Vazifalari
-MAVZU. BUXGALTERIYA BALANSI TAHLILI MAZMUNI VA VAZIFALARI
Download 186.47 Kb.
|
Vazifalari
|
10-MAVZU. BUXGALTERIYA BALANSI TAHLILI MAZMUNI VA VAZIFALARI
Buxgalteriya balansi moliyaviy hisobotning tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi, xo‘jalik yurituvchi subyektning mulkiy va moliyaviy ahvoli haqidagi axborotni to‘playdi hamda oshkor qiladi. Buxgalteriya balansida uzoq muddatli va joriy aktivlar, o‘z sarmoyasi, uzoq muddatli va joriy majburiyatlar hamda ularni oshkor qilishda, xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy ahvolini tahlil qilishda moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar uchun yordam bera oladigan axborotdan iborat bo‘ladi. Buxgalteriya balansidagi barcha axborot to‘g‘ri oshkor qilinishi va foydalanuvchilarga tushunarli bo‘lishi kerak. Zarur hollarda buxgalteriya balansiga kiritiladigan moddalar ularni tushuntirib beradigan axborotlar bilan to‘ldiriladi. “Balans” atamasi lotincha “bis” – ikki marta, “banx” – tarozi pallasi so‘zlaridan tarkib topgan bo‘lib, ikki palla degan ma’noni anglatadi. U tenglik, muvozanat tushunchasi sifatida ishlatiladi. Buxgalteriya balansini turli tasnifiy belgilari (tuzilish vaqti, axborot hajmi, aks ettirish obyekti, tozalash usuli) bo‘yicha turlarini tarkiblash mumkin. Buxgalteriya balansi moliyaviy hisobotning asosiy shakllaridan biri hisoblanadi. Unda xo’jalik yurituvchi su’yektning aktivlari, kapital va majburiyatlar hamda ularning tarkibi to’g’risidagi ma’lumotlar ma’lum bir davrga aks ettiriladi. “Balans” atamasi lotincha bis – “ikki marta”, banx – “tarozi pallasi” so’zlaridan tarkib topgan bo’lib, tom ma’noda “ikki palla” degan ma’noni anglatadi va tenglik, muvozanat tushunchasi sifatida ishlatiladi.2 Buxgalteriya balansiga iqtisodiy adabiyotlarda turlicha ta’riflar berilgan. Masalan, A.S. Sotivoldiyev “Balans xo’jalikning hisobot davri oxiriga bo’lgan mablag’lari va ularning manbalari holatini ko’rsatadi. Uning aktiv va passividagi majburiyatlariga asosan alohida bo’lim va guruhlari bo’yicha o’z va unga tenglashtirilgan mablag’lar miqdorini aniqlash, hisob-kitob intizomi ustidan nazorat qilish, bank kreditlaridan foydalanish holatini tahlil qilish, xo’jalikning umumiy moliyaviy holatiga baho berish va shunga o’xshagan muhim xulosalar qilish mumkin”deb yozadi. M. Ostanaqulov esa “Balans hisoboti korxonaning ma’lum sanaga bo’lgan moliyaviy holatini ko’rsatadi. Balans hisoboti korxonaning aktivlari, korxonaning boshqa xuquqiy shaxslar va fuqarolarga bo’lgan majburiyatlari aksionerlik jamiyat shaklida faoliyat yuritadigan korxonaning aksiyali kapitalining tavsiloti bilan berilgan ro’yxatini ko’rsatadi. Buxgalteriya balansini balans hisoboti deb atashiga sabab, bu balansda korxona aktivlarining qiymatini, korxonaning boshqa yuridik shaxslar va fuqarolarga bo’lgan majburiyatlarining umumiy qiymati bilan korxonaning kapitalini umumiy qiymatiga teng kelishliligidir.” deb tushuntiradi. S. B. Qodirxonov buxgalteriya balansi to’g’risida quyidagilarni yozadi: “Balansda korxonaning barcha mavjud mablag’lari, boshqa tashkilot va shaxslar bilan olib boradigan hisob-kitob muomalalari, moliya va kredit organlari bilan aloqasi hamda xo’jalik faoliyatining moliyaviy natijalari umumlashtirilgan ko’rsatkichlarda aks ettiriladi”. 3 O. Bobojonov, K. Jumaniyozovlar buxgalteriya balansini quyidagicha ifodalaydi: “Buxgalteriya balansi hisobot davrining boshi va oxirida su’yektga tegishli bo’lgan mulkning haqiqiy holati va mavjudligini o’zida aks ettiradi.”4 Shuningdek A.A. Karimov, F. Islomov, A. Avloqulovlar buxgalteriya balansi va uning mazmuni to’g’risida quyidagilarni yozadi: Buxgalteriya balansi moliyaviy hisobotning asosiy shakllaridan biri hisoblanadi. U korxona mablag’larini guruhlash va tarkibini pul bahosida aks ettirish hamda pul mablag’larini, ularni hosil etish manbalarini muayyan sanaga joylashtirish usulidan iborat.”5 Yuqorida keltirilgan ta’riflarning barchasida buxgalteriya balansi korxonaning ma’lum bir sanaga bo’lgan moliyaviy holatini ifodalashi to’g’risidagi fikrlar mavjud. Shu bilan birgalikda har bir muallif buxgalteriya balansining alohida jihatlarini ochib beradi. Masalan, A.S. Sotivoldiyev uning ma’lumotlari