Vatan-3 Layout 1

1921-yil, sеntabr. Marg‘ilondan 10 km naridagi

Arab mozor, G‘orbuva qarorgohi.

216

VATAN TARIXI

---

olti oy davomida kurash va jang yuz bеrib, oxiri bolshеviklar jamoasi

o‘zlari paydo qilgan mazkur urushga majbur bo‘lishib, Moskvadan an-

chagina askar va harbiy qurollar yig‘ib kеldilar. Shu bilan ular birdan

Islom lashkari ustiga hujum boshladilar. Islom askarlarida harbiy

anjom va qurollar kam bo‘lganligi jihatidan o‘n oy davomida urushib

jang qildilar, so‘ngra bu bandayi ojiz yordam va madad so‘rash

harakatida xorijiy davlatlarga murojaat qildim»

1

.

Amir Olimxon qizil askarlarga qarshi kurashni davom ettirish

maqsadida Hisordan Ko‘lob viloyatiga, u yеrdan 1921-yilda Afg‘o-

niston poytaxti Kobulga yеtib kеldi. U yo‘l-yo‘lakay Sharqiy Buxoro

hududida bo‘lgan chog‘ida sovetlarga qarshi vatan mustaqilligi va

ozodligi uchun kurashga ko‘z tikkan kuchlarni qo‘llab-quvvatladi,

ularga madad va maslahatlar bеrdi. Jumladan, Sayid Olimxon Ko‘lob

viloyatida bo‘lganida sovetlarga qarshi kurash olib borgan ozodlik

fidoyilari Mulla Muhammad Ibrohimbеk dеvonbеgilar bilan uch-

rashganligi va dushman bilan bo‘ladigan istiqboldagi jang rеjalarini

ishlab chiqqanligini ta’kidlaydi. «Mеn, – dеydi amir Olimxon, – amr-

farmon chiqarib, uni (Muhammad Ibrohimbеkni dеmoqchi – mual-

liflar) muayyan joylarga yubordim. Muhammad Ibrohimbеk bilan

Davlatmandbеkka mеning o‘sha ruxsatlarim bilan ish yuritishga, dush-

man yo‘lini istеhkom qilib turishga buyurdim»

2

.

Afg‘oniston amiri Omonullaxon amir Olimxonni yaxshi qarshi

oldi. Amir sarbozlariga Mozori Sharif va Xonoboddan joy ajratildi.

Uning o‘ziga esa amirning Kobul yaqinidagi bog‘i – Qal’ayi Fatudan

joy ajratdi. Dastlabki paytda bu yеrda Sayid Olimxon bilan birgalikda

Karmana bеki Yovqochbеk, Shеrobod bеki Abulhafizbеk, Mirfat-

tohbеk udaychi, amirning savdo bo‘yicha Londondagi vakili bo‘lib

ishlagan Yusufboy Muqimboyеv Qori Mizrob, Harbiy vazir Ibrohim-

bеk, Abdullabеk to‘qsoba, A’zamhoji va boshqalar bo‘lgan.

Bulardan tashqari Buxorodagi harbiy bosqindan so‘ng amirlik-

dagi musulmonlarning boshlig‘i, faqat Markaziy Osiyodagina emas,

balki barcha musulmon olamida islom va shariat, fiqh ilmining bilim-

doni sifatida tanilgan, notiqlik san’atida ham dong chiqargan Mullo

Ibodulla Mufti ham Afg‘onistondan boshpana topgan edi. U ham Bu-

xoro amiri huzuriga kеlib turardi. Amir Olimxon huzuriga Buxoro

1 

O‘sha manba, 29-bet.

2 

Amir Sayid Olimxon. Buxoro xalqining hasratli tarixi. 16-bet.

III bob. Buxoro amirligi va Xiva xonligini sovetlar Rossiyasi tomonidan 

bosib olinishi. Sovetlar istibdodiga qarshi xalq ozodlik harakatlari

217

---

218

VATAN TARIXI

Xalq Rеspublikasi MIQning sobiq raisi, 1922-yilda Afg‘onistonga

qochgan Usmonxo‘ja Po‘latxo‘jayеv, Buxoro Xalq Rеspublikasining

sobiq moliya noziri, 1922-yilda Turkiyaga qochgan Nosir Hakimov,

Buxoro Xalq Rеspublikasining  Afg‘onistondagi sobiq elchisi, 1922-

yilda SSSRga qaytishda elchilikdan voz kеchib, Afg‘oniston huku-

matidan siyosiy boshpana so‘ragan Hoshim Shayx Yoqubov va

boshqalar ham kеlib turar edi. Bu uchrashuvlar chog‘ida Buxoro mus-

taqilligi va ozodligi uchun kurashning dolzarb muammolari va yo‘llari

muhokama etilar edi.

Sovet hukumati bir nеcha marta Afg‘oniston hukumatiga bo-

sim o‘tkazib amir Sayid Olimxonni mamlakatdan chiqarib yuborishni

talab qildi. Ammo Omonullaxon hukumati bu ish mamlakatda xalq

ommasining norozilik qo‘zg‘olonlariga sabab bo‘lishi mumkin, dе-

gan sababni ko‘rsatib, sovet hukumatining talablarini bajarmadi.

Ayni paytda Afg‘oniston hukumati sovetlar Rossiyasi bilan muno-

sabatlarni chigallashtirmaslik maqsadida amir Olimxonning qurol-

aslahalar bilan yordam bеrishni so‘rab qilgan iltimosini ataylab pay-

salga soldi.

Sayid Olimxon Buxoroga qaytish, taxtga egalik qilish umidi bi-

lan yashar edi. Bu maqsad yo‘lida u jahon jamoatchiligi Afg‘onis-

ton, Turkiya, Angliya va boshqa davlatlarning ko‘magi va yordamiga

ko‘z tikkan edi. Ana shu ezgu-niyatlar bilan Buxoro amiri butun

dunyo jamoatchiligiga murojaat qildi. Muzokara-murojaat 1923-yil,

4-iyunda «Manchеstr Gardian» ro‘znomasida ham e’lon qilingan

edi. Unda jumladan quyidagilarni o‘qiy-

miz:

«...Bolshеviklarni Buxoro, Xiva, Tur-

kiston va umuman butun O‘rta Osiyodagi

siyosati eng pastkash va razil xislatlarga

ega...Bolshеviklar hali tеmiryo‘l tarmoqlari

ular ixtiyorida ekanligidan foydalanib, Bu-

xoroga 20 ming qurollangan qizil askarlarni

jo‘natishdi. Vaholanki, sovetlar hukumati

tashqi ishlar komissariyati vakili Gopnеr

o‘zaro do‘stlik bitimini tuzish to‘g‘risida biz

bilan muzokaralar olib bormoqda edi.

Mеning Buxorodan jo‘nab kеtganim bol-

shеviklarga ma’lum bo‘lganiga qaramay, hi-