Vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti magistratura bo

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

50 
2. Boshlang’ich sinf matematika darslarida o’quvchilarning intellektual 
qobiliyatini shakllantirishda didaktik o’yinlardan foydalanish metodikasi 
Boshlang’ich sinf 
o’quvchilarning intellektual salohiyatini rivojlanishida 
ularning tug‘ma qobiliyat va iste’dodining o‘rni muhim ahamiyatga ega. Tug‘ma 
qobiliyatga ega bo‘lgan yoshlarimiz kattalarning har bir ta’limiy, tarbiyaviy va 
kasbiy ta’limotlarini tez ilg‘ab oladilar va tez o‘zlashtirib hayotga tadbiq eta 
oladilar. Lekin bu qobiliyat va iste’dod, barcha yoshlarimizga tug‘ma talant nasib 
etavermaydi. Shunday ekan, qobiliyatni shakllantirib borish, yoshlarning 
iste’dodini oshirib borish birinchi navbatda pedagoglarimizga va keng jamoatchilik 
zimmasiga ya’ni oila, mahalla, o‘quv muassasalari va korxona, tashkilot, ustaxona 
boshqaruvchilari zimmasiga tushadi. Iste’dod tushunchasining asosiy mazmuni 
“qobiliyat» degan tushunchani ham anglatadi.
Didaktik o’yinlar boshlang’ich sinf o’quvchilarining intellektini oshirishda 
ahamiyati katta. Bunda bolalarga o’yinni o’rgatishda ularning aqliy imkoniyati 
nazarda tutiladi. O’yinning eng muhim ahamiyati ham ana shundadir. O’yin 
o’tkazilish shakllari va usullari bilan ta'limning boshqa turlaridan farq qiladi. 
Didaktik o’yinlar ta'limning ko’rgazmaliligini, o’qituvchining nutqini va 
bolalar harakatini o’z ichiga oladi, buning natijasida idrokda (ko’rish, eshitish, teri 
sezgisi belgilarida) birlik tug’iladi. Bu esa o’qituvchining aytganlarini bolalarning 
o’ylab olishiga va o’sha aytilganlarni ifodalab berishlariga, ya'ni didaktik o’yinlar 
qoidalarini o’quvchilarning o’zlari bajarishlariga imkon beradi. Didaktik 
o’yinlarning bu tarzda tuzilish xususiyatlari o’quvchilar faoliyatini tahlil qilish 
imkoniyatini beradi. Shuning uchun ham barcha bolalar o’yin vaqtida qiziqish 
bilan harakat qiladilar. 
Didaktik o’yinlar bolaning aql-idrokiga, his-tuyg’usiga ta'sir etib, unda 
o’qishga ijobiy munosabat va qiziqish hislatini tarkib toptiradi. Bolalar o’yinni zo’r 
mamnuniyat bilan ijro etadi. O’yin boshlanishini esa sabrsizlik bilan kutadilar, 
ularning ongida beixtiyor ertangi o’quv kunining quvonchli manzarasi 

---

51 
gavdalanadi. Har bir didaktik o’yinda ko’pchilik bolalar yoki butun bir sinf 
o’quvchilari ishtirok qiladi. 
Bundan tashqari, o’yin jarayonida hatto bolalardan ba'zi birlari bevosita 
ishtirok etmasa ham, ular o’yinda imo -ishoralar vositasida bevosita qatnashadilar. 
Masalan, ko’zlarini yumib, kim necha marta taqillatganini tinglaydilar, «Eng 
yaxshi hisobchi», «Kim aniqroq va tezroq» kabi o’yinlarda o’z o’rtoqlarining 
misolni qanchalik to’g’ri-noto’g’ri yechayotganlarini kuzatib boradilar. 
Bu esa o’qituvchiga o’quvchilar faoliyatiga individual munosabatda bo’lish 
imkonini beradi, hamda o’quvchi zehni, aql-idrokini tekshirishda o’qituvchiga 
qulaylik tug’diradi.
Didaktik o’yinlar ijodiy shaxs tarbiyalashga yordam beradi, chunki har bir 
o’yin, uning har bir takrorlanishi topshiriqni bajarishga yangicha munosabatda 
bo’lishni talab qiladi. Uni hal qilish zarurati esa ijodiy izlanishlarni keltirib 
chiqaradi. 
Biz bilamizki, bolalar o’qishning o’zidagina o’smaydilar, balki ular o’yin 
jarayonida ham hamjihat bo’lishga, hayotni bilishga o’rganadilar. 
Bu o’yinlarda bolalarning o’z-o’zlarini boshqara, tuta bilishga 
o’rganishlarini ta'kidlab o’tish lozim. Bu o’yinlar bolalarni intizomli qiladi. 
Tajribada shu narsa isbotlanganki, o’yin kichik yoshdagi o’quvchi bolalarning 
zarur hayotiy ehtiyojidir.
Didaktik o’yin — ta'lim beruvchi usul bo’lib, bu usul muayyan ta'limiy 
maqsadlarga erishuvga, ya'ni o’tilgan o’quv materialini aniqlashga, 
mustahkamlashga va uni chuqurlashtirishga qaratilgan bo’ladi. Har bir didaktik 
o’yinni o’tkazishda muayyan maqsad, masalan, biror harakatni, biror hisoblash 
usulini, ya'ni ma'lum didaktik topshiriqni mustahkamlash vazifa qilib olinadi. 
Sanoqqa doir didaktik o’yinlar o’zining mazmuniga ko’ra, umumiy bo’ladi, ya'ni 
ularni («Jimjitlik», «Narvoncha», «Eng yaxshi hisobchi» va boshqalar) butun yil 

