xarakterliki, og`zaki nutqning ba’zi shakllari yozma nutqda
o`z o`rnini topadi: (keluvdi, kelardi). Og`zaki nutq uslubida qisqa hajmli
bog`lovchisiz qo`shma gaplar ko`p ishlatiladi, badiiy vositalar kam qo`llaniladi.
Ayniqsa, ko`p ma’noli so`zlar ko`proq ishtirok etadi. Og`zaki nutqda qochirma,
piching, hazil-mutoiba, askiya uchun keng imkoniyat mavjud bo`ladi. Og`zaki nutq
rasmiy – ish yuritish va ilmiy uslubda qo`llanilmaydi.
Og`zaki so`zlashuv uslubi ikkiga ajratiladi:
1. Adabiy so`zlashuv uslubi
2. Oddiy so`zlashuv uslubi.
Adabiy so`zlashuv uslubi tilning adabiy me’yorlariga mos, tartibga solingan va
ishlangan bo`lishi bilan xarakterlanadi. Oddiy so`zlashuv uslubida esa betakalluflik
bilan erkin muomala – aloqa qilish xarakterli xususiyatdir.
So`zlashuv uslubning quyidagi xususiyatlari bor:
1. Fonetik xususiyatlar.
2. Leksik-frazeologik xususiyatlar
3. Grammatik xususiyatlar
2. Rasmiy uslub.
Rasmiy (ish yuritish) uslubga hisob-statik organlar, sud, adliya, fuqarolik
holatlarini qayd etuvchi va notarial idoralar, prokuratura, ichki ishlar va boshqa
vazirliklarning, idora, muassasa, tashkilotlarning, ayrim shaxslarning rasmiy
hujjatlari nota, qaror, farmon, ko`rsatma, qo`llanma, konstitutsiya, hukm, ajrim,
shartnoma, tavsiya, izohnomalar va ariza, shikoyat, axborot, majlis bayoni, tilxat,
tarjimai hol, ishonchnoma, guvohnoma, e’lon, dalolatnoma, ma’lumotnoma,
hisobot kabilarning til xususiyatlari kiradi.
Rasmiy ish yuritish uslubining asosiy xususiyatlari quyidagilardir:
1) badiiy tasvir vositalar bo`lmaydi;
2) uslub leksikasi kitobiy va xolis so`zlardan iborat bo`ladi:
uslubda professional terminologiya mavjud bo`ladi;
3) eskirgan so`z va iboralar o`rni bilan ishlatiladi;
4) quyidagi Grammatik xususiyatlar mavjud bo`ladi;
a) tilga olinayotgan kishilar o`z nomi bilan atalmasdan, buning o`rniga ularning
belgisi yoki biror harakati, bir narsaga munosabatini ifodalovchi otlar ishlatiladi;
ijrochi, guvoh, da’vogar, jabrlanuvchi, ijaraga oluvchi va h.
b) noaniqlikka yo`l qo`ymaslik maqsadida, odatda, otlar olmosh bilan
almashtirilmaydi;
c) fe’lning ishlatilishi boshqa stillardagiga qaraganda, ayniqsa,farqlanib turadi;
oldini olish, chora ko`rish, aybni ochish, ko`riladi, beriladi, bo`shatilsin;
d) bu uslubda uyushiq bo`lakli gaplar keng qo`llanilib, ayrim o`rinlarda bo`laklar
soni 8-10 taga yetishi mumkin;
e) qo`shma gaplardan, xususan, shart ergash gapli qo`shma gaplardan keng
foydalaniladi;
f) so`roq va undov gaplar deyarli qo`llanilmaydi, asosan, darak va buyruq gaplar
ishlatiladi.
5) Hujjatlar matni birinchi shaxs yoki uchinchi shaxs tilidan yoziladi. Yakka
rahbar nomidan yoziladigan farmoyish hujjatlari birinchi shaxs tilidan bo`ladi.
Shuningdek, ayrim shaxs tomonidan yozilgan hujjatlar (ariza, tushuntirish xati)
ham birinchi shaxs, birlik sonida shakllantiriladi. Boshqa hujjatlar esa yo birinchi
shaxs ko`plik sonda, yoki uchinchi shaxs birlik sonda rasmiylashtiriladi.
6) Hujjatlar matnida turg`unlashgan, qoliplashgan so`z birikmalaridan ko`proq
foydalaniladi.
7) Hujjatning axborot tizimi aniq, mukammal, fikr mantiqan teran bo`lishi shart.
8) Hujjat matnida abzatslar tizimiga qat’iy rioya etiladi.
9) Hujjatda imlo, ishoraviy xatoga yo`l qo`yilmaydi.
3. Ilmiy uslub.
Ilmiy uslub fan, texnika va ishlab chiqarish bilan bog`liq vazifaviy uslubdir. U o`z
ichida yana ilmiy texnikaviy, ilmiy-hujjat, ilmiy-ommabop, o`quv-ilmiy kabi bir
necha sof ilmiy turlarga bo`linadi.
Ilmiy uslubning hozirgi zamon taraqqiyoti bilan bog`liq ravishda quyidagi umumiy
xususiyatlari bor:
1) axborotning ob’yektivligi, aniqligi;
2) nutqning ma’lumotlarga boyligi;
3) fikrning lo`nda, qisqa ifodalanishi;
4) muallif individualligining sezilmasligi;
5) emotsionallik, obrazlilikning bo`lmasligi;
6) atama, chizma, ramz va jadvallarning bo`lishi;
7) matnning siqiq sintaktik qurilmalardan tuzilishi;
8) adabiy til me’yorlariga qat’iy amal qilinishi;
9) fikrlarning mantiqiyligi va qat’iy tartibda bo`lishi;
10) ellipsis hodisasining bo`lmasligi (nazarda tutilgan birorta
so`zning tushib qolishi);
11) turli xil tushunchalarni ifodalovchi otlarning ko`p ishlatilishi;
12) otlarni, asosan, birlikda ishlatish;
13) matnda fe’lning majhul nisbatidan foydalanish;
14) maxsus bog`lash uchun xizmat qiladigan so`z, so`z
birikmalarining qo`llanishi.
4. Publitsistik uslub.
Publitsistika keng ma’noda ijtimoiy-siyosiy hayot masalalarini yoritadigan barcha
turdagi asarlarni o`z ichiga oladi. Bu uslub ham o`zining yozma va og`zaki
ko`rinishlariga ega. Hayotning muhim ijtimoiy-siyosiy masalalariga bag`ishlangan
bosh maqolalar, felyeton, murojaatnomalar, chaqiriqlar, deklaratsiyalar
uslubningyozma turidagi asarlaridir.
Publitsistik uslubning yozma va og`zaki ko`rinishlari o`ziga xos xususiyatlariga
ega bo`lsada, ular publitsistik uslubning umumiy talablariga bo`ysunadi.
Chunonchi, bu uslubning ikkala turida ham siyosiy faollik, hozirjavoblik, o`tkir va
ta’sirchan notiqlik, mantiqiy salobat, tashviqot va targ`ibot kabi xususiyatlar
mavjud bo`ladi.
5. Badiiy uslub.
Badiiy nutq uslubi inson amaliy faoliyati va hayotining hamma tomonlarini
qamrab olishi: umumga taalluqligi, barcha barobarligi bilan xarakterlanadi. Badiiy
nutq uslubi juda xilma-xil ko`rinishlarda namoyon bo`ladi. Bu uslub muallifga
asarning estetik ta’sirini kuchaytirish uchun tilning barcha leksik va Grammatik
vositalaridan ustalik bilan foydalanish, tanlash, shuningdek, yangidanyangi, ifoda
vositalari yaratish imkonini beradi. Badiiy nutq uslubida til obraz, xarakter va
manzaralar yaratish vositasi bo`lib xizmat qiladi. Bu uslub o`zining obrazliligi
bilan adabiy boshqa funktsional uslublaridan ajralib turadi.
Nazorat savollari
1. Nutqning uslubiy turlarining shakllanishiga qanday asoslar sabab bo`lgan?
2. So`zlashuv uslubining asosiy xususiyatlari nimalardan iborat?
3. Rasmiy uslubning qanday xususiyatlari bor?
4. Ilmiy-uslubning qanday xususiyatlari bor&
5. Publitsistik va badiiy uslubning qanday jihatlarini bilasiz?

