Vazirligi’ samarqand davlat universeteti mirzaxodjayev A. B., Sharifov Sh. S., Boboqulov S. B

O’z-o’zini tekshirish va muhokama uchun savollar

• Bozor sharoitida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish zarurati nima sabab bo’ldi?

  
  

• Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish subyektlari, ob'ektlari va maqsadlari qanday?

  
  

• Ma'muriy tartibga solish usullari iqtisodiy usullardan nimasi bilan farq qiladi?

  
  

• Dasturlash va davlatni rejalashtirish o’rtasidagi farq nimada? Iqtisodiy dasturlarning turlarini ayting.

  
  

• Maqsadli dasturlar nima?

  
  

177

• Ijtimoiy siyosat nima?

  
  

• "Tiriklik maoshi" tushunchasining tushunchadan farqi nimada? "Ratsional iste'mol darajasi"?

  
  

• "Qashshoqlik" nima? Qashshoqlikning asosiy shakllari qanday?

  
  

• "Inson taraqqiyoti indeksi" ni qanday tushunasiz?

  
  

• Nominal va real daromad nima?

  
  

• "Lorents egri chizig’i" nimani ko’rsatadi?

  
  

178

XIV BOB. XALQARO SAVDO NAZARIYASI

14.1. Merkantilistlar va fiziokratlarning xalqaro savdo
konsepsiyalari
Xalqaro savdo dunyoning turli mamlakatlarining tashqi savdosi majmui sifatida jahon bozori (XVI-XVIII asrlar) va xalqaro mehnat taqsimotining paydo bo’lishi asosida vujudga keldi. Xalqaro savdoning rivojlanishi kapitalistik ishlab chiqarish usulining shakllanishi bilan chambarchas bog’liqdir. Feodal ishlab chiqarish uslubining parchalanishi va Evropada jahon bozorining paydo bo’lishi davrida nazariy iqtisodiy tushunchalar vujudga kela boshladi va rivojlana boshladi. Birinchi maktab merkantilizm edi.

Merkantilizm: 1) burjua siyosiy iqtisodining birinchi maktabi, savdogarlar tomonidan ilgari surilgan iqtisodiy siyosatni nazariy jihatdan asoslashga urinish; 2) iqtisodiy hayotga davlatning faol aralashuvi bilan tavsiflangan dastlabki kapitalizm davridagi iqtisodiy siyosat.
Dastlabki merkantilizm (XV asrning oxirgi uchdan bir qismi - XVI asr o’rtalari) vakillari Uilyam Stafford (Angliya), De Santis, G. Skaruffi (Italiya) edi. Dastlabki merkantilizmning asosiy ta'minoti pul balansi nazariyasi bo’lib, u pulni boyligini ko’p jihatdan qonunchilik asosida oshirishga qaratilgan siyosatni asoslab berdi. Mamlakatda pulni saqlash uchun uni chet elga eksport qilish taqiqlangan edi; sotishdan tushgan barcha pullar, chet elliklar mahalliy mahsulotlarni sotib olishga sarflashlari kerak edi.
Kechki merkantilizm (XVI asrning ikkinchi yarmi - XVII asrda gullab-yashnagan) o’zining iqtisodiy siyosatining markaziga faol savdo balansini qo’ydi, bu esa o’z mamlakatining tayyor mahsulotlarini eksport qilish va vositachilik savdosi orqali ta'minlandi, shu tufayli pulni chet elga olib chiqishga ruxsat berildi. Asosiy nazariyotchilar T. Mayn (Angliya), A. Serra (Italiya), A. Montkretien (Frantsiya) edi. Kechki merkantilizm quyidagi tamoyilni ilgari surdi: bir mamlakatda arzonroq sotib oling, boshqasida esa qimmatroqqa soting.
179