---

52 
bo’yi turli usullarda o’tkazish mumkin. Ko’pchilik o’yinlarni hеch qanday 
ko’rsatmali qurolsiz o’tkazish mumkin. Odatda ulardan darsning boshlanish 
qismida og’zaki hisoblash o’rnida yoki darsning oxirgi qismida (3—5 minut 
davomida) mustahkamlovchi vosita sifatida foydalaniladi. «Jimjitlik» (bir nеcha 
usuli), «Hisoblayvеr», «Kеtgan kim?», «Biz kamayib qoldik», «Nima o’zgardi?», 
«Eng yaxshi hisobchi» (bir nеcha turlari), «Bir-biriga qarama-qarshi», «Tingla va 
o’yla», «Narvoncha» (bir nеcha usuli), «Zanjircha» «qo’shish yoki ayirish», 
«hisoblashni qaysi son bilan (boshlagan bo’lsang, o’sha son bilan tugat», 
«Anqayib o’tirma», «Kim aniqroq va tеzroq», «Mеn bir sonni o’ylab qo’ydim», 
«Top-chi, qancha?» va boshqa o’yinlar ana shular jumlasiga kiradi. 
«Tеatr», «Jadvalni qidirib top», «Doiraviy misollar», «Do’koncha»,
«Yarmarka» (bir nеcha turi), «Qaysi surat bеkitildi?» «Ko’rganni eslab qolish 
diktanti», «Sonli jadvallar» «Qiziqarli kvadratlar» va boshqa ko’rsatma qurollari 
— jadvallari, o’yinchoqlari, makеti, ko’rgazmalar, turli buyumlari bo’lgan va 
maxsus tayyorlangan o’yinlar qatoriga kiradi.
Sanoqqa doir o’yinlar birinchi va ikkinchi o’nliklar doirasidagi sonlarni
qo’shishni, ayirishni so’ngra esa ko’paytirish va bo’lishni mustahkamlovchi 
o’yinlar birinchi guruhga kiritiladi. Turli usullarda son tuzishni mashq qildiruvchi, 
sonlar o’rtasidagi bog’lanishlarni mustahkamlovchi o’yinlar ikkinchi guruhga 
kiritiladi. Undan oshirib hisoblash malakalarini mustahkamlovchi o’yinlar 
uchinchi guruhga kiritiladi. To’g’ri va tеskari sanashni hamda son tarkibini 
mustahkamlovchi o’yinlar to’rtinchi guruhga kiritiladi. 
Ko’paytirish va kamaytirish topshiriqlarini bajarish malakalarini 
mustahkamlovchi o’yinlar bеshinchi gruppaga kiritiladi. Xat-savodga doir o’yinlar 
o’qish va yozish darslarida o’tkaziladi. Jadvalda kеltirilgan o’yinlardan ba'zilari 
(«Oldin qanday qo’yilganini ko’rib ol va xuddi shunday qilib qo’y), (ko’rganni 
eslab qolish diktanti), «Xuddi shunday qilib joyla», «Bo’lishlar», ko’rsatmali 
ko’rgazmalardan foydalangan holda, qolganlari esa ko’rsatma matеrialsiz 

