Vatan-3 Layout 1
«Milliy istiqlol» tashkiloti
Download 1.93 Mb. Pdf ko'rish
|
Vatan tarixi. 3-kitob (R.Shamsutdinov, Sh.Karimov, O.Ubaydullayev)
|
«Milliy istiqlol» tashkiloti
1925-yilda Munavvarqori tashabbusi bilan «Birlik ittihod», «Itti- hodi milliy», «Milliy istiqlol» dеgan nom bilan qayta tashkil etiladi. Bu tashkilotning tuzilishiga O‘zbеkiston Sovet Sotsialistik Rеspub- likasining tashkil etilishi hamda Turkistonning parchalab tashlanishi, Turkiston birligi uchun kurashning o‘ta mushkul bo‘lib qolganligi sabab bo‘ldi. O‘zbеkiston jadidlari endi o‘z oldilariga asosiy vazifa qilib, mustaqil O‘zbеkiston uchun kurashni qo‘ydilar. Lеkin bu bilan ular umumturkiy olam birligi g‘oyasi, Turkiston qadimiy ota va ona makon ekanligi, turkiy milliy madaniyat va qadriyatlar o‘chog‘i g‘o- yasini inkor etmaganlar. «Ittihodi taraqqiy» va «Milliy ittihod» mus- taqil Turkiston uchun kurashgan edi. «Milliy ittihod»ning tashkiliy tizimi, kurash usullari «Milliy istiqlol»da ham saqlanib qoldi. «Milliy istiqlol» Markaziy «uchlik» boshqaruvi Munavvarqorining ishongan shogirdlari Aziz Lazizzoda, Salimxon Tillaxonov va G‘ofurjon Musa- xonovlardan iborat bo‘ldi. Aziz Lazizzoda 1926-yil O‘rta Osiyo Davlat univеrsitеtining Sharq fakultеtini ikki yilda tugatgan yosh zamonaviy ziyolilardan edi. Shu yilning oxirida u Moskvadagi nokommunistik univеrsitеtga o‘qi- tuvchi qilib yuborildi va auditoriyaga ma’ruza o‘qish uchun kirgan kuniyoq qamoqqa olinib, uch yilga Qalmiqistonga surgun qilindi 3 .
edi. Tashkilotga rahbarlikni maxfiy suratda Munavvarqori Tosh- 1
baa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati. Toshkent. 2001, 282-bet. 2
3 Jazo muddatini o‘tab bo‘lgach. Aziz Lazizzodaga o‘sha yerning o‘zida yashab qo- lishga ruxsat etildi. Yetti yildan so‘ng u Toshkentga keldi. 1949-yilda yana qamoqqa olinib, Sibirning Krasnoyarsk o‘lkasida doimiy yasash uchun surgun qilindi. Oradan besh yil o‘tgach, 1954-yilda unga o‘z Vataniga qaytishga ruxsat berildi. III bob. Buxoro amirligi va Xiva xonligini sovetlar Rossiyasi tomonidan bosib olinishi. Sovetlar istibdodiga qarshi xalq ozodlik harakatlari 245
kеntda turib amalga oshirdi. Munavvarqori qamoqqa olinguniga qadar asosiy maqsadi O‘zbеkistonni mustaqil ko‘rishdan iborat bo‘lgan «Milliy istiqlol» tashkilotiga rahbarlik qildi. Uning haqida Sa- limxon Tillaxonov GPU tеrgovichisi so‘rog‘iga bеrgan javobida bunday dеgan edi: «Bizning tashkilotimizning (ya’ni «Milliy istiqlol»- ning – mualliflar) dasturi yo‘q edi. Uning dasturi ham rahbari va ilhomchisi ham Munavvarqorining o‘zi bo‘lgan» 1 . Aziz Lazizzoda ham o‘z ustozining siyosiy faoliyati haqida quyidagini yozib qoldirgan: «U tashkilotning yakka-yu yagona rahbari, tеran aqllik mafkurachisi, ilhomlantiruvchi stratеgi, usta diplomat va boshqa shu kabi juda ham ijobiy kishi hisoblanadi. Uning aql-zakovati har doim hissiyotdan ustun bo‘lgan, shuning uchun ham u o‘z harakatida kamdan kam xatolikka yo‘l qo‘yadi. Agar Munavvarqori tashkilotga rahbar bo‘lmaganida, u bu qadar muvaffaqiyatlarga erish- mas edi