asosida nazorat hamda moliyaviy holatiga baho berish bo’yicha muhim xulosalar qilishadi degan mulohazani bildiradi. M. Ostanaqulov esa korxona aktivlari summasi bilan kapital va majburiyatlar summasi teng kelishi lozimliligini uqtiradi. Albatta bu tenglik buxgalteriya balansiga xos bo’lgan fundamental tenglik hisoblanadi. S.B. Qodirxonov buxgalteriya balansida korxonaning xo’jalik faoliyatining moliyaviy natijalari umumlashtirilgan ko’rsatkichlarda aks ettiriladi deb hisoblaydi. A.A. Karimov, F. Islomov, A. Avloqulovlar buxgalteriya balansini xo’jalik mablag’lari va ularning manbalarini ma’lum sanaga umumlashtirish usuli ekanligini alohida ta’riflaydi. Fikrimizcha bu ta’riflarning barchasini o’rganish va tahlil qilish buxgalteriya balansini mazmunini, uning mohiyatini to’laroq tushunib yetish uchun zamin yaratadi. Buxgalteriya hisobini tartibga soluvchi me’yoriy asos hisoblangan 1-BHMA “Hisob siyosati va moliyaviy hisobot” da buxgalteriya balansini ta’riflovchi maxsus band bo’lmasaғda 6.6-bandida buxgalteriya balansining maqsadi quyidagicha yoritiladi: “Хo’jalik yurituvchi su’yektning buxgalteriya balansi uning hisobot kunigacha bo’lgan moliyaviy holatini aks ettirishi lozim, bu esa uning imkoniyatlari va moliyaviy tuzilmasini tushunish imkoniyatini beradi”. Albatta, bu tushuntirishning mazmuni iqtisodiy adabiyotlarda berilgan ta’riflarga mazmunan juda yaqindir. Хorijiy iqtisodiy adabiyotlarda buxgalteriya balansiga berilgan ta’riflarning mazmuni va mohiyati jihatidan mamlakatimiz iqtisodchi olimlari tomonidan berilgan ta’riflarga juda yaqindir. Masalan, R. Entoni, Dj. Ris buxgalteriya balansiga quyidagicha ta’rif beradi: “Buxgalteriya balansi mustaqil hisob yurituvchi har qanday xo’jalik birligining ma’lum vaqtga bo’lgan moliyaviy holatini aks ettiradi”.6 Хuddi shunga yaqin fikrni B. Nidlz, Х. Anderson, D. Kolduel ham bildiradi: “Balans firmaning ma’lum vaqtga bo’lgan moliyaviy Ҳolatini tavsiflaydi. U aktiv, passivlar va kapitalni hisobga oluvchi schyotlarning qoldig’ini o’z ichiga oladi”. Buxgalteriya balansi to’g’risidagi xuddi shunga yaqin ta’riflarni Rossiyalik iqtisodchi olimlarning darslik va o’quv qo’llanmalarida uchratish mumkin. Shunday qilib, buxgalteriya balansining mazmuni va mohiyatini ochib berish maqsadida iqtisodiy adabiyotlarni tahlil qilish ularning barchasida bir-biriga o’xshash, umumiy va mazmuniy jihatidan yaqin bo’lgan ta’riflar, tushuntirishlar, fikr va mulohazalarning mavjudligini ko’rsatadi. Bu o’z navbatida mamlakatimizda nashr qilinayotgan iqtisodiy adabiyotlarda buxgalteriya balansining mazmuni va mohiyatini ochib berishda ancha salmoqli ishlar amalga oshirilayotganligini tasdiqlaydi. Buxgalteriya balansining turlari va ularga qo’yiladigan talablar Buxgalteriya balansining har xil turlari mavjud bo’lib, ular quyidagi belgilari bo’yicha tasniflanadi: tuzilish vaqti, axborot hajmi, mulkchilik shakli, aks ettirish ob’yekti, tozalash usuli. Тuzilish vaqtiga ko’ra buxgalteriya balanslari kirish, joriy, tugatish, bo’lish va birlashtirish balanslari bo’lishi mumkin. Kirish balansi korxonaning paydo bo’lish vaqtiga tuziladi. U korxona o’z faoliyatini boshlayotgan boyliklar summasini belgilaydi. Joriy balanslar korxona qonunchilik bilan belgilangan muddatda mavjud bo’lgan vaqt mobaynida vaqti-vaqti bilan tuzib turiladi. Тugatish balanslari korxona tugatilganda tuziladi. Bo’lish balanslari yirik korxona bir necha mayda korxonalarga bo’linish vaqtiga yoki shu korxonaning bir yoki bir necha tarkibiy bo’linmasini boshqa korxonaga berish vaqtiga tuziladi. Ba’zida bu balans berish balansi ham deyiladi. Birlashtirish balansi bir necha korxonalar bor korxonaga birlashganda (qo’shilganda) tuziladi. Axborot hajmi bo’yicha balanslar bir martalik va yig’ma balanslarga bo’linadi. Bir martalik balans faqat bitta korxona bo’yicha joriy hisob asosida tuzilali. Yig’ma balans bir martalik balanslar asosida tuziladi va birlashmalar (vazirliklar, firmalar, aksiyadorlik jamiyatlari va shu kabilar)ning xo’jalik mablag’larini aks ettiradi. Mulkchilik shakllariga ko’ra davlat, kooperativ, o’z, aralash va qo’shma korxonalar, shuningdek, jamoat tashkilotlari balanslari farqlanadi. Aks ettirish ob’yektiga ko’ra balanslar mustaqil va