---

53 
o’tkaziladi. Xat-savod egallanishi bilan xat-savodga doir o’yinlarni o’tkazish 
ehtiyoji yo’qolavеradi. 
Masalan, Narvoncha» o’yini ko’raylik.
Didaktik topshiriq: birinchi o’nlik ichida qo’shish va ayirish jadvalini 
yaxshilab bilib olish. 
O’yin topshirig’i: «Narvoncha»dan boshqalarga qaraganda tezroq yugurib 
tushishga intilish, ya'ni bir necha misolni tezroq va aniqroq yechish. 
O’qituvchi uyga berilgan topshiriqni tekshirib bo’lganidan keyin: «Bolalar, 
hozir men tekis zinalar chizaman. Eng yuqoridagi pog’onaga «1» sonini, 
ikkinchisiga +2, uchinchisiga +3 hokazo belgilarini yozib qo’yaman. 
Raqamlarning pog’onalarda qanday joylashganini yaxshilab ko’rib olinglar va 
o’zinglarcha yechinglar. 1 va 2 – pog’onalardagi sonlarni qo’shganingizdan keyin 
navbatdagi pog’onaga o’tavering. Qani, «Narvoncha»dan kim birinchi bo’lib 
tushadi. Oradan 2 minut o’tgach, bir necha o’quvchi javob berish uchun qo’l 
ko’taradi. o’qituvchi bolalarning hamma javoblarini (jumladan, noto’g’ri 
javoblarini ham) yozib boradi. So’ngra butun sinf ovoz chiqarib «Narvoncha» 
masalasini yechishga o’tadi. O’qituvchi g’olib chiqqan bolalarni maqtab qo’yadi, 
yana bitta «Narvoncha» chizib, uning yuzasidan beriladigan javob tez va aniq 
bo’lishi kerakligini ta'kidlab o’tadi. 
«Ketgan kim» didaktik o’yini: 
Didaktik topshiriq: son qatorini, qaysi son qaysi sondan keyin kelishini bilib 
olishni mashq qildirish. 
O’yin topshirig’i: bolalarning safga tizilish tartibini bilib olish, ularni sanab 
chiqib, shaxsi bilan solishtirish (Vali — beshinchi, Iroda — uchinchi va xokazo). 
hisob bo’yicha son qatoridan chiqib ketganning kim ekanligini bilish, uning 
nomini aytish. 

---

54 
O’yinning borishi; o’yin boshlangunga qadar bolalar bilan bir oz 
tayyorgarlik o’tkaziladi. O’qituvchi 6 kishini doskaga chaqirib: Ahmad — birinchi, 
Sharif — ikkinchi...» deydi. So’ngra ularning har biridan sanoq bo’yicha 
nechanchi ekanligini so’raydi. Bu esa har bir bolaga o’zining tartib nomerini bilib 
olishga yordam beradi. Shu maqsadda u hamma chaqirilgan bolalardan: «Sen 
nechanchisan» deb so’rab oladi. O’quvchilar: «Men — beshinchi», «Men — 
ikkinchi», «Men — to’rtinchi» va hokazo deb, javob beradilar. Shundan keyin 
o’qituvchi bolalarga yana bir marta yaxshilab hisoblab chiqishini, kim-kimning 
ketidan turganini eslab qolish va kimning nomeri nechanchi ekanligini bilib olishni 
taklif etadi. O’qituvchi o’quvchilardan birini chaqirib, shunday deydi: 
- Lola, bolalarga bir qarab, ularning tartib raqamini eslab qol. Keyin sinfdan 
chiqib tur. Seni chaqirganimizda kelib, kim ketganini aytib berishing kerak. Agar 
sen to’g’ri aytsang, biz qarsak chalamiz, yanglishsang — indamay turaveramiz. 
Lola sinfdan chiqadi. o’qituvchi beshinchi bolani joyiga o’tqazib qo’yadi. 
Qolgan o’quvchilar bir-birlariga yaqinroq turib oladilar. Lola kirib keladi, doska 
oldida turgan safga, butun sinfga nazar tashlab, kerakli o’quvchini qidiradi. Lola 2 
minutcha o’ylanib qoladi, o’rniga borib o’tirgan o’quvchini ko’rib, uning ilgari 
qayerda turganini eslaydi va «Beshinchi!— deydi. Bolalar xursandchilikdan qarsak 
chalib yuboradillar. 
Endi Yo’ldosh eshikka chiqadi. Yo’ldosh sinfga kiriboq, uchinchi bola 
yo’qligini aytadi. o’quvchilar qarsak chalishadi. So’ngra Vahob sinfdan chiqib 
turadi. Oltinchi o’quvchi joyiga borib o’tiradi. Vahob sinfga kirib: «Ikkinchi bola 
o’z joyiga borib o’tiribdi»,—deydi. Sinfda jimjitlik. o’qituvchi: «Yana bir o’ylab 
ko’r, mana bu tomonda kim turganini eslachi»,— deydi. Vahob indamaydi. 
o’qituvchi o’tirgan o’quvchilardan biriga murojaat qilib: «Baxtiyor, ketgan kim» 
desa, u istar-istamas. «To’qqizinchi»,— deb javob beradi. Shundan so’ng 
o’qituvchi oltinchi bolani tag’in o’z joyiga chiqaradi-da, uning qayerda turganligini 
Baxtiyordan so’radi. Baxtiyor oltinchi o’quvchini ko’rsatgach, o’qituvchi uning 

