Va oliy nerv faoliyati

Katta yarim sharlar po‘stlog‘ini ishlashidagi tizimlilik. Miya 
po‗stlog‗idagi sintetik faoliyatning murakkab formalari dinamik stereotip, yoki 
sistemalilik tushunchalari bilan ifodalanadigan hodisalarda yaqqol kurinadi. It 
ustidagi tajribada kuch jihatdan har xil shartli reflekslarni vujudga keltiradigan har 
xil shartli ta`sirlovchilar kun sayin qat`iyan muayyan tartibda qo‗llanilsa, 
hayvonning katta yarim sharlar po‗stlog‗ida ta`sirotlarning butun shu sistemasiga 
ko`rsatiladigan reaktsiyalarning muayyan stereotipi vujudga keladi. 
Qandaydir tajribada shartli ta`sirlovchilardan faqat birontasini takror ta`sir 
ettirib, bunga ishonish mumkin. Shartli ta`sirlovchi kuchli, kuchsiz yoki 
tormozlovchi ta`sirlovchi o‗rnida qullanilishiga qarab, effekti kuch jihatidan har xil 
bo`ladi (64-rasm). Miya po‗stlog‗i signalga muayyan andoza bilan, hosilbo`lgan 
dinamik stereotipga yarasha reaktsiya ko`rsatadi. Shartli signal yakka ta`sirlovchi 
sifatida emas, balki muayyan signallar sistemasining avvalgi va keyingi ta`sirotlar 
bilan bog‗langan bir elementi sifatida idrok etiladi. 
1 -Metronom 2 - qo‗ng‗iroq 3- yorug‗‘lik 4- metranom deffek 5-Ton 
 
75-rasm. Stereotip bilan qilingan tajribada (chapda) va faqat bitta 
ta`sirlovchini qo‘llanib qilingan tajribada (ungda) shartli reflekslarning 
miqdorlari. Faqat bir ta`sirlovchi-yorug‘lik qullanilganda shartli reflektor 
faoliyatning stereotipiyasi mustaxkam bo`lib vujudga keladi (E. A. Asratyandan). 
Ustunchalar balandligi shartli refleks miqdoriga mos keladi. 
Miya po‘stlog‘ining bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga shartli refleks 
yo`li bilan kuchishi. Organizm yashaydigan tabiiy sharoitda ta`sirotlarni miya 
po‗stlog‗ida analiz va sintez qilish protsesslarida miya po‗stlog‗ining bir 

---

315 
faoliyatdan ikkinchi faoliyatga shartli refleks yuli bilan ko`chishi muxim rol 
o`ynashini E.A. Asratyan aniqladi. Buning mohiyati shundan iboratki, shartli 
ta`sirlovchining effekti shu ta`sirlovchi qo‗llanilayotgan sharoitga muayyan 
darajada bog‗liq bo`lib qolishi mumkin. Masalan tovush chiqaruvchi biron agent, 
masalan, minutiga 120 marta tebranadigan metronomni jaranglatish bilan birga 
ertalab hayvonga ovqat berilsa kunduzi esa oyog‗iga elektr toki bilan ta`sir etilsa, 
bunday ta`sirlovchi shartsiz ta`sirot bilan bir necha marta mustahkamlangan, kun 
vaqtiga (ertalabki yoki kundo`ziga) qarab har xil signal ahamiyatini kasb etadi - 
ertalab ovqatlanish shartli reaktsiyasini, kundo`zi esa, himoyalanish 
reaktsiyasini vujudga keltiradi. Kun vaqti shartli reaktsiya harakterini belgilab 
beruvchi, miya po‗stlog‗ini bir faoliyatidan ikkinchi faoliyatga kuchiruvchi omil 
bo`lib chiqadi. 
Eksperiment sharoiti yoki eksperimentatorning o`ziga aloqador to‗rli-
tuman ta`sirlovchilar shunday kuchiruvchi omillar (pereklyuchetellar) bo`la olishi 
tajribalardan ma`lum.O‗chirgich-yoqgichlar qanday bo‗lmasin ruyrost effektni 
yuzaga chiqarmaydi, ular miya po‗stlog‗ining holati faqat spetsifik ravishdа 
o`zgartiradi: ba`zi vaqtincha aloqalarni tormozlaydi va boshqa vaqtincha 
aloqalarning qo‗zg‗aluvchanligini oshiradi. Tadqiqotning to‗rli sharoitida bir 
ta`sirlovchining o`zi (masalan, gudok tovushi) goh shartli signal bo`lib, goh 
tormozlovchi signal bo`lib ta`sir etishi mumkin. Miya po‗stlog‗i bir faoliyatdan 
ikkinchi faoliyatga kucha olgani uchun organizm muttasil o`zgaruvchi tashqi 
muhitga mukammalroq moslashadi.Odamning oliy nerv faoliyatida miya 
po‗stlog‗ining bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga kuchishi ayniqsa katta 
ahamiyatga egadir. Odam uyida, ishxonasida, mehmondorchilikda, teatrda, 
yo‗lda va boshqa joylarda ekanligiga qarab, bir xil ta`sirlovchilarga (bir so`zning 
o`ziga, bir narsaning o`ziga) turlicha reaktsiya ko`rsatish misollari kundalik 
hayotda son-sanoqsiz.