Atamalar va kasb-hunar so’zlarining ma’noviy-vazifaviy xususiyatlari

Reja:

Atamalar va kasb-hunarga oid so’zlar leksik birlik sifatida.

Atamalar ma’nosidagi chegaralanganlik va ularning baynalmilallik xususiyati.

Kasb-hunarga oid so’zlarning vazifaviy uslublarda qo’llanilishi.

Kasb-hunarga oid so’zlarning ilmiy va rasmiyuslublardagi vazifasi.

Tayanch so’z va iboralar: ta’rifi, atama va termin, tarixiylik, atamalar shakllanishining xalq tarixi bilan bog’liqligi, “Devonu lug’otit-turk”, sohaviylik, tor doira, jamiyat taraqqiyoti, atamalar va dunyo tillari, boyish yo’llari, o’zlashtirish, milliylashtirish, jadidlar, “Davlat tili haqida”gi Qonun qabul qilinadigan keyingi o’zgarishlar, dubletlar, paralellar, o’rin egallash, xalqaro atamalar, vaqt sinovi, vaziyat, so’z valentligi va atama yasalishi, me’yor. Kasb-hunar atamalari,gilamchilik, kashtachilik, to’qimachilik, me’morchilik leksikasi, sohaviy me’yorlashgan atamalar, determinatsiya.

Ilmiy adabiyotlarda ta’kidlanishicha, ma’lum fan, ishlab chiqarish sohasidagina qo’llaniladigan va asosan o’sha soha kishilari tushunadigan maxsus so’zlar terminlar – atamalar sifatida qaraladi.

“Hozirgacha termin tushunchasi tilshunoslikda turlicha talqin qilinmoqda – deb qayd etishadi. “O’zbek tili leksikologiyasi” asarining mualliflari. – Ba’zi tilshunoslar terminga ilm va texnikaga oid so’z va iboralarnigina emas, barcha uy-ro’zg’or asboblari nomlarini, ishlab chiqarishning hozirgi darajasidagi qurollarnigina emas, balki o’tmishdagi ibtidoiy qurollarning barcha nomlarini, shuningdek, kustarchilik kasb-hunarga oid so’zlarni ham kiritadilar.

Agar masala shu taxlitda qo’yiladigan bo’lsa, har bir konkret predmet nomini termin deb atash lozim bo’lar edi. Gap terminnning aniq bir ma’noni ifodalashida emas, bu jihatdan qaraladigan bo’lsa, kasb-hunar leksikasining ilmiy-texnikaviy terminlardan deyarli farqi yo’q, termin har qanday tushunchaning aniq atamasi sifatidagina emas, balki ilmiy tushunchani ifodalovchi vosita sifatida asosan yozma shaklda maydonga keladi”.

Demak, “atama” so’zini “termin” tushunchasi ma’nosida qo’llaganimizda, uni umuman narsa-predmetlar, voqea-hodisalarning nomi sifatida emas, balki aniq bir ilmiy tushunchani ifodalaydigan va ma’lum bir fan sohasiga tegishli bo’lgan birliklarni anglashimiz lozim.

Shu ma’noda kasb-hunarga oid so’zlar atamalardan farqlanadi. Bu haqda quyiroqda to’xtalamiz.

O’zbek tilshunosligida atamalarni o’rganishga doir ko’pgina ishlar amalgam oshirilgan. Ko’plab ilmiy kitoblar, risolalar, lug’atlar, ilmiy va ilmiy-ommabop maqolalar yozilgan, dissertatsiyalar himoya qilingan. Bu borada 200 dan ortiq lug’atlarning nashr etilishi fanimizning katta yutug’I hisoblanadi. O’zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi, “Lotin yozuvi asosidagi o’zbek alifbosiga o’tish to’g’risida”gi Qonunning qabul qilinishi, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Atamalar qo’mitasi olib borayotgan yirik hajmdagi ishlar atamashunoslik sohasining yanada yuqori bosqichga ko’tarilishiga sabab bo’ldi.

Atamalarning shakllanishi ham xalqning tarixi qadar qadimiydir. To’nyuquq, Kultegin, Bilga hoqon singari bitiktoshlarda xalqimiz mashg’ul bo’lgan hunarlarga oid atamalarni uchratamiz. Ular xalq tomonidan yaratilgan afsonalarda, qahramonlik qo’shiqlarida ham mavjud bo’lgan. Ularni mujassam qilgan Mahmud Qoshg’ariyning “Devonu lug’otit-turk” asari ularning bizgacha yetib kelishida katta tarixiy vazifani bajargan. Masalan, asardan ovchilik mavzusidagi parchalarni olib ko’raylik:

Chag’ri berib qushlatu,

Toyg’an izib tishlatu,

Tilki, to’ng’iz toshlatu

Ardan bila o’klalim

Mazmuni:(Yigitlarga) chag’ri (ov qushi) berib qush ovlaylik, ov itini (qushlarning) izidan solib tishlataylik. Tulki, to’ng’iz(larni) tosh bilan uraylik, yutuqlarimiz bilan maqtanauylik. Yana:

Yigitlarig ishlatu,

Yig’ach yanish irg’atu.

Qulan kiyik avlatu

Bazram qilib aynalim.

Mazmuni:Yigitlarni ishlataylik, Daraxt(lar)dan meva(larni)qoqtiraylik, qulon kiyik ovlataylik, (so’ng) bayram qilib ovunaylik.Shunday qilib, mana shu kabi tarixiy-ilmiy-badiiy manbalar orqali birgina jismoniy tarbiya va sportga oid kurash, chopish, sakrash, chavandozlik, yoy, o’zish, o’yin, tepish, tepki, to’p, to’r chavgon, qanot, qilich, kema yoki shaxmatga oid shatranj, shoxmot /shaxmat,shox/ shax, farzin, rux, fil, ot /asp, piyoda/ sipoh, mot, pot /pat, dona, oq qora, katak, qanot, yurish, kisht, hujum singari ko’plab atamalar bizgacha yetib kelgan. Bu hol ijtimoiy hayotning barcha sohalariga tegishli.

Mana shu tarzda har bir davrda jamiyatning taraqqiyoti bilan bog’liq holda sohaviy atamalar ham son, ham sifat jihatdan takomillashib bordi. Uning taraqqiyotida XIX asrning II yarmidan keyingi davr va yana oradan yuz yildan ortiq vaqt o’tib O’zbekistonning mustaqillikka erishgan davri alohida o’rin tutadi. Mana shu davr ichida jahonda yuz bergan o’zgarishlar O’rta Osiyo, jumladan O’zbekistonda ham sanoatning o’sishiga, dunyoviy fanlarning qaytadan rivojlanishiga sabab bo’ldi. Falsafa, huquq, tarix, filologiya, sotsiologiya, kimyo, fizika, matematika, biologiya, geografiya, sanoat, qishloq xo’jaligi, tibbiyotga oid maxsus atamalar shakllandi va ular tilimizga kirib keldi. Bunda rus tilining ta’siri katta bo’lganligidan ko’z yumib bo’lmaydi.

Atamalarning o’zbek tilida son jihatdan ko’pchilikni tashkil etishi ularni mavzuviy guruhlarga bo’lib o’rganishni taqozo qiladi. Chunki o’zbek atamashunoslari S.Ibrohimov, S.Akobirov, Olim Usmon, R.Doniyorov, X.Shamsiddinov, A.Madvaliyev va boshqalar ta’kidlaganlaridek, bunday tahlil atamalarning umumiy boyligini ko’rsatishga ko’maklashadi, sohalarga bo’lib o’rganishni osonlashtiradi.

Atamalarning dastlab ikki katta guruhga ajratish to’g’ri bo’ladi:

Umumiylik hususiyatiga ega bo’lgan atamalar.

