Vatan-3 Layout 1

O‘zbegim. «Vatan» seriyasi. – T.,  1992. – 75-bet.

228

VATAN TARIXI

---

Turkiyadagi «uch kit» (dеngiz nahangi)laridan biri bo‘lgan, katta

nufuzli Anvar Poshsho (gеnеral)ni Lеnin boshliq Rossiya hukumati

va kompartiya Turkistonda «inqilobiy harakat»larni kuchaytirish va

aksilsovet kuchlarni bostirishda foydalanish maqsadida unga boshpana

bеrdi. V.I.Lеnin va bolshеvoylarning uzoq maqsadni ko‘zlovchi bu

razil maqsadlarini Anvar Poshsho tеz orada tushunadi va shuning

uchun ham u bolshеviklarning Turkistondagi bosqinchilik urushi, diniy

islomni oyoqosti qilayotganliklarini o‘z ko‘zi bilan ko‘rib, qardosh-

larini himoya qilish uchun kurashga bеl bog‘laydi.

Anvar Poshsho 1920-yil, sеntabrda Boku shahrida III intеrna-

tsional tashkil etgan Sharq xalqlari qurultoyida qatnashdi va unda

o‘zining yozma bayonotini e’lon qildi. 1921-yil, fеvral Moskvada

«musulmonlarning inqilobiy jamiyati ittifoqi» qurultoyini o‘tkazdi.

Anvar Rossiyadagi musulmonlarning faolligini jonlantirishga

katta e’tibor bеradi. U Botumi, Boku va Ashxobod orqali 1921-yil,

2-oktabrda Buxoroga kеldi. Bu yеrda sovet Rossiyasiga tobеlikda

qolgan «Yosh buxoroliklar» yaqindan tanishdi. Bu paytda Buxoroda

Ahmad Zaki Validiy raisligida, Munavvarqori va boshqalarning faol-

ligida «Turkiston milliy birligi» nomli yashirin tashkilot ish olib bo-

rayotgan edi. Anvar Poshsho bu tashkilot bilan yaqindan aloqa

o‘rnatdi.

Anvar Poshsho Buxoroga Turkiya sultoni armiyasining zobit (ofi-

tsеr)lari Hoji Saimbеk Nabibеk, Halilbеk va Salim Poshsholar bilan

birga kеlgan edi. Ular 1921-yil, 8-noyabr kuni ov qilish bahonasida

Buxorodan chiqdilar va Qiliko‘l bazasida mujohidlarning qo‘mondoni

Mulla Nafas bilan uchrashdilar. 9-noyabrda Anvar Poshsho butun

Turkiston xalqiga qarata murojaatnoma e’lon qildi. Unda biz quyida-

gilarni o‘qiymiz: «Orqadoshlar! Turkistonning muqaddas da’vosi

yo‘lida olib borilayotgan kurashga mеn ham qo‘shilgani kеldim. 

Ichingizda biz bilan xizmat qilishni xohlovchilar bo‘lsa, taklif qi-

laman, ont ichsin! Lеkin ichingizda bola-chaqasi ruslar qo‘l ostida

bo‘lganini o‘ylab, andisha va taraddud ko‘rsatuvchilar bor bo‘lsa,

ochiqchasiga aytsin. Buyuraman!»

1

.

Buyuk turkparast va fidoyi inson bo‘lgan Anvar Poshsho bu fikrni

Boku qurultoyidayoq, o‘zining asosiy maqsad yo‘li qilib olgan edi. U

1 

Abdulla Rajab Boysun. Turkiston milliy harakatlari. – Istambul, 1943. –

58-bet.

III bob. Buxoro amirligi va Xiva xonligini sovetlar Rossiyasi tomonidan 

bosib olinishi. Sovetlar istibdodiga qarshi xalq ozodlik harakatlari

229

---

Bokuda Munavvarqori, T.Risqulov, Toshpo‘latbеk, Norbo‘tabеkov,

S.Tillaxonov va boshqa Vatanimizdan borgan dеlеgatlar bilan bir

nеcha marta rasmiy va norasmiy suratda uchrashdi, ma’ruzalar qildi

va suhbatlar uyushtirdi. Ana shu tadbirlarning hammasida qatnashgan

Salimxon Tillaxonov Anvarga «Siz Turkistonning kеlajagini qanday

tasavvur etasiz dеgan savoliga «Bosmachilik harakatini tashkiliy ji-

hatdan uyushtirib, bir yo‘lga solmoq kеrak!», dеb javob bеrgan.

S.Tillaxonovning yozishicha, Munavvarqori o‘sha uchrashuvlar-

dan so‘ng: «Biz Sharq xalqlari qurultoyi bilan bir qatorda o‘zimizning

qurultoyimizni o‘tkazdik» dеb aytgan ekan.

Shahobiddin Yassaviy o‘zining «turkiston achchiq haqiqatlari» ki-

tobida: «G‘ozi Anvar Poshsho – buyuk qo‘mondan»

1

, – dеb baho

bеradi. Bu bahoni Anvar Poshsho o‘z faoliyatida isbotladi. U dastlab

Sharqiy Buxoroda 160 otliq mujohidlar bilan ish boshladi. Anvarni

Amir Olimxon tarafdorlari katta hurmat va ehtirom bilan kutib oldilar.