---

55 
nomeri nechanchi ekanligini aytib berishni so’raydi. «Baxtiyor,— deydi 
o’qituvchi,— demak, ketgan kim» Baxtiyor: «Oltinchi!»—deb dadil javob beradi. 
O’yin oltita o’yinchidan har biri navbatma-navbat borib joyiga o’tirguniga 
qadar davom ettiriladi. Kim to’g’ri topsa, o’qituvchi uning g’olib chiqqanligini 
aytadi. Har bir berilgan to’g’ri javobdan so’ng bolalar qarsak chalishadi. O’yin 10 
minut davom etadi. 
Bu o’yin g’oyat foydali bo’lib, aqlni charxlash, intellektni oshirish, mantiqiy 
fikrni, xotirani, bir narsani ikkinchisidan ajrata bilish qobiliyatini o’stirishga 
yordam beradi. 
Didaktik o‘yinlar asosida amallarni bajarish, masalalarni yechishga 
qaratilgan qiziqarli mazmun, bolaning aqliy va jismoniy harakati yotadi. Ular 
orqali fikrlash jarayoni - tahlil taqqoslash xususiyatlari rivojlanadi. Ta’lim 
jarayonida didaktik o‘yinlar ahamiyati shundaki, ular o‘quvchilarning ta’lim 
olishiga, tarbiyasiga va rivojlanishiga xizmat qiladi. O‘yin davomida yuzaga 
keluvchi ijobiy his-hayajon o‘quvchilarning kichik yoshdagi o’quvchilar ijodiy
qobiliyatini tarbiyalashini faollashtiradi, xotirasini, e’tiborini kuchaytiradi. o‘yin 
davomida o‘quvchilar o‘zlari bilmagan holda ko‘pgina harakatlar, mashqlar 
bajaradi, masalalar yechadi va hokazo. 
O’quvchilar diqqat e’tibori o‘yinga, o‘yin maqsadlarini bajarishga 
qaratilgan. Ayni paytda ular qiyinchiliklarni yengib yangi sharoitdagi mavjud 
bilimlarni o‘zlashtiradi. Masalan, o‘qituvchi, yosh iztoparlar shifrlangan xat 
topishganini va shifr belgilarini topib uni o‘qish zarurligini aytadi. Agar misollar 
ustuni yechilsa va javoblar orqali olinadigan raqamlar o‘rniga kerakli harflar 
qo‘yilsa, ushbu masalani bajarish mumkin. O‘quvchilar misollarni tez va qiziqish 
bilan yechadilar. Agar, atigi bitta misol notog‘ri yechilsa, xat shifrlarini o‘qib 
bo‘lmasligini ular yaxshi biladi. Odatda bunday mashqlar ko‘tarinkilik bilan 