Hususiylik hususiyatiga ega bo’lgan atamalar.

Umumiy atamalar sirasiga bir terminologik tizimning barcha yo’nalishlari uchun tushunarli bo’lgan atamalar kiradi. Masalan, sportdagi musobaqa, sovrin, sovrindor, yutuq, g’alaba, birinchilik, chempionat, ko’rik, trener, hakam atamalarini sportning barcha turlarida bemalol qo’llash mumkin. Fizikaga oid issiqlik, temperature, jism, elektr, magnit, gaz, harakat, energiya, maydon singari atamalar haqida ham shu gaplarni aytish mumkin.

Hususiy atamalar esa faqatgina bitta mavzuviy guruh doirasida amal qiladi. Masalan, yuqorida keltirilgan fizikaga oid atamalar uning barcha sohalarida qo’llanilishi mumkin bo’lgani holda, gravitatsiya, diod, termoster, kondensatsiya, kapillyar hodisalar singari atamalar yoki kimyoga oid gidroksid, oksid, sulfat kislotasi, xlorid kislotasi kabi atamalar tor ixtisos doirasida qo’llaniladi. Bunday holatni fanlarning barcha yo’nalishlari va sohalarida kuzatish mumkin.

O’zbek tilining barcha leksik resurslarida bo’lgani kabi atamalarning ham o’z boyish yo’llari bor va ular tilimiz taraqqiyotidagi umumiy qonuniyatlarga muvofiq keladi.

Dunyoda chetdan so’z o’zlashtirmagan birirta ham til yo’q, degan qarash uning terminologiyasiga ham to’g’ri keladi. “Hamma tillarda ham yangi tushunchani ifodalash uchun yo boshqa tildan tayyor termin qabul qilinadi, yo shu tilning o’zida mavjud bo’lgan so’z yoki termindan foydalaniladi, yo bo’lmasa yangi termin yasaladi” deb yozadi S.Akobirov.

E’tirof etish kerakki, o’zbek tilida chetdan qabul qilingan ilmiy-texnikaviy atamalarning salmog’I katta. An’anaga ko’ra ularni quyidagi yo’nalishlarda o’rganamiz:

Arabcha: amaliyot, asar, asos, izoh, ilm, in’ikos, ilova, isloh, istiloh, islohot, maqola, misol, masala, maxraj, manfiy, musbat, mavzu, mazmun, mantiq, ma’naviy, ma’rifiy, muqaddima, mushohada, tajriba, taqriz, tahlil, uslub, fan, falsafa va hokazo.

Forscha-tojikcha: bastakor, duradgor, zabtkor, navosoz, navoxon, shogird, peshqadam, sovrin, sozanda, ustoz, chavandoz, yakkaxon, havaskor, hamshira kabi.

Ruscha-baynalmilal: abzats, agronomiya, agrotexnika, arxeologiya, gazeta, kodeks, lingvistika, matematika, nekrolog, plenum, realism, romantiam, sessiya, syezd, fizika, fonetika, fonologiya va hokazolar. Ularning ma’lum qismlari:

Lotincha: abbreviatsiya, abstrakt ot, agglyutinatsiya, adverbializatsiya, adyektivatsiya, aktualizatsiya, aksentologiya, alliteratsiya, areal, artikulyatsiya, assimilyatsiya, affiks, affiksoid, affrikata kabi.

Yunoncha: allegoriya, allomorph, allofon, alfavit, amorf tillar, analitik tillar, analogiya, anomaliya, antiteza, antonym, antroponim, apokopa, arxaizm, aforizm singari.

Keyingi yillarda mustaqillik sharofati bilan respublikamiz miqyosida yuz bergan ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlar tilimiz taraqqiyotiga, xususan uning terminologik rivojiga katta ta’sir ko’rsatdi.

“Davlat tili haqida”gi Qonunning yuzaga kelishi munosabati bilan fanlarning turli yo’nalishlari bo’yicha atamashunoslik sohasida islohotlar o’tkazish, ularni “o’zbekchalashtirish”ga imkoniyat yaratildi.

Hatto dastlab shunday bir vaziyat yuzaga keldiki, atamalarni “milliylashtirish”ga ishtiyoq kuchayib ketdi. Tavsiyalar ha nihoyatda ko’paydi. Jo’yali fikrlar bilan bir qatorda, hazm bo’lishi qiyin bo’lgan takliflar ham o’rtaga tashlandi. Bu gapning tasdig’I sifatida ayrim misollarni keltiramiz: matematika-riyoziyot, fakultet-kulliyot, rassom-musavvir, gazetxon-mushtariy, auditoriya-saboqxona, xona, o’quv xonasi, sirk-tomosaxona, sirkul-pargar, sellofan-suvqog’oz, seyf-zarf, attestatsiya-ko’rik, samolyot-aeroplan, tayyora, aeroport-tayyoragoh, familiya-naslnoma, klub-da’vatxona, titul list-sarvaroq va hokazo.

Bu kabi tavsiyalar mustaqillikdan keyin – “Davlat tili haqida”gi Qonun qabul qilingach, o’rtaga tashlandi. Ona tilimizning chin fidoyilari erksevar va millatsevar jadidlar tomonidan esa shu mazmundagi mulohazalar asrimizning boshlarida, mustamlakachilik paytlaridayoq o’rtaga tashlandi.

Ulug’ ma’rifatparvar Fitrat 1921 yildagi til, imlo qurultoyida kontrrevolyutsion “Chig’atoy gurungi” tashkilotining dasturini bayon etib, o’zbek tilidan yot so’zlar (arabcha, forscha, ruscha)ni chiqarib tashlasak, buyuk idealimiz bo’lgan turkchilikka birlashamiz, deb ochiq-oydin aytdi.

Ular(tilning sofligi uchun kurashuvchilar - mualliflar)… ko’plab qadimiy so’zlarni tiriltirishni, o’zbek adabiy tiliga qabul qilishni tavsiya qildilar. Masalan, arabcha zahmat, xalq, duo, nasihat, rais, olam, kitob,maktub so’zlari o’rniga emgak, el, oqish, o’g’ut, boshliq, ochun, bitik, yozoq so’zlarini, forscha shahar, guvoh, tajriba so’zlari o’rniga baliq, taniq, sipok so’zlarini, ruscha parovoz, poyezd, revolyutsiya, proletar, samovar, pochta, agronom, elektr, geografiya, botanika, astronomiya, morfologiya, sintaksis kabi so’zlar o’rniga o’txona, otash arava, o’zgarish, yo’qsil, o’zi qaynar, choparxona, ekin bilg’ich, simchiroq, yer biligi, o’simlik biligi, yulduz biligi, sarf, nahv kabi so’z va iboralarni ishlatishni ko’tarib chiqdilar.

Bu qarashlar shu ma’noda diqqatga sazovorki, ularda tilni mumkin qadar chet el unsurlaridan tozalash, umumturkiy birliklarni adabiy til me’yori sifatida belgilash g’oyasi yotadi. Masalaning qo’yilishi ana shu tarzda bo’lsa, yuqoridagi riyoziyot, kulliyot, musavvir, mushtariy, saboqxona, pargar, tayyora, tayyoragoh, naslnoma, da’vatxona kabi so’zlar bu g’oyaga mos kelmaydi. O’z-o’zidan savol paydo bo’ladi: qabul qilishga tavsiya etilayotgan so’zlar umumturkiy bo’lmagach, qanday farqi bor – ruscha-baynalmilal bo’ldi nima-yu, arabcha yoki forscha-tojikcha bildi nima?

Masalaning boshqa bir muhim tomoni bor: tavsiya etilgan birliklar adabiy leksik me’yor sifatida qabul qilinmadi. Nega? Shuning uchunki, birinchidan, tildagi o’zgarishlar jarayoniga o’sha davrdagi ijtimoiy-siyosiy ziddiyatlarning ta’siri bo’ldi. Millatsevatlik millatchilik deb ayblanayotgan bir davrda, tilimizga bo’lgan bu kabi munosabatlar, yangilikka intilishlar qo’llab-quvvatlanmadi. Ikkinchidan, asrimizning boshlarida, hatto hozirda ham narsa va tushunchalarni ifodalovchi birliklarni tavsiya etilgan so’zlar shaklida qo’llash hali me’yorlashmagan, odat tusiga kirmagan edi va shundayligicha qolib ketdi.