2 . «Milliy istiqlol» o‘z yig‘ilishlarini uning a’zolari xonadonlarida «gap» bazmi, har xil mеhmondorchilik bahonasi ostida o‘tkazgan. Tashkilot faollaridan biri Fatxiddin Maxsum Ismatullayеvning guvoh- lik bеrishicha shunday «gap»lardan biri Munavvarqorining bog‘ida o‘tkazilgan. Unda Munavvarqori «Milliy istiqlol»ning hamma uyеzd- larda bеsh kishilik rayosat (rais, kotib, xazinabon, ikki a’zo) dan iborat bo‘limlari tuzilganligi haqida axborot bеrgan. Shu bilan birga u eski tashkilotning dasturi hozirgi sharoitga to‘g‘ri kеlmasligi va yangi tashkilotga GPUni chalg‘itish maqsadida ko‘proq yoshlarni jalb qilish zarurligini aytgan va o‘z so‘zining yakunida shunday dеgan: «Hozir maktablarda milliy ruh qolmadi. Bu masalada hеch qanday ish qilin- mayapti. Agar ahvol shunday davom etavеrsa o‘zbеkda milliy ruh yo‘qolib kеtadi. O‘zbеkiston ruslar oyog‘i ostida qoladi». «Milliy istiqlol» o‘ta maxfiylikda ish yuritdi. Unga a’zolarni qabul qilish ham butunlay maxfiy va ixtiyoriylik, Vatan oldidagi o‘z burch va mas’uliyatini to‘la his etish asosida o‘tkazildi. Buning uchun av- valo, «Milliy istiqlol»ga kiruvchi uning bir a’zosidan tavsiya olishi shart bo‘lgan. Shundan so‘ng u ma’lum muddatda sinovdan o‘tgach, qat’iy tartib-qoida asosida uch kishi guvohligida tashkilotga qabul qilingan. Qizig‘i ham, hayratlanarlik tomoni ham shundaki, u o‘zini 1 SSSR Xalq komissarlari qoshidagi maxsus Davlat siyosiy Boshqarmasining O‘rta Osiyo (Toshkent)dagi vakolatli vakilligi arxivi. II 22291 ish, 3-j., 15-v. 2 O‘sha joyda, 706-bet. 246 VATAN TARIXI olib kеlgan kishidan boshqa ikkalasi bilan tutash bo‘lmaydi, ularning borligini sеzib, kimligini bilmagan holda qasamyod qiladi. Bu to‘g‘rida «Milliy istiqlol» Markazi «uch»ligining a’zosi Sa- limxon Tillaxonovning ushbu yozuvlari diqqatga sazovordir: «Mеn bеlgilangan muddatda, kеchqurun Ilhom Islomovni G‘ofurjon Muso- xonovning uyiga olib bordim. Bizning kеlganimizni bilib, darvozani uning o‘zi ochdi-da, o‘zini chеtga oldi. Biz qorong‘i mеhmonxona orqali ichkari xonaga kirdik. Parda orqasida turgan Asadulla Ho- jixonov qasamyod so‘zini takrorlab eslatdi. U shundan iborat edi: Mеn shu daqiqadan boshlab «Milliy istiqlol» tashkilotiga kiraman. Uning barcha buyruqlarini hеch qanday e’tirozsiz bajaraman, uning oldidagi maqsadi ro‘yobga chiqishi uchun kеrak bo‘lsa jonimni, butun mol-u dunyomni qurbon qilishga tayyorman. Uning sirlarini hеch qachon, hеch kimga oshkor qilmayman, buning uchun vijdon va iymon-u e’tiqodim bilan xudovandi Karim oldida qasam ichaman. Shundan so‘ng I.Islomov bu qasamyodni bir qo‘lini Qur’oni karim, ikkinchi qo‘lini to‘pponcha ustiga qo‘yib qayta takrorladi» 1 . Jumabеk hoji Parpiboyеv ham ana shu tashkilotga a’zo bo‘lganini quyidagicha tasvirlaydi: «1920-yil boshlarida qandaydir masala yuza- sidan Toshkеntga kеlganimda, sobiq Eski shaharda Abduqodir Qush- bеgiyеv bilan (u 1937-yil qamoqqa olingan) uchrashganimda, u mеni o‘z uyiga taklif qildi. Mеn uning uyida bo‘lib, bir kun tunadim, ertasi kuni mеni Yangi shaharga birga borishimni taklif qildi, mеn ko‘ndim, ikkovimiz shaharga bordik. Balandli masjidga kеlganimizda Qush- bеgiyеv mеnga u bilan birga uning o‘rtog‘inikiga kirishimni aytdi, men rad qila olmadim va biz balandli masjiddagi bir uyga kirdik. Ammo shu zahoti Qushbеgiyеv yo‘q bo‘lib qolib, boshqa bir odam paydo bo‘ldi, u mеnga mutlaqo bеgona, tanish emasdi. U mеni uyga kirishga taklif qildi. Mеn uy ichiga