Vazi rli gi buxoro muhandi sli k- texnologi ya I nsti tuti " menej ment" kafedrasi

15. 2. 2. Ijti moi y texnol ogi yal ar.
Ijti moi y t araqqi yot ning hozir gi bosqi chi, XX va XXI asr ni ng oxiri, j a mi yat va 
ta' li mni j adall ashtirish j arayonl ari bil an ajrali b t uradi. Ma halli y va gl obal 
tar moql ar ni ri vojl antirish shar oiti da ijti moi y hayot ni ng barcha sohal ari da 
boshqar uv j arayonl ari ga sezil arli t a' sir ko' rsat adi gan ijti moi y t exnol ogi yal ar t obor a 
muhi m aha mi yat kasb et moqda.
"Ijti moi y t exnol ogi yalar" - bu ijti moi y fanni ng yangi t ushunchal ari dan biri.
Us hbu kont sept si ya j a mi yat va muayyan t ashkil otl ar, har qanday ijti moi y 
ob' ektl ar ni boshqarishda qo' llanil adi.
Ja mi yat ga kel adi gan bo' lsak, i qtisodi yot ni, 
ijti moi y muhit ni va madani yat ni boshqarishni ng oqil ona shakll ari ni i zl ashni ng 
mi soli dan f oydal anib, bu hodi sani t ahlil qilish mu mki n.
Ja mi yat ni t ashkil 
qilishni ng boshqa daraj al ari dagi ijti moi y t exnol ogi yal ar - respubli kal ar, vil oyatl ar 
(vil oyatl ar), shaharl ar, vil oyatl ar ni boshqarishda ma' l um bir ma' muri y birli kni ng 
fuqar ol ari sifati da oda ml ar ni ng hayot muammol ari ni hal qilish bil an bog' li q.
Agar 
ma' l um bir t ashkilot haqi da gapiradigan bo' lsak, unda t urli xil ijti moi y 
mua mmol ar ni hal qilishni ng ket ma- ketli gi (al gorit mi): ishchil ar ni ng mehnat 
sa mar adorli gi ni oshirish yoki xodi ml arni ng mal akasi ni oshirish, mehnat ni 
rag' batl antirishni t ako mill ashtirish,
munosabatl ar ni ratsi onali zatsi ya qilish, 
kor por ati v madani yatni, ya' ni. bu moddi y va ma' navi y qadri yatl ar ni yar at adi gan 
me hnat kashl ar uchun muhi mdir.
Agar bi z muhandi sli k fi krl ash t exnol ogi yasi t a' rifi dan kelib chi qadi gan 
bo' lsak, uni xo m ashyo, mat eri all ar, yarim t ayyor mahsul otl ar yoki mahsul otl ar ni 
olish, qayt a i shl ash yoki qayt a i shl ash uchun mos va t ayyor mahsul ot ga ega bo' l gan 
natij al ar ni olish usullari va usull ari maj mui deb t ushunil adi. 
Texnol ogi ya i shl ab chi qarish j arayonl ari ni ng t avsifi, bajarish bo' yi cha 
ko' rsat mal ar, t exnol ogi k qoi dal ar, xarit al ar, grafi kal ar deb at aladi, chunki nor mal 

---

82 
ishl ab chi qarish j arayoni ni t ashkil qilish uchun bel gil angan i shla masli gi doirasi da 
me hnat pr ed meti ta' sir para metrl ari ning bar qar orli gi ni ta' mi nl ash uchun 
operatsi yal ar ni ng qat'i y ket ma- ketli gi tal ab qili nadi. 
Il miy-t exni k va axbor ot al mashi nuvi va sezil arli o' zgarishl ar yangi 
texnol ogi yal ar ni i shl ab chi qi sh va j ori y etish bil an bog' li q - bi otexni k, chi qi ndil ar, 
ener gi ya t ej ovchi va boshqal ar.
Yuqori va "cho' llangan" t exnol ogi yal ar ni j ori y 
etishga asosl angan i l miy va t exnol ogi k taraqqi yot ni ng yangi bosqi chi ijti moi y 
masal al ar ni echi shga, masal an, o' qitish, kasbi y t a' li mni ri vojl antirishga, 
rag' batl antiruvchi o' zgarishl ar ga, kont ent va i sh shar oitlariga va hokazol ar ga 
ni sbat an t ubdan f ar qli yondashuvni t al ab qil adi.
Shu bil an bir ga, ijti moi y t exni ka 
uzoq vaqt dan beri kashf qili ndi.
Shunday qili b, oda ml ar ko' p asrl ar davo mi da 
davl at i shl ari ni boshqari b, avl oddan- avl odga t o' pl angan il m va bili mlar ni uzat dil ar.
Shu bil an bir ga, ul ar doi mo ko' p holl ar da maxsus i shl ab chi qil magan 
texnol ogi yal ar ni ishlatishdi, ul ar et arli dar aj ada oddi y edi.
Ijti moi y al oqal ar 
o' zl ari ni t exnol ogi k ri vojl ani shni t al ab qil magan: ul ar sezgir, e mpi ri k va 
eksperi ment al t arzda o' zl ashtirilishi mu mki n edi.
Ja mi yat ni ri vojl antirish 
tasdi ql angan qoi da va qoi dal ar ga, an' analar ga, madani y na munal ar ga ri oya qilish 
asosi da a mal ga oshiril di. an' anavi y pr ot sedur al ar va operatsi yalar ani q maqsadga 
qar atil gan, ongli ravishda i shl ab chi qil magan va t ez-t ez munt aza m r avi shda ko' ri b 
chi qil gan, a mmo a mali yot ga yo' naltiril gan.
Insoni yat t araqqi yoti bil an ijti moi y munosabatl ar yanada mur akkabl ashdi, 
ul ar ni ng soni ko' paytiril di va ijti moi y j arayonl ar ni ng di na mi kasi ko' payi b ket di, bu 
esa ijti moi y t exnol ogi yani t ako mill ashtirish uchun yangi t al abl ar t ug' dir di.
Bundan 
tashqari, u mu mi y sot si al munt aza mli k davo m ettiril di: j ahon si vilizatsi yasi ni 
ri vojl antirishda sub' ekti v o mill ar ni ng r oli ort di va bu boshqar uvni ng nazari yasi va 
a mali yoti da f unda me nt al o' zgarishl ar ga, ijti moi y t a' sir ko' rsatishni ng yuqori sifati ni 
ta' minl aydi gan ijti moi y ta' sirni ng i nnovat sion usull ari ni j ori y etishga oli b kel di.