Tilimizda qo’llanilib kelinayotgan avtor, arxitektor, gumanizm, doklad, ideologiya, inspektor, intelligent, control, komandirovka, komandirovochnaya leksiya, ministr, oblast, ostanovka, planeta, problema, rayon, raport, redaktor, revolyutsiya, spravka, student, sekretar, tema, territoriya, traditsiya, forma singari so’zlar o’rnini muallif, me’mor, insonparvarlik, ma’ruza, mafkura, nozir, ziyoli, nazorat, safar, safarnoma, ma’ruza, vazir, voliyat, bekat, sayyora, muammo, tuman, bildirishnoma /xabarnoma, muharrir, inqilob, ma’lumot/ ma’lumotnoma, talaba, kotib/ kotiba, mavzu, hudud, an’ana, shakl kabi tavsiya etilgan so’zlar osonlik bilan egalladi. Chunki ular dubletlar sifatida tilimizda ozmi-ko’pmi oldindan ham qo’llanilib kelinayotgan edi.

Ko’pgina misollar tahlili atamalar, nomlanishlar turg’unligi murakkab masala ekanligini ko’rsatadi. O’zbekiston Respublikasi sobiq Ittifoq tasarrufida ekanligida, rus tilining Ittifoq hududidagi boshqa tillarga ta’siri kuchli bo’lgan paytlarda biz hech bir ikkilanmasdan respublika, oblast, rayon, avtor, agitatsiya, propaganda, ideya, plan, forma, protsent, protsess, komandirovka, raport, spravka, student, sekretar, ministr kabi so’zlarni, garchi ularning tilimizda(oldin qaysi tildan qabul qilingan bo’lishidan qat’iy nazar) muqobil variantlari bo’lsa-da, ishlataverar edik. Vatanimizning mustaqillikkka erishishi munosabati bilan tabiiy ravishda bu so’zlarga jamoatchilik tomonidan munosabat bildirildi. Jumhuriyat, viloyat, tuman, muallif, tashviqot, targ’ibot, g’oya, reja, shakl, foiz, jarayon, safar, bildirishnoma, ma’lumotnoma, talaba, kotib(a), vazir kabi muqobil variantlari ham 90-yillar boshlaridan ular bilan bab-baravar qo’llanila boshlandi va bu parallellik tilimizda me’yor sifatida ma’lum muddat saqlanib turdi.

Endi oradan o’n yildan ko’proq vaqt o’tgach, butunlay boshqa manzara kuzatiladi. Bu o’tgan vaqt orasida birinchi guruh so’zlar asosan ikkinchi guruh so’zlariga o’z o’rnini bo’shatib berdi, deb bemalol ayta olamiz. Nega asosan deb aytayapmiz? Shuning uchunki, saragi sarakka, puchagi puchakka deganlaridek, bu so’zlarning har biri vaqt g’alviridan o’tdi. Ayrimlari hozir ham parallellik xususiyatini saqlab qoldi: respublika-jumhuriyat, universitet-dorilfunun kabi. Ularning semantic-uslubiy ma’nolari aynan bir xil bo’lmagani uchun ham shunday bo’ldi.

Bunday parallel qo’llanishning boshqa sabablari ham bor. Biz tilshunosligimizda epitet – sifatlash, derivatsiya – so’z yasalishi, affiks – qo’shimcha, abbreviatura – qisqartma so’z, anaphora – misra boshidagi tovush takrori, antroponimlar – kishi ismlari, toponimlar – joy nmlari, atribut – aniqlovchi, affrikatlar – qorishiq undoshlar, stil – uslub, stilistika – uslubshunoslik kabi o’nlab atamalarni parallel holda hozir ham ishlatib kelmoqdamiz. Buning boisi atamalarning birinchisi xalqaro termin sifatida barcha tillarda qo’llanilib kelinayotganligidadir.

Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, yangi tavsya etilayotgan so’zlarning ma’qul kelishi va me’yorlashishi ularni tilda avval qo’llanilib kelinayotgan yoki kelinmayotganiga ham bog’liq. Boshqacha aytganda, ularni ko’rish va eshitishga odatlanish me’yorlashishga ko’maklashadi.

Atamalar qo’llashda me’yorni saqlab turish boshqa so’zlar, masalan, ko’p ma’noli yoki sinonim so’zlar me’yorini turg’un holatda ushlab turishga nisbatan osondek tuyuladi. Aslida esa bu yerda ham o’z muammolari bor. Masalan, shu paytgacha tilimizda faol ishlatilib kelinayotgan tovar so’zi o’rnida mol so’zini ishlata olamiz: mol, sanoat mollari, mol ayirboshlash, mol olib kelmoq, narxi tushirilgan mollar kabi. Ammo bunday ishlatish bemalol emas. Sanoat mollari deyish mumkin bo’lgan holda oziq-ovqat mollari deb bo’lmaydi, mol keltirdim deganda faqat sanoat mollari tushuniladiya, tovar keltirdim deganda farqlanmasdanmi yoki promtovari, prodtovari so’zlariga asoslanibmi, har ikkalasi ham tushunilaveradi. Tovar so’zidan tovaroved so’zini yasay olamizu, mol so’zidan ana shu ma’nodagi molshunos so’zini yasay olmaymiz. Yasagan taqdirimizda ham u mol so’zining asosiy ma’nosiga – hayvon ma’nosiga tortib ketadi va hayvonni yaxshi biladigan, hayvon bilan shug’ullanadigan kishi ma’nolarini anglatadi. O’zbek tilida esa bunday ma’nolarni ifodalashga zarurat bo’lmagan. Aytaylik, insonshunos, hatto hazil tariqasida ershunos deyish ham mumkin, ammo hayvonshunosh deb bo’lmaydi. Shunday ekan, tilimizda tovaroved yoki tovarshunos so’zidan foydalanib turishga to’g’ri keladi.

Ma’lum bo’ladiki, tilshunoslik ilmida, tilshunoslar va boshqa mutaxassislar faoliyatida, aynisa, atamalar bobida tildan foydalanishdagi vaziyatni muvofiqlashtirish, bir xillikni yuzaga keltirish, osonlik va qulaylik yaratish, eng muhimi, tushunarli bo’lishni ta’minlash maqsadida tavsiyalar berib boriladi. Aytaylik, agroprom, agroximiya, akvarel, annotatsiya, arxeolog, astronom, vacant so’zlari o’rniga dehqonchilik sanoati, dehqonchilik kimyosi, suv bo’yoq, muxtasar bayon, qadimshunos, falakiyotchi, bo’sh o’rin/bo’sh lavozim kabi so’z birikmalarni ishlatish taklifi.

Ammo bu tavsiyalar qanchalik ilmiy, amaliy va me’yoriy asosga ega? Bu variantlarning qaysi biri tilda yashab qolishi mumkin? Ularning qaysi biri narsa va hodisaning, predmet va tushunchaning moniyatini to’laroq ifoda etadi? Bu masalani, qaysi variant ma’qul bo’lishidan qat’i nazar, hayotning o’zi, til elementlaridan foydalanish jarayonini hal qiladi. Lekin bunday tavsiyalarning berilishi, tavsiya etilayotgan varizntlarning afzallik tominlari tushuntirib berilishi mutlaqo zarur bo’lgan faoliyatdir. Faqat shunday yo’l bilangina tilimiz takomillashib, sayqallashib, so’z ma’nolaridagi eng nozik imkoniyatlar ham reallashib boradi. Aytilganlarning tasdig’I sifatida bir misol keltiramiz: psixologiya faniga oid ko’plab atamalar shu soha mutaxassislarining tavsiyasiga binoan o’z o’rnini sharq ilmida qo’llanib kelingan atamalarga bo’shatib berdi. Psixologiya – ruhshunoslik, psixika-ruhiyat, psixik protsess-ruhiy jarayon, adaptatsiya-moslashish, nerv-asab, nerv sistemasi-asab tizimi, talent-iqtidor/iste’dod, temperament-mijoz, emotsiya-jo’shqin holat/jo’shqinlik, xarakter-xulq.

Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, tildagi me’yoriy holatlarni tayinlashda har bir tilning o’z ichki qonun-qoidalariga tayanib, ko’pchilikka ma’qul bo’lish-bo’lmaslik jihatlari e’tiborga olinishi kerak.

Kasb-hunar leksikasi bir qancha xususiyatlari bilan terminologik leksikadan farqlanadi.

Asrlar davomida yaratiladigan kasb-xunarga oid so’zlar ma’lumkasb-hunar kishilari orasidagina qo’llaniladi va ular og’zaki nutq jarayonida shakllangan bo’ladi. Bu guruh so’zlarning imkoniyati bir kasb-hunar va u bilan shug’ullanadigan kishilar doirasida chegaralangan. Shu tufayli ularning dialectal variantlari mavjud bo’lishi ham mumkin. Bunday xususiyatlari bilan ular atamalarga qarama-qarshi turadi. Chunki atamalar fan va texnika, sanoat va qishloq xo’jaligi, ma’naviyat va madaniyat sohasiga doir rasmiy tushunchalarni ifodalaydi va ular tegishli mutasaddilar tomonidan nazorat qilib boriladi. Ilmiy tushuncha ifodasi sifatida asosan yozma shaklda vujudga keladi va umumjahon yoki umummilliy ahamiyatga ega bo’ladi.

Kasb-hunarga oid til birliklari me’yorlari haqida so’z yuritish ham ahamiyatli. Mavjud lug’atlarni ko’zdan kechirish shundan dalolat beradiki, ulardan o’zbeklarning ijtimoiy hayoti, kasbi va hunarmandchiligiga oid atamalarning ma’lum qismigina joy olgan. T.Tursunovaning “O’zbek tili amaliy leksikasi” (T.,1978)asarida keltirilgan ayrim misollarga murojaat qilib ko’raylik: gilam turlarini bildiradigan julxirs, zulbaraq, arabi, olacha, palos, xoli/g’oli, sholcha, qoqma yoki bosma(1.chakmon. 2.ilma,chok turi), birishim, bo’zastar, gulburi, dorpech, dug/duk, duxoba, do’kon(1.dastgoh,stanok. 2.magazin), do’ppi yondori, jo’ypush, zardevol/zardevor, zardo’zi, zehdo’zlik, yo’rma, peshonaband/peshonabog’, popop, popopchilik, urchuq, choyshab, qo’chqorboshi/qo’chqorak va boshqalar. Ulardan gilamning turlarini bildiradigan arabi, palos, sholcha so’zlari hamda chakmonma’nosidagi zardo’zi, zehdo’zlik, zardevol, popup, popopchilik, peshonaband, peshonabog’, urchuq singari birliklar lug’atlarda keltirilgan.

XXI asrga kelib fan va texnika taraqqiyoti o’zbek milliy kosibchiligining ayrim tarmoqlari faoliyatini susaytirib qo’ydi. Ular tayyorlab yetishtiradigan mahsulotlarning ko’pchiligi kundalik ehtiyojlarni qondirishishi nuqtayi nazaridan ham, ma’naviy jihatdan ham eskirdi. Bu esa, o’z navbatida, ana shu sohalarga tegishli bo’lgan til birliklarining qo’llanishi darajasini pasaytirdi.

Tilimizning hozirgi mavqei nuqtai nazaridan nutqimizda unumli-unumsizligidan, me’yorlashgan-me’yorlashmaganligidan qat’I nazar, bu birliklar lug’atlarda qayd etilishi va kelgusi avlodlar uchun saqlab qolinishi lozim.

Ma’lum bo’ladiki, o’zbek tilida turli fan sohalari va kasb-hunarga oid ko’plab so’zlar mavjud hamda ular yozma va og’zaki ko’rinishlarda me’yorlashgan. Buni, ayniqsa, tilshunoslik, adabiyotshunoslik, matematika, fizika, kimyo, biologiya, tibbiyot, iqtisodiyot singari turli fan sohalariga oid atamalarda kuzatamiz. Ayni paytda o’zbek tilida shunday vositalar ham borki, ularning qo’llanilish chegarasini bir soha yoki bir vazifaviy uslub doirasida belgilab bo’lmaydi. Ular bir uslub doirasida yoki ma’lum sohada bir ma’nosi bilan me’yorlashgan bo’lsa, ikkinchi bir ma’nosi bilan boshqa uslub yoki sohadan me’yorlashgan. Masalan: ega, kesim, suv aylana, zamon, asos, o’q, tekislik, sirt singari birliklar umumiste’moldagi so’zlar bo’lish bilan birga, ega, sirt, o’q, tekislik geometriyada, zamon falsafada, asos qurilish-me’morchilikda atama sifatida me’yorlashgan.

Bir so’z ikki uslubda, fan sohasida atama sifatida me’yorlashgan bo’lishi ham mumkin. Masalan, morfologiya: 1) tilshunoslikda – tilda so’zlarning o’zgarish shakllari tizimi, grammatikaning so’z shakllarining yasalish usullari hamda so’z yasash qoidalari haqidagi bo’limi; 2) botanikada – tuproqning tuzilishi va shaklini o’rganadigan fan sifatida; assimilyatsiya: 1) biologiyada – organism faoliyati jarayonida organic moddalarning o’zlashishi, singishi va hazm bo’lishi; 2) tilshunoslikda – so’zlarning talaffuzida ularning tarkibidagi ikki tovushning bir-biriga ta’sir qilish natijasida bir-biriga muvofiqlashuvi, bir-biriga singib, o’zshab ketishi; 3) tarix va etnografiyada – biror xalqning ikkinchi bir xalq urf-odatlarini, madaniyati va tilini o’zlashtirishi natijasida unga aralashib qo’shilib ketishi kabi.

Til taraqqiyotida buning aksi ham kuzatiladi. Ma’lum fan sohasi yoki kasb-hunarga tegishli bo’lgan atamalarning ma’no doirasi kengayadi – determinlashish jarayoni ro’y beradi, ya’ni ular tor atamalilik doirasidan chiqib, ommalashadi va barcha vazifaviy uslublarda qo’llanila boshlaydi. Masalan: odamni operatsiya qilmoq – valyuta operatsiyasini amalga oshirmoq – harbiy operatsiyani bajarmoq kabi. Ular shu tariqa turg’un birikmalar tarkibida ham qo’llanila boshlaydi: gegemonlik, avtomat bo’lib ketmoq, reytingi baland, qo’shtirnoqqa olmoq va boshqalar.

Tilda ma’lum paytda paydo bo’lib, asosan so’zlashuv nutqida qo’llanilib va me’yorlashib, lug’atlarga kirib ulgurmasdanoq iste’moldan chiqib ketadigan birliklar ham uchraydi. Ayollar ko’ylak qilib tikadigan turli xil materiallar va ayrim kiyim nomlari haqida shunday deyishimiz mumkin: kelin kiysin, qaynonasi kuysin; marg’ilon nusxa, bargi karam, namozshomgul, tohir-zuhra, suv parisi, skarlet kabilar.

Mana shu tarzda o’zbek tilida mavjud bo’lgan barcha kasb-hunarga doir so’zlarning til me’yorlari xususida tahlilni davom ettirish mumkin.

TIL VA TERMINOLOGIYA

REJA:

1.Termin va terminologiya haqida umumiy ma’lumot.

2. O‘zbek tili terminoloiyasi fanining maqsad va vazifalari.

3.Til haqida tushuncha.