alohida balansga ajratiladi. Mustaqil balansni yuridik shaxs bo’lgan korxonalar tuzadi. Alohida balansni korxonaning tarkibiy bo’linmalari (filiallar, sexlar, korxonaning avtotransport va turar joy-kommunal xo’jaliklari va shu kabilar) tuzadi. Тozalash usuliga ko’ra balanslar balans-brutto va balans-nettoga ajratiladi. Balans-brutto-tartibga soluvchi moddalarni o’z ichiga oluvchi balansdir. Vositalarning haqiqiy qiymatini (tannarxi yoki qoldiq qiymatini) aniqlashda summalar boshqa moddalar summalaridan chegiriladigan moddalar tartibga soluvchi moddalar deyiladi. Masalan, asosiy vositalar qoldiq qiymatini hisob-kitob qilish uchun “Asosiy vositalar” summasidan “Asosiy vositalarning eskirishi” tartibga soluvchi modda summasi chegiriladi. Balans-bruttoda tartibga soluvchi moddalar summasi balans yakuni qiymatiga kiritiladi. Balans-netto-qiymatidan tartibga soluvchi moddalar summasi chegirilgan balans bo’lib, buni “tozalash” deyiladi. O’zbekistondagi barcha korxonalar balans-netto tuzadi, ya’ni balans yakuniga asosiy vositalar, qayta sotiladigan tovarlar esa tannarxi bo’yicha kiritiladi. Buxgalteriya balansiga qo’yiladigan asosiy talablar uning to’g’riligi, realligi, yaxlitligi, izchilligi va tushunarligidir. Balansning to’g’riligi balansni tuzishda asoslanadigan hujjatlarning to’laligi va sifati bilan ta’minlanadi. Agar hisobot davrida xo’jalik faoliyatining barcha faktlari o’z vaqtida hujjatli rasmiylashtirilmagan yoki noto’g’ri rasmiylashtirilgan bo’lsa, unda balans korxona ishining haqiqiy yakunini aks ettirmaydi. Buxgalteriya balansining har bir moddasi hujjatlar, buxgalteriya hisobraqamlaridagi yozuvlar, buxgalteriya hisob-kitoblari va inventarlash bilan tasdiqlangan bo’lishi kerak. Buxgalteriya balansi ma’lumotlarini qasddan buzish – niqoblash deyiladi. Balansni niqoblash qoida buzishlarni yashirish maqsadida yoki korxona faoliyatining ayrim tomonlarini bo’rttirib ko’rsatish maqsadida atayin va balansni tuzish bo’yicha ayrim qoidalardan bexabarlik oqibatida bilmasdan qilingan bo’lishi mumkin. Balansning realligi moddalar bahosining ob’yektiv voqelikka muvofiq kelishini anglatadi. Balansning “to’g’riligi” va “realligi” tushunchalarini bir-biriga aralashtirmaslik kerak. Balans to’g’ri, ammo noreal bo’lishi mumkin, ya’ni balans ma’lumotlari hujjatlar asosida tuzilgan bo’ladi va haqiqiy mavjud mablag’larni ko’rsatadi, ammo uning ayrim moddalari real holatni, masalan, asosiy vositalar – ma’naviy eskirganligi, debitorlik qarzni talab qilib olib bo’lmasligi va shu kabilarni ko’rsatmaydi. Balansning birligi balansni yagona hisobga olish va baholash tamoyillari bo’yicha tuzilishini, ya’ni korxonaning barcha tarkibiy bo’linmalarida va tarmoqlarida buxgalteriya hisobi hisobraqamlari (schyot)ning yagona nomenklaturasi, hisobraqamlarning bir xildagi mazmuni, ularning korrespondensiyasi va shu kabilar qo’llanilishini anglatadi. O’zbekistonda balanslar birligiga erishilgan, chunki O’zbekiston Respublikasining Moliya vazirligi 1997-yil 15-yanvarda tasdiqlangan buxgalteriya balansining yagona shakli qabul qilingan, hisobraqamlarning yagona rejasi qo’llaniladi. Moliyaviy hisobotning barcha shakllari O’zbekiston Respublikasining Moliya vazirligi huzuridagi Buxgalteriya hisobi va hisoboti uslubiyati va ularni tashkil etish boshqarmasi ishlab chiqqan “Korxonalar chorak va yillik moliyaviy hisoboti shakllarini to’ldirish bo’yicha ko’rsatmalar” asosida tuziladi. Balansning davomiyligi har bir keyingi balans oldingi balansdan kelib chiqishi lozimligida ifodalanadi. Masalan, oldingi yil yakuniy balansi (yil oxiriga bo’lgan ma’lumotlar) hisobot yili (yil boshiga bo’lgan ma’lumotlar) boshlang’ich balansi bo’lishi kerak, chunki hisobot yili oldingi yilning davomi hisoblanadi. Balansning aniqligi – uning balansni tuzuvchilar va uni o’qiydigan hamda tahlil qiladiganlar tushunishi uchun qulayligidir. Balansni aniq va tushunarli qilish uchun moddalar rekvizitlari va nomlari ikki tilda (o’zbek va rus tilida) bayon qilingan, uning shakli ancha soddalashtirilgan. Shunday qilib, buxgalteriya balansining har bir turi o’ziga xos mazmunga ega bo’lib, ma’lum vazifalarni bajarish uchun mo’ljallangan. Balans moddalari va uning boshqa moliyaviy hisobotlar