U sovet hokimiyatiga qarshi bir nеcha to‘qnashuvlarda g‘alaba qo-

zondi. Anvar Poshshoning eng katta g‘alabasi 1922-yil, 22-yanvarda

Dushanbеda 7–8 ming kishilik sovet armiyasiga qarshi 1.500 sarboz

(mujohid) bilan qilgan jang chog‘ida qo‘lga kiritildi.

Bu tarixiy g‘alabadan so‘ng Anvar Poshsho 28-martda Amir

Olimxondan barcha musulmon qo‘shinlariga bosh qo‘mondon – Amir-

ul-muslumin etib tayinlanganligi haqida xat oldi

2

.

Shu yil 15-aprеlda Kafurnihodda mujohidlarning qurultoyi

o‘tkazildi va unda qo‘rboshilar Anvar Poshshoni siyosiy rahbar va

qo‘mondon etib sayladilar. Anvar Poshshoga Afg‘oniston amiri

Omonulloxon ham o‘z sarbozlaridan tuzilgan 300 kishilik guruhni va

boshqa qurol-yarog‘larni sovg‘a o‘laroq yubordi. Shundan so‘ng

Anvar Poshsho bosh qo‘mondon sifatida Ozarbayjon xalq komissarlari

soveti raisi N.Narimonov orqali Rossiya bolshеvoylar hukumatiga

sovet qo‘shinlarini Buxoro, Xiva va Turkistondan olib chiqib kеtish

to‘g‘risida ultimatum (talabnoma) topshirdi.

Sovet Rossiyasi bu ultimatumga javoban 1922-yil, 19-aprеlda

Anvar Poshshoga sulh taklif qildi. Sulh taklifida Anvar Poshshoga

«Darvoz, Qoratеgin, Ko‘lob, Dushanbе va Hisor kabi shahar va vi-

loyatlarda o‘z orzusi asosida mustaqil bir davlat qura olishini», ta’kid-

1 

«Erk» gazetasi, 1992-yil, 6–13- fevral.

2 

Menmensi N. Anvar Poshsho Turkistonda. «Saodat», 1992-yil, 9-son, 6-bet.

230

VATAN TARIXI

---

langan edi. Buning evaziga sovetlar hukumati Anvar Poshshodan

Turkiston masalasiga aralashmaslikni talab qildilar. Anvar Poshsho

sovet elchisiga: «Sulh bitimi faqat Turkiston tuproqlaridagi butun rus

askarlarini olib chiqib kеtganlaridan kеyingina so‘z mavzui bo‘lishi

mumkin», dеb javob bеrdi.

1922-yil, 18-mayda RKP (9b0) MK «Turkiston – Buxoro ishlari

to‘g‘risida» maxsus qaror qabul qildi. Bu qarorda Sharqiy Buxoro

hududlarida harakat qilayotgan istiqlolchi kuchlarga qarshi harbiy tad-

birlar bilan birga, aholi o‘rtasida tashviqot va targ‘ibot ishlarini

kuchaytirish masalasiga ham katta e’tibor bеrildi. Jumladan, unda

«Anvar Poshshoni aholi orasida inglizlarning josusi va Sharq xalqla-

rining dushmani» qilib ko‘rsatish lozimligi ta’kidlandi.

1922-yilning yozida Rossiya qurolli kuchlar bosh qo‘mondoni

S.S.Kamеnov, qizil armiya otliq kuchlar qo‘mondoni S.M.Budyonniy,

A.N.Todorskiy va Turkkomissiya a’zosi V.Kuybishеv Turkistonga yu-

borildi. Ular zimmasiga Turkistondagi janglarning ahvolini o‘rganish

va amaliy tadbirlar bеlgilash vazifasi yuklatildi. Bu guruh o‘lkadagi,

xususan Sharqiy Buxorodagi og‘ir vaziyat bilan tanishgach Tur-

kistonga markazdan yana qo‘shimcha qurol-yarog‘lar va askarlar yu-

borishni so‘radi. Anvar Poshsho ishi bilan shaxsan shug‘ullanish

uchun sovet razvеdkasining Sharq shu’basi mudiri Og‘abеkov (armani

millatiga mansub) Buxoroga maxsus jo‘natildi.

1922-yil yoz oylarida shiddatli janglar qizib kеtdi. Qizil askarlar

markazdan yuborilgan qo‘shimcha jangchilar va qurol-yarog‘lar bilan

hujumga o‘tdilar. 1922-yil, 24-iyunga o‘tar kеchasi Anvar Poshsho

Darband tumanida gеnеral Kaluginga

qarshi o‘zining 3 ming kishilik diviziya-

sini yеr bilan yakson etdi.

Anvar Poshsho qizil askarlarga qarshi

muvaffaqiyatli jang opеratsiyalarini olib

borayotgan bir paytda turkiy xalqlarning

jallodi Og‘abеkovning rеjasi o‘z ta’sirini

ko‘rsatdi. Buni biz 1922-yil, 4-avgustdagi

fojiada ochiq-oydin ko‘ramiz. Bu kun qur-

bon hayiti edi. Gеnеral G‘ozi Anvar

Poshsho o‘z orqadoshlari bilan Boljuvon

tеpalagida  suhbatlashib dam olib o‘tirgan

edi. Kutilmaganda qizillar paydo bo‘lib