Termin grekcha terminus so ‘zidan olingan bo ‘lib, chek, chegara degan ma’noni bildiriadi. U fan-texnika, qishloq xo‘jaligi, san’at va madaniyat sohasiga xos so‘z hisoblanadi. Terminologiya - terminlar haqidagi ta’limot va terminlar majmui degan ma’nolarni anglatadi.

Termin grekcha terminus so ‘zidan olingan bo ‘lib, chek, chegara degan ma’noni bildiriadi. U fan-texnika, qishloq xo‘jaligi, san’at va madaniyat sohasiga xos so‘z hisoblanadi. Terminologiya - terminlar haqidagi ta’limot va terminlar majmui degan ma’nolarni anglatadi.

Termin so ‘zi o ‘rnida ba’zan atama, istiloh so ‘zlarini ishlatish hollari uchrab turadi. Ammo bu to ‘g ‘ri emas. Atama termin so’ziga nisbatan tor tashunchani ifodalaydi. Istiloh so’zi esa arabchadir. Uni xalq tushunmaydi va meyorga aylangan emas. Terminologiya masalalari hamisha tilshunoslikning dolzarb masalalaridan biri bo‘lib kelgan. Chunki terminlarning sohalar lug‘aviy qatlamlaridagi o‘rni va vazifasini belgilash, tushunchaning mazmun-mohiyatini to‘g‘ri anglash imkonini beradi.

Terminologiyaga bag‘ishlangan ishlarning barchasida u yoki bu sohaning muayyan tushunchalarini anglatadigan, definitsiyaga ega bo‘lgan va, asosan, nominativ funktsiyani bajaradigan birliklar termin hisoblanadi deb qaraladi.

Terminologiyaga bag‘ishlangan ishlarning barchasida u yoki bu sohaning muayyan tushunchalarini anglatadigan, definitsiyaga ega bo‘lgan va, asosan, nominativ funktsiyani bajaradigan birliklar termin hisoblanadi deb qaraladi.

. A.Reformatskiy terminga ta’rif berar ekan, “... terminlar – bu maxsus so‘zlardir” degan xulosaga keladi.

A.V.Kalinin muayyan fanlar va kasbkorlikda ishlatiladigan so‘zlarni “maxsus leksika” deb ataydi va uni ikki guruhga ajratadi. 1. Maxsus leksikaga, birinchi navbatda, terminlar kiradi. 2. Maxsus leksika tarkibiga terminlardan tashqari professionalizmlar ham kiradi. U o‘z fikrini davom ettirib, “Termin bilan professionalizmlar o‘rtasidagi farq shuki, termin bu muayyan fan, sanoat sohasi, qishloq xo‘jaligi, texnikadagi tamomila rasmiy bo‘lgan, qabul qilingan va qonunlashtirilgan biror tushunchaning ifodasidir, nomidir, professionalizm esa biror kasb, mutaxassislik, ko‘pincha jonli tilda tarqalgan, aslini olganda, tushunchaning qat`iy, ilmiy tavsifiga ega bo‘lmagan yarim rasmiy so‘zdir”,-deydi.

A.V.Kalinin muayyan fanlar va kasbkorlikda ishlatiladigan so‘zlarni “maxsus leksika” deb ataydi va uni ikki guruhga ajratadi. 1. Maxsus leksikaga, birinchi navbatda, terminlar kiradi. 2. Maxsus leksika tarkibiga terminlardan tashqari professionalizmlar ham kiradi. U o‘z fikrini davom ettirib, “Termin bilan professionalizmlar o‘rtasidagi farq shuki, termin bu muayyan fan, sanoat sohasi, qishloq xo‘jaligi, texnikadagi tamomila rasmiy bo‘lgan, qabul qilingan va qonunlashtirilgan biror tushunchaning ifodasidir, nomidir, professionalizm esa biror kasb, mutaxassislik, ko‘pincha jonli tilda tarqalgan, aslini olganda, tushunchaning qat`iy, ilmiy tavsifiga ega bo‘lmagan yarim rasmiy so‘zdir”,-deydi.

R.Doniyorov bu fikrga e`tirozan, “Bunday qat`iy da’vo, aslini olganda, tilni sinfiy deb hisoblagan ayrim “olim”larning qarashlari davomidir desak, xatoga yo‘l qo‘ymasmiz” deya munosabat bildiradi. H.Jamolxonov terminga munosabatda bo‘lar ekan quyidagicha yozadi: “Terminlar fan-texnika, adabiyot, san`at va boshqa sohlarga oid ixtisoslashgan, qo‘llanishi muayyan soha bilan chegaralangan tushunchalarni ifodalaydigan nominativ birliklardir: gulkosa, shona (botanikada); to‘rtburchak, kvadrat (geometriyada); ega, kesim (tilshunoslikda); qofiya, turoq, vazn (adabiyotshunoslikda) kabi ”.

R.Doniyorov bu fikrga e`tirozan, “Bunday qat`iy da’vo, aslini olganda, tilni sinfiy deb hisoblagan ayrim “olim”larning qarashlari davomidir desak, xatoga yo‘l qo‘ymasmiz” deya munosabat bildiradi. H.Jamolxonov terminga munosabatda bo‘lar ekan quyidagicha yozadi: “Terminlar fan-texnika, adabiyot, san`at va boshqa sohlarga oid ixtisoslashgan, qo‘llanishi muayyan soha bilan chegaralangan tushunchalarni ifodalaydigan nominativ birliklardir: gulkosa, shona (botanikada); to‘rtburchak, kvadrat (geometriyada); ega, kesim (tilshunoslikda); qofiya, turoq, vazn (adabiyotshunoslikda) kabi ”.

Terminalogiyaning rivojlanishi, boyish yoʻllari har xil: boshqa tillardan soʻz olish, yangi soʻz yasash, ayrim fammatik kategoriyalarning leksikalashuvi, soʻz birikmasining semantik bir butun holga kelib qolishi va boshqa bugungi kunda oʻzbek terminalogiyasining boyishi, asosan, boshqa tillardan soʻz olish va ichki soʻz yasash hisobiga roʻy bermoqda. U yoki bu soha terminologik tizimining barkarorligini belgilovchi asosiy omili uning tartibga solinganligi va muntazamligidir.

Terminalogiyaning rivojlanishi, boyish yoʻllari har xil: boshqa tillardan soʻz olish, yangi soʻz yasash, ayrim fammatik kategoriyalarning leksikalashuvi, soʻz birikmasining semantik bir butun holga kelib qolishi va boshqa bugungi kunda oʻzbek terminalogiyasining boyishi, asosan, boshqa tillardan soʻz olish va ichki soʻz yasash hisobiga roʻy bermoqda. U yoki bu soha terminologik tizimining barkarorligini belgilovchi asosiy omili uning tartibga solinganligi va muntazamligidir.

Terminalogiyaning oʻziga xos xususiyatlari mavjud. Masalan, umumadabiy tilda sinonimiya, omonimiya va kup maʼnolilik tilning boyligi boʻlsa, Terminalogiyada bular salbiy hodisa hisoblanadi. Masalan, birgina tushunchani ifodalash uchun oʻzbek tilida yarimoʻtkazgich — chalaoʻtkazgich — nimoʻtkazgich terminlari qoʻllanmoqda. Bu, oʻz navbatida, oʻqishoʻqitish va axborot almashish jarayonini qiyinlashtiradi.

Terminalogiyaning oʻziga xos xususiyatlari mavjud. Masalan, umumadabiy tilda sinonimiya, omonimiya va kup maʼnolilik tilning boyligi boʻlsa, Terminalogiyada bular salbiy hodisa hisoblanadi. Masalan, birgina tushunchani ifodalash uchun oʻzbek tilida yarimoʻtkazgich — chalaoʻtkazgich — nimoʻtkazgich terminlari qoʻllanmoqda. Bu, oʻz navbatida, oʻqishoʻqitish va axborot almashish jarayonini qiyinlashtiradi.

Shu sababli ham terminalogiyasi maʼlum darajada barqarorlashgan barcha tillarda terminlar doimiy tartibga solib turiladi. Tartibga solish maʼlum terminologik meʼyorlar asosida amalga oshiriladi. Terminalogiyaning rivojida fan sohalariga oid maxsus lugʻatlarni nashr qilib turish ham muhim ahamiyatga ega.