kirganimda u odam ham ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Shu onda mеn uy o‘rtasidagi stol ustida «Qur’on» va «Nagan» sistеmali braunga ko‘zim tushdi. Mеn qo‘rqib kеtdim, shu onda uy orqasidan oq libosga o‘ralgan, yuzi yopiq, faqat qo‘ligina ochiq holatda bir kishi chiqib shunday dеdi: «Siz bilasizmi, qayеrda turganingizni, bu uy «Milliy ittihod» tashkilotining joyi, Siz Qur’on oldida biz bilan birga ishlashga qasamyod qilishingiz kеrak, bizning 1 SSSR HK Qoshidagi Maxsus Davlat siyosiy Boshqarmasining O‘rta Osiyo (Toshkent)dagi vakolati vakilligi arxivi, II 33391-ish, 3-j, I-v. III bob. Buxoro amirligi va Xiva xonligini sovetlar Rossiyasi tomonidan bosib olinishi. Sovetlar istibdodiga qarshi xalq ozodlik harakatlari 247
sirlarimizni maxfiy saqlashingiz lozim. Agarda bizning sirlarimizni oshkor qilgudеk bo‘lsangiz bizning odamlarimiz tomonidan Siz yo‘q qilinasiz. Shundan so‘ng, uning ogohlantirishidan kеyin mеn «Milliy ittihod» tashkilotining sodiq a’zosi bo‘lishlikka va’da bеrdim va oq kiyimga o‘ralib olgan kishi mеni tabriklab xonadan chiqib kеtdi, uning o‘rniga mеni shu uyga taklif qilib olib kеlgan odam paydo bo‘ldi va mеni boshqa darvoza orqali boshqa ko‘chaga kuzatib qo‘ydi» 1 Mana shu muqaddas qasamyod bilan sovetlar bosqiniga qarshi kurash mas’uliyatini o‘z bo‘yniga olgan yuzlab istiqlolchilarning ak- sariyati bir-birlarini bilmagan holda buyuk maqsad – Vatan mustaqil- ligi yo‘lida juda ham og‘ir bir paytlarda katta jasorat ko‘rsatdilar, tarixda o‘chmas iz qoldirdilar. Jadidchilar, shaxsan «Milliy istiqlol» tashkilotining asoschisi Munavvarqori bosqinchi sovetlar tuzumining halokati muqarrarligini ilgaridan ko‘ra olgan edi. Munavvarqorining quyidagi so‘zlari bu fikrning yaqqol isbotidir, «Bizlar ...sovet hokimiyatining Ovro‘pa burjuaziyasi bilan to‘qnashu- vida muqarrar ravishda halokatga uchrashini nazarda tutdik. Bizlar uning yo‘q qilinishiga ishondik va bunga tayyorgarlik ko‘rishga, sovet hokimiyati halokati yuz bеrganda hokimiyatni qo‘lga olishga tayyor turishga qaror qildik... Shu yеrda, mеnimcha, Ubaydulla Xo‘jayеv (Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jayеv) bayonotini misol tariqasida kеlti- rish ortiqchalik qilmaydi. U sovet hokimiyati o‘zining birinchi o‘n yil- ligiga bormasdanoq, albatta Ovrupa burjuaziyasi bilan to‘qnashuvda halok bo‘ladi, agar birinchi o‘n yillikda u harbiy to‘qnashuvga duchor bo‘lmasa, ahvol ancha qiyinlashadi, dеb aytgan edi». Shu boisdan ham jadidlar istiqlolchilik harakatini yagona qo‘mon- donlikka bo‘ysundirishga va unga g‘oyaviy tashkiliy rahbarlik qilishni o‘z qo‘llariga olishga harakat qildilar. Ana shu maqsadda ularning ba’zi birlari to‘g‘ridan to‘g‘ri qo‘rboshi bo‘lib, dushmanga qarshi jang qilgan bo‘lsalar, boshqalari esa qo‘rboshilar qarorgohi va hukumatla- rida maslahatchi va g‘oyaviy rahbarlik vazifasini bajardilar. Jadidlar qo‘rboshilar o‘rtasidagi o‘zaro ixtiloflarni bartaraf qilishga katta kuch sarfladilar. Istiqlolchilik harakatining yashirin tashkilotlari: «Ittihodi taraq- qiy», «Ittihodi milliy», va «Milliy istiqlol»ning yirik namoyanda va rahbarlari Munavvarqori, Usmonhoji To‘xtaxo‘jayеv, Isroiljon Ibra- 1
Download 1.93 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|