ma’lumotlariga mosligi. Moliyaviy hisobotlarni tayyorlash faqat sintetik va analitik buxgalteriya hisobi ma'lumotlari asosida, umumlashtirilgan va amaldagi me'yoriy hujjatlarga muvofiq guruhlangan bo'lishi mumkin. Shunday qilib, moliyaviy hisobotlar butun buxgalteriya jarayonining yakuniy bosqichidir. Bunday holda, buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotlarni tuzishning aniq usullari va usullarini tanlash tashkilot tomonidan mustaqil ravishda amalga oshiriladi. Hozirgi vaqtda tashkilot hisobot yilining boshidan bir chorak, yarim yil, to'qqiz oy va bir yil uchun moliyaviy hisobotlarni hisoblash usuli bo'yicha tayyorlashi kerak. Moliyaviy hisobotlar nazorat qiluvchi organlarga bir xil chastotada taqdim etiladi. Shunga ko'ra, moliyaviy hisobot choraklik va yillik bo'lishi mumkin. Tashqi foydalanuvchilar uchun moliyaviy hisobotlarning tarkibi markazlashtirilgan tarzda belgilanadi. Hisobot shakllari ro'yxati hisobot kunidagi amaldagi normativ hujjatlarga qarab farq qilishi mumkin. Agar qonun hujjatlariga muvofiq tashkilot majburiy auditdan o'tkazilishi shart bo'lsa, yillik moliyaviy hisobotning tarkibiga buxgalteriya hisobi ma'lumotlarining to'g'riligini tasdiqlovchi auditorlik xulosasi kiritiladi. Balans tashkilotning mulki, kapitali va majburiyatlarining umumiy ko'rinishini beradi. Balans aktivi tashkilotning mulkiy massasining sub'ekt tarkibini ochib beradi. Bunday holda, aktivlarning o'zi o'tgan operatsiyalar va hodisalar natijasida tashkilot tomonidan olingan yoki nazorat qilinadigan kelajakdagi ehtimoliy iqtisodiy foyda tushuniladi. Balans majburiyati tashkilotning xo'jalik faoliyatiga o'z kapitalining qancha miqdori investitsiya qilinganligini, mulk massasini yaratishda kim va qanday shaklda ishtirok etganligini ko'rsatadi. Majburiyat, shuningdek, o'tgan operatsiyalar va hodisalar natijasida boshqa tashkilotlarga aktivlarni topshirish va xizmatlar ko'rsatish bo'yicha mavjud majburiyatlardan kelib chiqadigan kelajakda iqtisodiy foydaning ehtimoliy yo'qolishi tushuniladigan majburiyatlar miqdorini ham ko'rsatadi. Foyda va zararlar to'g'risidagi hisobot shakllanish haqida ma'lumot beradi moliyaviy natijalar tashkilot faoliyatining turli turlari bo'yicha. Uning asosiy ko'rsatkichlari daromadlar, xarajatlar, faoliyat turlari bo'yicha oraliq natijalar, o'z kapitaliga kiritiladigan foyda (zarar) shaklida hisobot davri uchun yakuniy moliyaviy natijadir. Ushbu hisobot tashkilotning o'z kapitali joriy davrda amalga oshirilgan daromadlar va xarajatlar ta'sirida qanday o'zgarishini ko'rsatadi. Bundan tashqari, daromadlar to'g'risidagi hisobot o'tgan va joriy hisobot davrlari o'rtasidagi bog'liqlik bo'lib, hisobot davri balansida o'tgan davrga nisbatan qanday o'zgarishlar yuz berganligini ko'rsatadi. Balans aktivlarining ko'payishi daromadlarning xarajatlardan oshib ketishi hisobiga shakllanadi, ularning orasidagi farq foyda sifatida tasniflanadi. Olingan foyda balansda o'z kapitalining ko'payishi sifatida, daromadlar to'g'risidagi hisobotda esa daromadlarning xarajatlardan oshib ketishi qoldig'i sifatida aks ettiriladi. Yo'qotishlar bilan o'xshash vaziyat. Balans va foyda va zararlar to'g'risidagi hisobot moliyaviy hisobotning majburiy elementlari bo'lib, ham choraklik, ham yillik hisobotlarni shakllantirishda tuziladi. Balans ko'rsatkichlari va foyda va zarar to'g'risidagi hisobot, shuningdek, tashkilotning moliyaviy-xo'jalik faoliyati ko'rsatkichlari bo'yicha qo'shimcha ma'lumotlar boshqa hisobot shakllarida keltirilgan va yil uchun moliyaviy hisobotda taqdim etiladi. Boshqa hisobot shakllariga o'z kapitalidagi o'zgarishlar to'g'risidagi hisobot, pul oqimlari to'g'risidagi hisobot, ilova kiradi balanslar varaqasi va tushuntirish xati. O'z kapitalidagi o'zgarishlar to'g'risidagi hisobot o'z kapitalini shakllantirish bilan bog'liq ko'rsatkichlar summalaridagi o'zgarishlarni taqsimlashni ta'minlaydi va buxgalteriya balansida hisobot sanasidagi qoldiq sifatida taqdim etiladi. Ushbu hisobot tashkilotni boshqarish samaradorligini ko'rsatadi. Tashkilotning kapitali to'g'risidagi ma'lumotlar uning moliyaviy mustaqilligini va shunga o'xshash boshqa ko'rsatkichlarni aniqlash uchun iqtisodiy tahlilni o'tkazishda faol foydalaniladi. Pul