Vazirligi’ samarqand davlat universeteti mirzaxodjayev A. B., Sharifov Sh. S., Boboqulov S. B

Qashshoqlik va uning xususiyatlari

Qashshoqlik - bu eng kam (mamlakat standartlariga muvofiq) yashash vositalariga ega bo’lmagan odamlarning iqtisodiy holati. Kambag’al odamlar soni qashshoqlik chegarasi qanday aniqlanganiga qarab farq qiladi.

Qashshoqlik qashshoqlikning mutlaq yoki nisbiy chegarasiga ega emas.

Mutlaq darajada qashshoqlik darajasi - bu insonning fiziologik ehtiyojlari asosida aniqlanadigan minimal hayot darajasi oziq-ovqat, kiyim-kechak, uyda. Rossiyada bu tirikchilik eng kam.
Nisbatan qashshoqlik darajasi odamlarning qashshoqlik darajasidan pastligi bilan tavsiflanadi (Evropa Ittifoqi mamlakatlarida - mamlakatdagi uy xo’jaliklari xarajatlarining yarmidan kamrog’i). Qashshoqlik quyidagi ko’rsatkichlar bilan tavsiflanadi:

• kambag’allar soni;

  
  

• qashshoqlikning chuqurlik darajasi;

  
  

• qashshoqlik darajasi.

  
  

Mamlakatdagi iqtisodiy sharoit o’zgarishi bilan kambag’allar soni o’zgaradi.

Qashshoqlik koeffitsienti so’rovda qatnashgan oilalar daromadlarining kunlik darajasidan o’rtacha chetlanishini ifodalaydi va so’rov o’tkazilgan oilalarning umumiy soniga bog’liq bo’lgan umumiy daromad taqchilligi bilan tavsiflanadi.
164
Qashshoqlik zo’ravonlik koeffitsienti - bu so’rovda qatnashgan oilalar daromadlarining so’rov o’tkazilgan oilalarning umumiy soniga bog’liq bo’lgan kvadratik daromad kamomadi bilan belgilanadigan, eng kam yashash darajasidan o’rtacha o’rtacha chetlanishidir.
Qashshoqlik holati aholining kasb darajasi bilan bog’liq. Kambag’allarning aksariyati qariyalar, nogironlar va kasallar, ayollar va bolalar orasida.
Hayot darajasi ko’rsatkichlari va hayot sifati ko’rsatkichlari farqlanadi. Turmush darajasining ajralmas ko’rsatkichlariga quyidagilar kiradi:

• real ish haqi;

  
  

• aholining real daromadlari;

  
  

• ikkinchi darajali ishdan olinadigan daromad;

  
  

• shaxsiy yordamchi xo’jaliklarning mahsulotlarini sotishdan tushadigan daromadlar;

  
  

• dividendlar (aktsiyalar va obligatsiyalar bo’yicha);

  
  

• aholi omonatlari bo’yicha foizlar;

  
  

• pensiyalar, nafaqalar, stipendiyalar.

  
  

Turmush darajasining xususiy ko’rsatkichlariga quyidagilar kiradi.

-ayrim tovar va xizmatlarni iste'mol qilish ko’rsatkichlari (aholi jon boshiga, har bir oilaga, ijtimoiy guruhlar, hududlar bo’yicha);
-uzoq muddatli mahsulotlar, uy-joy, kommunal xizmatlar bilan ta'minlash ko’rsatkichlari
Xususiy ko’rsatkichlar qatoriga quyidagilar kiradi:

• iste'mol darajasini to’g’ridan-to’g’ri tavsiflovchi tabiiy ko’rsatkichlar, ma'lum imtiyozlar berish;

  
  

• aniq ehtiyojlarni qondirish xarajatlari va ularning dinamikasini aks ettiruvchi xarajatlar ko’rsatkichlari;

  
  

Ehtiyojlar turiga qarab guruhlanadi. Masalan, oziq-ovqat, uy-joy, kommunal xizmatlar, kiyim-kechak, uzoq umr ko’riladigan mahsulotlar, dam olish, madaniy ehtiyojlarni qondirish va boshqalar.

165
Aholi hayotining sifati deganda ma'lum bir mamlakat aholisining moddiy, ijtimoiy, jismoniy, madaniy va ma'naviy farovonligini tavsiflovchi ko’rsatkichlar majmui tushuniladi.