Shu sababli ham terminalogiyasi maʼlum darajada barqarorlashgan barcha tillarda terminlar doimiy tartibga solib turiladi. Tartibga solish maʼlum terminologik meʼyorlar asosida amalga oshiriladi. Terminalogiyaning rivojida fan sohalariga oid maxsus lugʻatlarni nashr qilib turish ham muhim ahamiyatga ega.

Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov aytganidek, “Xalqning milliy madaniyati va o‘ziga xosligini ifoda etuvchi vosita bo‘lmish o‘zbek tili”1 da mavjud bo‘lgan so‘z va iboralarni, atamalar va leksik boyliklarni o‘rganish hamda insoniy meros sifatida ilmiy tahlilini olib borish bugungi kunda eng dolzarb masalalardan biridir. A.A.Potebnya “keyingi ma’no” deb atagan va “u tilshunoslikning o‘rganish ob`ektiga kirmaydi, uni boshqa fanlar o‘rganadi”2 deb ko‘rsatilgan terminologik leksika uzoq davrlargacha alohida nominativ birlik, atama sifatida tilshunoslikda tadqiq qilinmadi. Tilshunoslik fani rivojlanib, o‘z tadqiqot doirasini kengaytirgan sayin terminlarni o‘rganish uning eng muhim va tarkibiy qismlaridan biriga aylandi. Hozirgi davrda terminlarni o‘rganish tilshunoslikning alohida sohasini – terminologiyani shakllantirdi.

Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov aytganidek, “Xalqning milliy madaniyati va o‘ziga xosligini ifoda etuvchi vosita bo‘lmish o‘zbek tili”1 da mavjud bo‘lgan so‘z va iboralarni, atamalar va leksik boyliklarni o‘rganish hamda insoniy meros sifatida ilmiy tahlilini olib borish bugungi kunda eng dolzarb masalalardan biridir. A.A.Potebnya “keyingi ma’no” deb atagan va “u tilshunoslikning o‘rganish ob`ektiga kirmaydi, uni boshqa fanlar o‘rganadi”2 deb ko‘rsatilgan terminologik leksika uzoq davrlargacha alohida nominativ birlik, atama sifatida tilshunoslikda tadqiq qilinmadi. Tilshunoslik fani rivojlanib, o‘z tadqiqot doirasini kengaytirgan sayin terminlarni o‘rganish uning eng muhim va tarkibiy qismlaridan biriga aylandi. Hozirgi davrda terminlarni o‘rganish tilshunoslikning alohida sohasini – terminologiyani shakllantirdi.

Ammo shuni ham aytish o‘rinliki, bu jarayonda ruscha va rus tili orqali kirib kelgan terminlarni o‘rinsiz, sun`iy ravishda yangi yasalmalar yoki arab va fors-tojikcha so‘zlar bilan almashtirish hollari ham kuzatiladi.

Ammo shuni ham aytish o‘rinliki, bu jarayonda ruscha va rus tili orqali kirib kelgan terminlarni o‘rinsiz, sun`iy ravishda yangi yasalmalar yoki arab va fors-tojikcha so‘zlar bilan almashtirish hollari ham kuzatiladi.

Masalan, bankrot – sinish, buxgalter – hisobchi, gazeta – ro‘znoma, deputat – noib (xalq noibi), jurnal – majalla (jarida, oybitik, oynoma), institut – oliygoh, (ta’limgoh), klub - tomashagoh (tadbirgoh), kompensatsiya – tovon, medal – nishon, fakultet – kulliyot, kurs – bosqich, fonetika – tovushshunoslik, sinonim – ma’nodosh, omonim – shakldosh, antonim – zid ma’noli va hokazo.

Masalan, bankrot – sinish, buxgalter – hisobchi, gazeta – ro‘znoma, deputat – noib (xalq noibi), jurnal – majalla (jarida, oybitik, oynoma), institut – oliygoh, (ta’limgoh), klub - tomashagoh (tadbirgoh), kompensatsiya – tovon, medal – nishon, fakultet – kulliyot, kurs – bosqich, fonetika – tovushshunoslik, sinonim – ma’nodosh, omonim – shakldosh, antonim – zid ma’noli va hokazo.

Til deb murakkab muloqot tizimiga yoki shu tizimni oʻrganish va ishlatish qobiliyatiga aytiladi. Tilni oʻrganuvchi sohaga tilshunoslik deyiladi. Jahon tillari miqdorini aniqlash uchun til va sheva orasida farq oʻrnatish zarur. Shunga qaramay, tillar soni 6—7 ming orasida, deb hisoblanadi. Tabiiy til soʻzlashuv yoki imo-ishora orqali tarqaladi, biroq har qanday til eshitish, koʻrish, sezish stimullari yordamida yozuv, braille yoki hushtak kabi ikkilamchi vositaga kodlanishi mumkin. Bu odam tili modallikdan mustaqil boʻlgani uchun ilojli.

Til deb murakkab muloqot tizimiga yoki shu tizimni oʻrganish va ishlatish qobiliyatiga aytiladi. Tilni oʻrganuvchi sohaga tilshunoslik deyiladi. Jahon tillari miqdorini aniqlash uchun til va sheva orasida farq oʻrnatish zarur. Shunga qaramay, tillar soni 6—7 ming orasida, deb hisoblanadi. Tabiiy til soʻzlashuv yoki imo-ishora orqali tarqaladi, biroq har qanday til eshitish, koʻrish, sezish stimullari yordamida yozuv, braille yoki hushtak kabi ikkilamchi vositaga kodlanishi mumkin. Bu odam tili modallikdan mustaqil boʻlgani uchun ilojli.

Keng maʼnoda til atamasi ostida biror muloqot tizimining tayinli qoidalari majmuasi tushuniladi. Barcha tillar semiozisga, yaʼni belgilarni tegishli maʼnolarga bogʻlash jarayoniga tayanadi. Ogʻzaki va imo-ishora tillari ramzlar ketma-ketligini soʻz yoki morfema qilib shakllantiruvchi fonologik tizim hamda soʻz va morfemalar ketma-ketligidan ibora va gaplarni hosil qiluvchi sintaktik tizimni oʻz ichiga oladi.

Keng maʼnoda til atamasi ostida biror muloqot tizimining tayinli qoidalari majmuasi tushuniladi. Barcha tillar semiozisga, yaʼni belgilarni tegishli maʼnolarga bogʻlash jarayoniga tayanadi. Ogʻzaki va imo-ishora tillari ramzlar ketma-ketligini soʻz yoki morfema qilib shakllantiruvchi fonologik tizim hamda soʻz va morfemalar ketma-ketligidan ibora va gaplarni hosil qiluvchi sintaktik tizimni oʻz ichiga oladi.

Til — jamiyat boyligi, u jamiyat aʼzolarining oʻzaro aloqasini amalga oshiradi, insonning moddiy va maʼnaviy turmushida roʻy beradigan barcha voqeahodisalar haqidagi bilimlarni jamlaydi va ulardan xabardor qiladi; til ayni maʼnoda asrlar mobaynida shakllanadi va mavjud boʻladi. Tafakkur tilga qaraganda birmuncha tezroq rivojlanadi va yangilanadi, leki tilsiz tafakkurni tasavvur etib boʻlmaydi: tilda ifodalanmagan fikr noaniq, tushunarsiz bir narsa boʻlib, insonga borliq voqea-hodisalarini anglab yetishida, fanni rivojlantirish va takomillashtirishida yordam bera olmaydi. Tafakkur tilsiz mavjud boʻlmas ekan, til ham tafakkursiz yashay olmaydi. Biz oʻylab turib gapiramiz va yozamiz, oʻz fikrlarimizni tilda aniqroq va tushunarliroq bayon etishga harakat qilamiz. Demak, fikrlar til negizida paydo boʻladi va unda mustahkamlanadi; til bilan tafakkur bir butunlikni tashkil etadi.

