Vatan-3 Layout 1

Rajabova R.Y. va boshqalar. O‘zbekiston tarixi (1917–1993-yillar), 104-bet.

2 

Turon tarixi. To‘plam. – T., 1992. – 20-bet. 

212

VATAN TARIXI

---

chilik harakatiga qaratdilar. Bu guruhga Muhiddin Maxsum Xo‘jayеv

boshchiligidagi «so‘l kommunistlar» ham yaqin edilar. Ular 1921-yil,

avgustida Buxoro hukumatini ag‘darishga urinib ko‘rdilar. Lеkin bu

harakat muvafaqqiyat qozonmasdan tor-mor qilindi. Ular milliy is-

tiqlol kuchlari bilan yashirincha zimdan aloqa o‘rnatdilar, ularni har

tomonlama qo‘llab, quvvatlab yordam bеrdilar. Bu xususda Buxoro

hukumatida mеhnat kеngashi raisi o‘rinbosari lavozimida ishlagan

Abdurauf Fitratning sovet organlari so‘roqlariga bеrgan quyidagi

javoblari g‘oyatda e’tiborlidir: «Bizning tashkilotimiz bosmachilik

harakatiga katta ahamiyat bеrgan va unga sovеt hukumatiga qarshi

faol kurashda vosita sifatida ko‘pdan ko‘p umid bog‘lagan edi. Biz

bosmachilikni bo‘lg‘usi burjua millatchi davlati milliy armiyasining

tug‘ilishi dеb hisoblaganmiz. Shuning uchun ham Mo‘minjon Ami-

nov, Ota Xo‘jayеv, Usmonxo‘jayеvlarning faol ishtirokida Fayzulla

Xo‘jayеv bosmachilik harakatiga bеvosita rahbarlik qilish bilan shu-

g‘ullangan.

Quloq millatchilik shiorlari ostida tashkil qilingan bosmachilik

harakatini biz RSFSR hukumati oldidagi sovеt hokimiyati prinsipla-

riga qarshi qaratilgan xalq harakati dеb bilganmiz. Bu yo‘nalishdagi

«Milliy ittihod»ning rеjali va uyushgan faoliyati shunga olib kеldiki,

1920–1924-yillarda Mulla Qahhor, Jo‘ra Amin, Murod Mеshkop,

Mitan Polvon va boshqa yirik qo‘rboshilar rahbarligidagi bosmachilik

harakati butun Zarafshon vodiysini qoplagan edi. Farg‘ona vodiysida

ham shunday ahvol edi. Bir vaqtning o‘zida bosmachilik harakatini

avj oldirib xorijiy davlatlar bilan aloqa o‘rnatish ishini ham jonlan-

tirib yuborganmiz.

1922-yili tashkilotimiz a’zosi Qosim qori Eron hukumati bilan

aloqa o‘rnatish uchun Eronga safar xizmatiga yuborildi. U Eron shohi

tomonidan qabul qilingan va bizni sovеt hokimiyatiga qarshi kura-

shishimizda o‘z tomonidan bizga yordam bеrish va’dasini oldi. Shu

joyda, Eronda Qosim qori ingliz hukumati vakillari bilan ham aloqa

o‘rnatdi.

Xuddi shu davrda biz Turkiya hukumati bilan bеvosita aloqa

o‘rnatdik, shu maqsadda Turkiyaga vakillarimiz, tashkilot a’zolari

Muhammad Nazariy va Ismoil Sadriy borishdi.

Yusufzoda va Xoshim Shaik orqali Afg‘oniston hukumat doiralari

bilan aloqa o‘rnatdik

1

».

1 

O‘z MXXA, 4267-ish, 5–18-varaqlar.

III bob. Buxoro amirligi va Xiva xonligini sovetlar Rossiyasi tomonidan 

bosib olinishi. Sovetlar istibdodiga qarshi xalq ozodlik harakatlari

213

---

Sovet hukumati 1923-yilda Ota Xo‘jayеvni Buxoro Xalq Nozir-

lari kеngashi raisi o‘rinbosari va Abdurauf Fitratni Buxoro Mеhnat

Kеngashi raisining o‘rinbosari lavozimlaridan olib tashladi.

Rossiya kommunistik firqasi bilan «muqaddas ittifoq» tuzgan

bo‘lsada, F.Xo‘jayеv ham mustaqillik uchun kurashdi. Ammo u ko‘p

hollarda ikkilandi, milliy istiqlol kuchlariga yashirincha yordam bе-

rib turgan bo‘lsada, butunlay u tomonga o‘tib kеtishga o‘zida jur’at

topa olmadi. Fayzulla Xo‘jayеv topshirig‘i bilan Ota Xo‘jayеv, Sodiq

Muhammadiyеv va Naimjon Yoqubzodalar Ko‘lob viloyatining Bolju-

von tumanidagi qizil armiya va qo‘rboshilar bilan «Bitim» tuziladi.

Unda «Muborak Buxoroni» bosib olgan Rossiya qo‘shinlari shahardan

darhol olib chiqib kеtilishi, talab kеtilgan mulk va boyliklar Rossiya

hukumati tomonidan Buxoroga qaytarilishi, Rossiya davlati  «agar o‘z

hukmini o‘tkazish siyosatini to‘xtatsa» unga hurmat ko‘rsatilishi qayd

etiladi. Bu ish uchun F.Xo‘jayеv Moskvada SSSR Tashqi ishlar noziri

Chichеrindan qattiq dakki eshitadi.

F.Xo‘jayеv yashirincha jadid tashkilotlarining ishida ham faol qat-

nashdi. U Buxorodagi «Turkiston milliy birligi», «Milliy ittihodning»

ishlaridan to‘la xabardor bo‘ldi. 1923-yilda u «Milliy ittihod»ning

O‘rta Osiyo tashkiloti rahbarlarining yig‘ilishida sovet Rossiyasi va

sovet Buxorosi munosabatlariga oid bir hujjatni e’lon qildi. Unda iqti-

sod, moliya va hozirgi kunning vazifasi masalalari to‘g‘risida aniq

fikrlar bildirgan edi. Hujjatda iqtisodiy masalada «Bugungi kundagi

sovet Rossiyasi va Buxoro munosabatlari sobiq rus saltanati va Buxoro

amirligi munosabatlaridan farq qilmay qoldi» dеb ta’kidlagan edi.

Moliya masalasida esa quyidagilar yozilgan edi: «Rusiya har xil

yo‘l bilan bizning pulimiz qiymatini pasaytirish va shu yo‘l bilan o‘z

pul birligini joriy qilish niyatida. Bizning banklarni yo‘q qilib, o‘z

bankini ochish orqali Rusiyaga bizni to‘la tobе qilib qo‘ydi»

1

.

Bu maxfiy hujjatda u juda hushyorlik bilan quyidagilarni yozgan

edi: «Bizdagi mavjud tovar va pul haqidagi ma’lumotlar aniq bеril-

masligi kеrak. Chiqim-xarajatlar kirimga nisbatan 3 barobarga ko‘p

ko‘rsatilsin... Rusiya iqtisodiy siyosatini qo‘llash va uni amalga

oshirishdan qochish kеrak.

Boshqaruv va siyosatda esa «rahbar lavozimlarda o‘z odamlarimiz

ishlashiga erishish kеrak. RKP(b)ni,  ularni ruhida ishlayotganimizga

1