• Aholining hayot sifatining asosiy ko’rsatkichlari:

  
  

• Inson taraqqiyoti indeksi (Inson taraqqiyoti indeksi);

  
  

• jamiyatning intellektual salohiyati ko’rsatkichi;

  
  

• jon boshiga to’g’ri keladigan inson kapitali;

  
  

• aholining hayotiy koeffitsienti.

  
  

Inson taraqqiyoti indeksi (Inson taraqqiyoti indeksi) uchta indeksning o’rtacha arifmetik ko’rsatkichidir:

• umr ko’rish davomiyligi (Ij);

  
  

• ta'lim darajasi (Io);

  
  

• Aholi jon boshiga YaIM (YaIM dn).

  
  

Inson taraqqiyoti indeksi quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi:

Ushbu ko’rsatkich Efiopiyada 0,25 dan Kanadada 0,96 gacha. Rossiyada bu 0,76 ga teng. Inson taraqqiyoti indeksi BMT tomonidan 1990 yildan beri aniqlanib kelinmoqda.

Jamiyatning intellektual salohiyati ko’rsatkichi aholining bilim darajasi va mamlakatdagi ilm-fan holatini aks ettiradi. Uni hisoblashda quyidagilar hisobga olinadi:

• kattalar aholisining ta'lim darajasi;

  
  

• aholining umumiy sonida talabalarning ulushi;

  
  

• yalpi ichki mahsulotdagi ta'limga sarflanadigan mablag’larning ulushi;

  
  

• ish bilan band bo’lganlarning umumiy sonidagi fan va ilmiy xizmatlarda band bo’lganlarning ulushi;

  
  

• yalpi ichki mahsulotdagi fanga sarflanadigan xarajatlarning ulushi.

  
  

Jamiyatning intellektual salohiyatining pasayishiga Rossiyadan chet elga "miya oqimi" deb ataladigan narsa ta'sir ko’rsatmoqda, bu so’nggi 10 yil ichida ekspertlarning hisob-kitoblariga ko’ra ilm-fan va

166
oliy ta'lim sohasidagi tadqiqotchilarning 15 foizini tashkil etdi. Eng malakali ishchilar AQShga oqib kelishmoqda.
Aholi jon boshiga to’g’ri keladigan inson kapitali davlat, firmalar va fuqarolar tomonidan ta'lim, sog’liqni saqlash va boshqa ijtimoiy sohalarga sarflanadigan xarajatlar darajasini aks ettiradi. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi qanchalik baland bo’lsa, inson kapitali darajasi va uning umumiy kapital tarkibidagi ulushi shuncha yuqori bo’ladi.
Aholining yashash qobiliyati koeffitsienti genofondni saqlash, aholining intellektual rivojlanishi ma'lum bir ijtimoiy sharoitda. (Ushbu ko’rsatkich besh balli shkala bo’yicha o’lchanadi). 1,5 baldan pastroq darajani belgilash - bu inqirozli vaziyat, aholi hayoti darajasining pasayishi, aholi o’lishni boshlagan chegaraga tushishini anglatadi.
Hayot sifatining ayrim jihatlari xususiy ko’rsatkichlar bilan tavsiflanadi. Bunga quyidagilar kiradi:

• ijtimoiy jihatdan kasallanish, tug’ilish, o’lim, tabiiy o’sish dinamikasi);

  
  

• aholining iqtisodiy faoliyati (ishsizlik darajasi, aholi migratsiyasi va uning sabablari);

  
  

• ijtimoiy keskinlik (siyosiy tadbirlarda, ish tashlashlarda qatnashish, yalpi ichki mahsulotdagi yashirin iqtisodiyotning ulushi, jinoyatchilik dinamikasi);

  
  

• ijtimoiy sohani rivojlantirish (Ta'lim, fan, sog’liqni saqlash, madaniyatga sarflanadigan xarajatlarning YaIMdagi ulushi, o’quvchilar va talabalar soni, shu jumladan bepul va pullik o’qiyotganlar, har bir o’qituvchiga to’g’ri keladigan o’rtacha talabalar va talabalar soni);

  
  

• ekologik ko’rsatkichlar (atmosferadagi zararli moddalarning tarkibi, tuproq, suv, oziq-ovqat; atrof-muhitga sarflanadigan xarajatlarning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi, atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga yo’naltirilgan asosiy fondlarga investitsiyalar).

  
  

167