Til — jamiyat boyligi, u jamiyat aʼzolarining oʻzaro aloqasini amalga oshiradi, insonning moddiy va maʼnaviy turmushida roʻy beradigan barcha voqeahodisalar haqidagi bilimlarni jamlaydi va ulardan xabardor qiladi; til ayni maʼnoda asrlar mobaynida shakllanadi va mavjud boʻladi. Tafakkur tilga qaraganda birmuncha tezroq rivojlanadi va yangilanadi, leki tilsiz tafakkurni tasavvur etib boʻlmaydi: tilda ifodalanmagan fikr noaniq, tushunarsiz bir narsa boʻlib, insonga borliq voqea-hodisalarini anglab yetishida, fanni rivojlantirish va takomillashtirishida yordam bera olmaydi. Tafakkur tilsiz mavjud boʻlmas ekan, til ham tafakkursiz yashay olmaydi. Biz oʻylab turib gapiramiz va yozamiz, oʻz fikrlarimizni tilda aniqroq va tushunarliroq bayon etishga harakat qilamiz. Demak, fikrlar til negizida paydo boʻladi va unda mustahkamlanadi; til bilan tafakkur bir butunlikni tashkil etadi.

Ushbu rivojlanish miya hajmi oʻsishiga mos kelgan boʻlishi mumkin; aksariyat tilshunoslar til tuzilishini tegishli muloqot va ijtimoiy vazifalarga xizmat qilish uchun evolutsiyalangan, deb qarashadi. Til odam miyasining turli, xususan Broca va Wernicke sohalarida ishlanadi. Odamlar tilni yosh bolalik paytidagi ijtimoiy oʻzaro munosabat orqali oʻzlashtiradilar va oʻrtacha uch yoshga kelib ravon gapira oladilar. Til ishlatish odam madaniyatiga chuqur singgan. Binobarin, til faqatgina muloqot vositasi boʻlib qolmay, balki individuallik, ijtimoiy stratifikatsiya, parvarish va ermak kabi ijtimoiy va madaniy rollarga ham ega.

Ushbu rivojlanish miya hajmi oʻsishiga mos kelgan boʻlishi mumkin; aksariyat tilshunoslar til tuzilishini tegishli muloqot va ijtimoiy vazifalarga xizmat qilish uchun evolutsiyalangan, deb qarashadi. Til odam miyasining turli, xususan Broca va Wernicke sohalarida ishlanadi. Odamlar tilni yosh bolalik paytidagi ijtimoiy oʻzaro munosabat orqali oʻzlashtiradilar va oʻrtacha uch yoshga kelib ravon gapira oladilar. Til ishlatish odam madaniyatiga chuqur singgan. Binobarin, til faqatgina muloqot vositasi boʻlib qolmay, balki individuallik, ijtimoiy stratifikatsiya, parvarish va ermak kabi ijtimoiy va madaniy rollarga ham ega.

Tillar vaqt oʻtishi bilan oʻzgaradi, ularning evolutsiyasini qadimgi tillar keyingi bosqichlar sodir boʻlishi uchun qanday belgilarga ega boʻlganini aniqlovchi va ularni zamonaviy tillarga taqqoslovchi tarixiy tilshunoslik oʻrganadi.

Tillar vaqt oʻtishi bilan oʻzgaradi, ularning evolutsiyasini qadimgi tillar keyingi bosqichlar sodir boʻlishi uchun qanday belgilarga ega boʻlganini aniqlovchi va ularni zamonaviy tillarga taqqoslovchi tarixiy tilshunoslik oʻrganadi.

Umumiy ajdoddan keluvchi tillar guruhiga tillar oilasi deyiladi. Bugungi kunda jahonda eng keng tarqalgan tillar, jumladan inglizcha, ispancha, portugalcha, ruscha va hindcha hind-yevropa tillari; mandarin xitoychasi va kantoncha esa sino-tibet tillari; arabcha, amharcha va ivrit esa semit tillari; suahili, zulu va shona esa bantu tillari oilasiga kiradi. Tilshunoslar fikriga koʻra bugun mavjud tillarning 50 dan 90 foizigachasi 2100-yilga kelib yoʻqolib ketadi.

Til konkret nutq hodisalari (ayrim gaplar, hikoyalar, bir necha kishining suhbati va shu kabi), jumladan, ogʻzaki yoki mexanik usudda takrorlanadigan va yozuv orqali qayd etiladigan nutq hodisalarida mavjud boʻladi. Koʻplab nutq hodisalarining struktur xususiyatlarini taxlil qilish, qiyoslash va umumlashtirish muayyan tilda mavjud boʻlgan elementlar va ular oʻrtasidagi munosabatlar majmuini yaxlit murakkab belgi tizimi sifatida anglash va tavsiflash imkonini beradi. Hozirgi davrda turli millat, elat va qabilalarga tegishli 2500 dan 5000 tagacha (baʼzi manbalarda 3000—7000 oraligʻida) jonli til borligi maʼlum. Ularning har birida barcha tillar uchun umumiy boʻlgan baʼzi universal struktur xususiyatlar koʻzga tashlanadi.

Til konkret nutq hodisalari (ayrim gaplar, hikoyalar, bir necha kishining suhbati va shu kabi), jumladan, ogʻzaki yoki mexanik usudda takrorlanadigan va yozuv orqali qayd etiladigan nutq hodisalarida mavjud boʻladi. Koʻplab nutq hodisalarining struktur xususiyatlarini taxlil qilish, qiyoslash va umumlashtirish muayyan tilda mavjud boʻlgan elementlar va ular oʻrtasidagi munosabatlar majmuini yaxlit murakkab belgi tizimi sifatida anglash va tavsiflash imkonini beradi. Hozirgi davrda turli millat, elat va qabilalarga tegishli 2500 dan 5000 tagacha (baʼzi manbalarda 3000—7000 oraligʻida) jonli til borligi maʼlum. Ularning har birida barcha tillar uchun umumiy boʻlgan baʼzi universal struktur xususiyatlar koʻzga tashlanadi.

Til mehnat va ijtimoiy ong bilan birgalikda bir-biriga oʻzaro bogʻliq boʻlgan, insonni hayvondan farqlovchi 3 ta eng muhim xossalardan birini tashkil etadi. Ushbu hossalar ichida mehnat muhim ahamiyatga ega boʻlib, u jamiyat mavjudligining moddiy asosi hisoblanadi.

Til mehnat va ijtimoiy ong bilan birgalikda bir-biriga oʻzaro bogʻliq boʻlgan, insonni hayvondan farqlovchi 3 ta eng muhim xossalardan birini tashkil etadi. Ushbu hossalar ichida mehnat muhim ahamiyatga ega boʻlib, u jamiyat mavjudligining moddiy asosi hisoblanadi.

Tilning tafakkur, ijtimoiy ong bilan aloqasi nihoyatda uzviy, chambarchasdir. Til belgilari — soʻzlar, soʻz birikmalari va gaplar — moddiy shakllar boʻlib, ularda ongning ideal mahsullari — aniq tasavvurlardan tortib eng mavhum va umumlashtiruvchi tushunchalar yoki hukmlargacha obʼyektiv tarzda oʻz aksini topadi. Shunday kilib, til nafaqat fikrni ifodalash yoki fikr almashish vositasi, balki ijtimoiy ongda fikrlarni shakllantirish va mustahkamlash vositasi ham hisoblanadi.

XULOSA

Tilning , dastlabki tilning paydo boʻlishi masalasi insoniyatni qadimgi zamonlardan beri qiziqtirib keladi. Qadimgi davrlardan boshlab tilning kelib chiqishi haqida koʻplab nazariyalar, taʼlimotlar paydo boʻldi. Lekin bu nazariya va taʼlimotlar tilning kelib chiqish masalasini hanuzgacha uzil-kesil hal qilib bera olgani yoʻq.

Foydalanilgan adabiyoylar.

Akobirov S. Til va terminologiya. -T., 1968. Begmatov E.Hozirgi o‘zbek tilining lek sik qatlamlari