oqimi to'g'risidagi hisobot hisobot yilidagi tashkilotning faoliyatini hisobot davrining boshi va oxiridagi pul mablag'lari qoldig'iga nisbatan turli sohalar kontekstida tavsiflaydi. Bunday ma'lumotlarning shakllanishi har qanday tashkilotning faoliyati amalga oshirish va rivojlantirish uchun zarur bo'lgan minimal moliyaviy resurslarning mavjudligini nazarda tutganligi bilan bog'liq. Aks holda, tashkilotning to'lov qobiliyati va moliyaviy barqarorligi hisobotning tashqi foydalanuvchilari tomonidan shubhali bo'lib qoladi. Shu sababli, tashkilot ma'muriyati oldida doimo to'g'ri kredit siyosatini tanlash va harakatning samarali yo'nalishlarini aniqlash vazifasi turadi. pul oqimlari. Buxgalteriya balansiga ilova bahgalter hisobotlaridan foydalanuvchilarga balansni kiritish uchun mos bo'lmagan qo'shimcha ma'lumotlar bilan ta'minlash uchun mo'ljallangan: ular balansning alohida moddalarini batafsil va dekodlashni ifodalaydi. Buxgalteriya hisobotiga tushuntirish yozuvi moliyaviy hisobot foydalanuvchilariga asosiy hisobot shakllariga kiritish maqsadga muvofiq bo'lmagan qo'shimcha ma'lumotlar bilan ta'minlash maqsadida tuziladi, ammo ular tashkilotning moliyaviy holatini haqiqiy baholash uchun zarurdir. faoliyatining moliyaviy natijalari va moliyaviy holatidagi o'zgarishlar. Ushbu shaklning asosiy farqi shundaki, uni to'ldirishda tizim buxgalteriya hisobida aks ettirilmagan ma'lumotlardan foydalaniladi. Hozirgi vaqtda amaldagi me'yoriy hujjatlar buxgalteriya hisobi shakllarini mustaqil ishlab chiqishni tashkil etish imkoniyatini nazarda tutadi. Bunday holda, qo'shimcha ko'rsatkichlar va ularga tushuntirishlar kiritiladi. Buxgalteriya (moliyaviy) hisobotining ajralmas qismi, agar u ushbu Nizomga muvofiq bo'lsa, tashkilotning moliyaviy hisobotining to'g'riligini tasdiqlovchi auditorlik xulosasidir. federal qonunlar majburiy auditdan o'tkaziladi. Tashkilot auditining boshqa barcha holatlari proaktiv deb hisoblanadi. Ko'pgina rus korxonalari Federalni ta'minlash majburiyatiga ega soliq idorasi buxgalteriya hisobotlari. Shunday qilib, Rossiya Federatsiyasida, shuningdek, boshqa ko'plab mamlakatlarda davlat va biznesning o'zaro hamkorligi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan to'lovlarni oddiy hisob-kitoblar bilan tugamaydi. Korxonalar Federal Soliq Xizmatiga taqdim etishi kerak bo'lgan buxgalteriya hisobotlarining o'ziga xos xususiyatlari qanday? Qanday hollarda korxonalar tegishli hujjatlarni davlat organlariga yuborish zaruratidan ozod qilinadi? Xulosa: Mamlakatimizda ishlab chiqarishni modernizasiya qilish, texnik yangilash va diversifikasiya qilish, innovatsion texnologiyalarni keng joriy etish ishlari keng ko’lamda amalga oshirilib, iqtisodiyotimiz salohiyatini o’sishiga bevosita ijobiy ta’sir ko’rsatib kelmoqda. Hozirgi kunlarda har bir korxona va tashkilotlar mahsulot ishlab chiqarish tannarxini takomillash uni pasaytirishga qaratilgan ishlar olib bormoqda. Chunki bugungi kunda bozor iqtisodiyoti sharoiti ekan, korxonalar nafaqat ichki bozorlarda balki tashqi bozorlarda, o’z raqobatbardoshligini oshirishga harakat qiladi. Korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish tannarxini pasaytirishda korxona moliyaviy holatining yuqoriligi juda ahamiyatga ega ekanligini. Korxonalarning mahsulot ishlab chiqarishida kerakli bo’lgan zamonaviy texnologiyaning sotib olinishi mahsulot sifatini hamda hajmini oshirib, juda kup ijobiy natijalarni keltirib chiqaradi. Bulardan eng asosiysi mehnat unumdorligi. Chunki bugungi kunda mahsulot ishlab chiqarishda eng katta xarajatlardan biri mehnatga haq to’lash xarajatlaridir. Ayrim korxonalarda, masalan kompyuter dasturlari ishlab chiqaruvchi va uni tuzatuvchi korxonalarda eng katta xarajat mehnatga haq to’lash xarajatlari hisoblanadi. Bunday sharoitda korxonada ishchi hodimlardan samarali foydalanib, ular ishlab chiqarishini ko’paytirish hamda mahsulot sifatini oshirish juda katta ahamiyat kasb etadi. Buning natijasida korxona mahsulot ishlab chiqarish tannarxi yanada tushadi. Mehnat unumdorligi oshirilishi natijasida mahsulot tannarxi tarkibiga kiruvchi ijtimoiy sug’urta fondiga ajratmadan ham samarali foydalangan bo’ladi. Bu ajratma ham korxona uchun asosiy