---

56 
bajariladi, chunki o‘yin holati kichik yoshdagi o’quvchilar ijodiy qobiliyatini 
tarbiyalashiga hayajon olib kiradi. o‘quvchilar o‘yin davomida nafaqat 
tarbiyalanadi yoki yangi bilimni o‘zlashtiradi, shuningdek har tomonlama 
rivojlanadi ham. Ya’ni ularning xotirasi, nutqi, fikrlashi, ijodi taraqqiy etadi. 
Maqsad o‘yin emas, o‘yin tarbiya vositadir xolos. O‘yinga dam olish, vaqt 
o‘tkazish vositasi deb qarash kerak emas. Aks holda uning tarbiyaviy vosita 
sifatidagi ahamiyatini susaytiradi. Unga ta’lim beruvchi faoliyat deb qarash lozim. 
Boshqa faoliyat turidan alohida ajratish kerak emas. Ilg‘or o‘qituvchilarning ta’lim 
berish tajribasida didaktik o‘yinlarning juda ko‘p turini, ular dan foydalanishning 
ajoyib usullarini ko‘rish mumkin. 
Ushbu fikrlardan kelib chiqib turli xil didaktik o‘yinlarning quyidagicha 
tasnifini keltirish mumkin. 
I. Didaktik o‘yinlar o‘tkazilayotganda ko‘zda tutilgan maqsadga ko‘ra ular 
ta’lim beruvchi, o‘rgatuvchi va nazorat qiluvchi mazmunda bo‘lishi mumkin. 
O‘rgatuvchi o‘yinlar quyidagi o‘yinlarga bo‘linishi mumkin: a) bolalarni 
yangi o‘quv materialni tayyorlash bilan bog’liq; b) Ilgari o‘zlashtirilgan bilim, 
mahorat va malakani mustahkamlashga, kengaytirishga va chuqurlashtirishga 
yo‘naltirilgan o‘yinlar. 
Nazorat qiluvchi o‘yinlarga esa asosiy mohiyati bolalarning tayyorgarlik 
darajasini aniqlash bo‘lgan, bilimlarni nazorat va hisobga olishga qaratilgan 
o‘yinlar kiradi. 
Amalda bir vaqtning o‘zida ham o‘rgatuvchi ham nazorat qiluvchi bo‘lgan 
o‘yinlar ko‘p uchraydi. Shu bois ularning maqsadlarini qiyoslabgina u yoki bu 
o‘yinning
o‘rgatuvchi yoki nazorat qiluvchi ekanligi haqida gapirish mumkin. 

---

57 
Boshlang’ich sinf o‘quvchilarining ishini kuzatish va tahlil qilish shuni 
ko‘rsatadiki, ko‘pincha ilgari o‘zlashtirilgan bilim, mahorat va malakani 
mustahkamlashga qaratilgan o‘yinlardan foydalaniladi. Yangi materialni 
o‘zlashtirishga tayyorlash va yangi bilimlarni bilan bog’liq o‘yinlarning ahamiyat 
o‘lchami katta emas. Bu uslubiy adabiyotda ularning to‘liq ishlab chiqilmaganligi 
bilan bog’liq. Ayrim misollarni ko‘rib chiqamiz. Masalan qo‘shish amalining 
ko‘chish xususiyatiga kirishga (qo‘shishning o‘rin almashtirish qonuniga) 
tayyorgarlikda "Nima o‘zgardi?" o‘yini quyidagi ko‘rinishda o‘tkazilgan bo‘lsin: 
ko‘rgazmali tayoqcha yordamida ikkita qizil doira va uchta ko‘k doira qo‘yiladi. 
o‘qituvchi bolalardan ko‘zlarini yumub turishini so‘raydi va doiralar o‘rnini 
almashtiradi. Bolalar diqqat bilan qarab nima o‘zgarganini aytib berishi kerak. 
Shartli ravishda tarbiyaviy o‘yinlarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Agar o‘yin 
alohida shaxsiy sifatlarni (diqqat e’tibor, kuzatuvchanlik, axloqiy fazilat, jamoada 
o‘zini tuta va h.k.) Tarbiyalashga qaratilgan bo‘lsa u tarbiyaviy o‘yin deb ataladi. 
"Eng yaxshi hisobchi", "Kim to‘g’ri va tez hisoblaydi", "Sonni top", "Hammaga 
yetadimi?" kabi o‘yinlarning tarbiyaviy ahamiyati katta. 
2. Didaktik o‘yinlar turlarga va u yoki bu faoliyat mazmuniga bog’liq holda 
bo‘limlarga ajratilishi mumkin. O‘quvchilardan quyidagilarni talab qiladigan 
faoliyat turidir: 
a) tom ma’noda o‘qituvchining hatti-harakati va mulohaza yuritishini 
takrorlashga asoslangan; 
b) o‘qituvchi rahbarligida o‘zlashtirilgan bilim, mahorat va malakani (ilgari 
shakllanib bo‘lgan sharoitda yoki undan farqli sharoitda) mustaqil qo‘llashni talab 
etuvchi faoliyat: 
v) aqliy o‘yinlar deb yuritiluvchi o‘yinlar. 

---

58 
Bunday o‘yinlarga uni bajarishda o‘quvchilar tahlil qilishni, qiyoslashni, 
tasniflashni, fikr yuritishni (mantiqiy o‘yinlar), yangi bilimlarni o‘zgacha sharoitda 
qo‘llashni o‘rgatuvchi o‘yinlar kiradi. Misol uchun "Kartochkadagi gul nomini 
top" deb ataluvchi o‘yinni ko‘rib chiqamiz. 
O‘yin uchun uchta kartochka olinadi. Ulardan birida masalan, qizg’aldoq, 
ikkinchisida - qoqigul va uchinchisida gulxayri tasvirlangan bo‘lsin.