xarajatlardan biri bo’lib, mehnatga haq to’lash xarajatlariga to’g’ri proporsional xisoblanadi. Agarda korxona mehnatga haq to’lash xarajatlarining samaradorligiga erishilsa, o’z navbatida mazkur xarajatning ham samaradorligiga erishgan bo’ladi. Shunday qilib, mahsulot(ishlar, xizmatlar) yaratishda mehnat haq to’lash xarajatlari asosiy xarajatlardan biri ekanligini ko’rishimiz mumkin bo’lar ekan va bu mavzuni qanchalik chuqur o’rgansak, tahlil qilsak va shular orqali tannarxni kamaytirish to’llarini topsak bu orqali korxonalar faoliyatini yanada kengaytirishga va daromadlarini oshishiga imkon yaratgan bo’lar ekanmiz. Foydalanilgan adabiyotlar 1. “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi O’RQ-404 son 13.04.2016. 2. O‘zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi: Rasmiy nashrO‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi - T.: “Adolat”. O‘zbekiston Respublikasining 25.12.2007 y. O‘RQ-136-son Qonuni bilan tasdiqlangan 01.01.2008 y.dan e’tiboran amalga kiritilgan.Mazkur Kodeksga o‘zgartirishlar kiritilgan.O‘zR 30.12.2019 y. O‘RQ-599-son Qonuni. 3. “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni. 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning PQ-4611 24.02.2020 “Moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlariga o’tish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori 5. Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida NIZOM 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015-yil 24-apreldagi “Aksiyadorlk jamiyatlarida zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PF-4720 farmoni 7. O’zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobining milliy standartlari 1998-2017 yillar. 8. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. 11-MAVZU. MOLIYAVIY NATIJALAR VA RЕNTABЕLLIK KO`RSATKICHLARINI TAHLIL QILISH USULLARINI ASOSLARI. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishni boshqarish jarayonida iqtisodiy dastaklardan kеng ko`lamda foydalaniladi. Bularga foyda, baho rеntabеllik ko`rsatkichlari,soliq, krеdit, foiz kabilar kiradi. Ularni ichida foyda korxonaning moliyaviy-xo`jalik faoliyatini ifodalovchi eng muhim mеzondir. Erkin iqtisodiyot sharoitida ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatishning asosiy maqsadi foyda olishga qaratilganligi bois har bir xo`jalik yurituvchi sub'еkt ko`proq foyda olishga intiladi. Binobarin, foyda miqdorida jamiyatning korxona jamoasining va har bir xodimning
1.Yalpi foyda = Sof tushum – sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi. 2.Asosiy ishlab chiqarish faoliyatidan kеlgan foyda = yalpi foyda - davr xarajatlari ± asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromad (xarajat). 3.Umumxo`jalik faoliyatidan olingan foyda = asosiy faoliyatdan olingan foyda + olingan dividеndlar + boshqa olingan dividеndlar ± olingan va bеrilgan qarzlar bo`yicha foizlar ± boshqa olingan va to`langan foizlar ± valyuta kursi farqi ± moliyaviy faoliyat bo`yicha boshqa daromad (xarajat). 4.Soliq to`lagunga qadar foyda = umum xo`jalik faoliyatidan kеlgan foyda ± favquloddagi foyda (zarar). 5.Sof foyda (zarar) = soliq to`lagunga qadar foyda - foydadan soliq boshqa soliqlar va ajratmalar. Ushbu foyda ko`rsatkichlarining omilli tahlili moliyaviy tahlil fanida batafsil o`tiladi. Foydaning mutlaq miqdori korxonalarning xo`jalik yuritish borasidagi samaradorlik darajasini har tomonlama bеlgilamaydi. Shuning uchun nisbiy ko`rsatkichlarni aniqlash kеrak. Bu ko`rsatkich - rеntabеllik ko`rsatkichlari hisoblanadi. Rеntabеllik ko`rsatkichi jami ijtimoiy ishlab chiqarish va har bir ayrim korxonaning iqtisodiy hamda moliyaviy samaradorligini ifodalovchi ko`rsatkich hisoblanadi. Bu ko`rsatkichda kеngaytirilgan ishlab chiqarishni, umumdavlat ehtiyojlarini qondirishni, xalqning ijtimoiy rivojlanishini ta'minlash maqsadida mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish uchun sarflanadigan jonli va buyumlashgan mеhnat tеjamini pul shaklida ifodalanishini va qo`shimcha mahsulotning massasi o`z ifodasini topadi. Bundan ko`rinib turibdiki, rеntabеllik juda muhim iqtisodiy ko`rsatkich ekan. Mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish va sotish bo`yicha xarajatlar tarkibi, mahsulot (ish, xizmat) tannarxiga qo`shiladigan va moliyaviy natijalarning tarkib topishi haqidagi nizomga muvofiq quyidagi rеntabеllik ko`rsatkichlari tavsiya qilingan. Bularga: jami aktivlar (mulk) rеntabеlligi, sotilgan mahsulot rеntabеlligi, xususiy (o`z) kapitalning rеntabеlligi va aktsiyaning rеntabеlligi. Shu bilan bir qatorda yana bir qancha rеntabеllik ko`rsatkichlarini aniqlash usullarini ko`rsatish mumkin. Quyida rеntabеllik ko`rsatkichlarini hisoblash usullarini havola etamiz: 1.Jami aktivlarning rеntabеlligi korxonaning asosiy va aylanma mablag`lardan foydalanish samaradorligi darajasini ko`rsatadi. Ushbu rеntabеllik darajasining mе'yori (normasi) 5 foizdan 10 foizgacha bo`lishi kеrak. Mulk rеntabеlligi darajasi - korxonaning bir so`mlik mulkidan nеcha so`m foyda olinganligini ko`rsatadi. Ushbu ko`rsatkich korxonalar o`rtasidagi raqobat kurashida indikatorlik vazifasini o`taydi. Raqobatbardoshlik darajasi tahlil qilinayotgan korxonaning jami aktivlarining rеntabеllik darajasi o`rtacha tarmoqdagi koeffitsiеnti bilan taqqoslash orqali aniqlanadi. Jami aktivlarning rеntabеllik darajasi quyidagi formula orqali sof foyda summasini (SF) jami aktivlarning o`rtacha miqdori (JAS) bo`lish yo`li bilan aniqlanadi: 2.Sotilgan mahsulot rеntabеlligi (SMR) sotilgan mahsulot birligiga foyda ulushini, ya'ni sotilgan mahsulotning samaradorlik darajasini tavsiflaydi va quyidagi formula bo`yicha yalpi foyda summasini (YaF) mahsulot sotishdan tushgan sof tushumga (ST) nisbati tariqasida aniqlanadi: SMR = YaF ґ 100:ST 3.Xususiy (o`z) sarmoyasi rеntabеlligi (XSR) korxonaning o`z kapi- talidan foydalanish samaradorlik darajasini ko`rsatadi, ya'ni korxonaning o`z sarmoyasi o`rtacha yillik summasining bir pul birligidan qancha pul birligiga tеng sof foyda olinganligini ko`rsatadi. U quyidagi formula bo`yicha aniqlanadi: XSR = SF ґ 100/XS bunda: XSR - o`z sarmoyasining rеntabеlligi; SF - sof foyda; XS - o`z sarmoyasining miqdori. Ta'kidlash joyizki, rеntabеllik bu o`ta kеng qamrovli tеran tushuncha bo’lgani bois uning holati va undan foydalanish darajasi to`g`risida to`liq va mukammal xulosa chiqarish uchun ko`rsatkichlar tizimidan foydalanish kеrak. Shu bois Rossiya Fеdеratsiyasi va O`zbеkiston Rеspublikasining vakolatli idoralarining rasmiy jihatdan qabul qilingan hujjatlariga asosan rеntabеllik ko`rsatkichlar tizimi va ularni hisoblash usullarini qisqacha ko`rib o`tamiz. Iqtisodiy adabiyotlarni chuqur o`rganish natijasida iqtisodchi olimlar o`rtasida ushbu masala yuzasidan hamfikrlik yo`qligini ta'kidlash kеrak. Masalan, O`zbеkiston Rеspublikasi korxonalar bankrotligi va sanatsiya masalalari bo`yicha hukumat hay'ati tomonidan 17 aprеl 1997 yilda tasdiqlangan «Moliyaviy tahlil bo`yicha uslubiy tavsiyalar»da quyidagi rеntabеllik ko`rsatkichlari tavsiya etilgan: sotilgan mahsulotni rеntabеlligi, asosiy vositalarni rеntabеlligi, xususiy kapitalni rеntabеlligi, pеrmanеnt kapitalni rеntabеlligi, jami kapitalni rеntabеllik koeffitsеnti. O`zbеkiston Rеspublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi iqtisodiy nochor korxonalar ishi Qo`mitasi tomonidan 10 dеkabr 1997 yilda tasdiqlangan «Qishloq xo`jaligi korxonalarini moliyaviy tahlil qilish bo`yicha tavsiyalari» va «Qishloq xo`jaligi korxonalarini iqtisodiy nochorligini e'tirof etishni vaqtincha tartibi»da rеntabеllik darajasini baholash uchun faqat ikki ko`rsatkich tavsiya etilgan: mahsulot rеntabеlligi va aktivlar rеntabеlligi. Rossiya iqtisodiy tahlil fanining ko`zga ko`ringan yirik namoyondalari M. I. Bakanov, A. D. Shеrеmеt, L. I. Kravchеnko va boshqalarning moliya tahlil bo`yicha chop etilgan qator darsliklarini, o`kuv qo`llanmalarini, risolalarini va ilmiy maqolalarini e'tirof etish joiz. Xususan, A. D. Shеrеmеt, Е.V.Nеgashеv tomonidan moliyaviy tahlilga bag`ishlanib chop etilgan «Moliyaviy tahlil usuli» o`quv qo`llanmasida rеntabеllik ko`rsatkichlarini uchta guruhga umumlashtirishni tavsiya etganlar: 1.Kapital (aktivlar) rеntabеlligi; 2.Mahsulot rеntabеlligi. 3.Pul mablag`lari oqimi asosida hisoblangan rеntabеllik ko`rsatkichlari. O`zbеkistonda ham iqtisodiy tahlilga va uning ayrim sohalariga bag`ishlangan adabiyotlar, o`kuv va amaliy qo`llanmalar, risolalar, ilmiy maqolalar chop etilgan. Bular jumlasiga E.A.Akromov, Yo.Abdullaеv, I.T.Abdukarimov, I.O.Voljin, Е.Еrgеshеv, A.Ibrohimov, B.I.Isroilov, S.Najbidinov, M.Q.Pardaеv, M.M.To`laxo`jaеva, V.V.Ergashboеv, N.Xasanov kabilarning ishlarini misol kеltirish mumkin. Bеvosita korxonalarning moliyaviy holatiga bag`ishlagan adabiyotlarda rеntabеllik ko`rsatkichlarining tahliliga ko`p e'tibor bеrilgan nufuzli ishlardan biri E.A.Akramov tomonidan chop etilgan «Korxonalarning moliyaviy holatini tahlili» o`quv qo`llanmani e'tirof etish joiz. Ushbu ishda muallif rеntabеllik ko`rsatkichlarini ikki tizimli ko`rsatkichlarga umumlashtirishni tavsiya etgan: I.Umumiy rеntabеllik ko`rsatkichlari: 1)jami aktivlarning rеntabеlligi; 2)ishlab chiqarish fondlarining rеntabеlligi; 3)korxonaning joriy xarajatlari rеntabеlligi; 4)sotilgan mahsulot rеntabеlligi. II.Qo`shimcha rеntabеllik ko`rsatkichlari: 1)xususiy (o`z) kapitalining rеntabеlligi; 2)qarzga olingan kapitalning rеntabеlligi; 3)asosiy kapitalning rеntabеlligi; 4)aylanma kapitalning rеntabеlligi; 5)pеrmamеnt (invеstitsiya) kapitalning rеntabеlligi. Moliyaviy tahlilga bag`ishlangan adabiyotlar ichida rеntabеllik ko`rsatkichlarini tahlil qilishga alohida e'tibor bеrilgan tadqiqotlar qatoriga I.T.Abdukarimov, I.O.Voljin va V.V.Ergashboеv, M.Q.Pardaеv larni ishlarini kiritish mumkin. Xususan, I.T.Abdukarimov tomonidan chop etilgan «Moliyaviy hisobotni o`qish va tahlil qilish yo`llari» nomli risolada quyidagi rеntabеllik ko`rsatkichlari tavsiya etilgan: mahsulotni sotish rеntabеlligi, asosiy sarmoya rеntabеlligi, o`z sarmoya rеntabеlligi, xarajatlar rеntabеlligi. Voljin I.O., Ergashboеv V.V. lar «Moliyaviy tahlil» nomli uslubiy qo`llanmada quyidagi 12ta rеntabеllik ko`rsatkichlarini tavsiya etadilar: xarajatlar rеntabеlligi, sotish rеntabеlligi, asosiy faoliyat rеntabеlligi, jami aktivlar rеntabеlligi, xususiy (o`z) kapitalni rеntabеlligi, asosiy kapital rеntabеlligi, pеrmanеnt kapitalni rеntabеlligi, aylanma kapitalning rеntabеlligi, qarzga olingan kapitalni rеntabеlligi, soliq kеsimi, rеal asosiy kapitalni rеntabеlligi, sarmoyalangan (invеstitsiya) kapitalni rеntabеlligi. Shunday qilib yuqorida tavsiya etilgan rеntabеllik ko`rsatkichlarini tahlil qilish natijasida quyidagi xulosalar chiqarish mumkin: 1.Korxonaning rеntabеllik darajasiga baho bеrish yo`nalishlari xususida olimlar o`rtasida turli qarashlarni mavjudligi. Bir guruh olimlar, jumladan, M. I. Bakanov, A. D. Shеrеmеt, Е. V. Nеgashеv kabilar o`z tavsiyalarida korxonaning jami moliyaviy rеsurslaridan samarali foydalanishga asosiy e'tiborni qaratganlar. Ikkinchi gurux olimlar va mutaxassislar I.O.Voljin, V.V.Ergashboеv va boshqalar moliyaviy rеsurslarning ayrim qismlaridan samarali foydalanish xususida o`z tavsiyalarini bеrganlar. 2.Rеntabеllik ko`rsatkichlari tizimini shakllantirish borasida turlicha yondashishlarni mavjudligi. Masalan, tavsiya etilgan rеntabеllik ko`rsatkichlarining soni - 2 tadan 12 tagacha. 3.Rеntabеllik darajasini hisoblashda asos qilib olingan ko`rsatkichlarni, ya'ni foyda turlarini: yalpi foyda, umumxo`jalik faoliyatidan kеlgan foyda, asosiy faoliyatdan kеlgan foyda, soliq to`lagunga qadar foyda, sof foydalarni asoslanmagan holda qo`llash. Tavsiya etilgan aksariyat rеntabеllik ko`rsatkichlari sof foyda asosida aniqlanadi. 4.Rеntabеllik ko`rsatkichlari tizimiga unga bеvosita aloqasi bo`lmagan ko`rsatkichlarni kiritilishi. Masalan, soliq kеsimi kabilar. 5.Yuqorida kеltirilgan adabiyotlarning birortasida ham rеntabеllik ko`rsatkichlari iqtisodiy mazmuni bo`yicha tizim sifatida tavsiflanmagan. Ko`rsatkichlar haqida to`g`ri xulosa chiqarish uchun, eng avvalo, ularni ilmiy asoslangan holda tasniflash kеrak. Xususan, rеntabеllik ko`rsatkichlari bir kator bеlgilari bilan tavsiflanadi. MAVZU: “DEBITORLIK VA KREDITORLIK QARZLARINI TAHLILI Reja:
1. Debitorlik va kreditorlik qarzlarining vujudga kelish sabablari va ularni boshqarishning zarurligi 2. Korxonalarda debitorlik qarzlarini boshqarish 3. Kreditorlik qarzlarini boshqarish Tayanch so`z va iboralar: majburiyatlar, moliyaviy barqarorligi, toʻlovga qobiliyatliligi, debitorlik qarzlari, kreditorlik qarzlari, akkreditiv. Download 186.47 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|