Vazirligi’ samarqand davlat universeteti mirzaxodjayev A. B., Sharifov Sh. S., Boboqulov S. B

O’z-o’zini tekshirish va muhokama uchun savollar

• Xalqaro savdoni rivojlantirishning obyektiv va subyektiv sabablari nimalardan iborat?

  
  

• Xalqaro savdoning shakllari va ular xajmini belgilovchi omillarni tushuntirib bering.

  
  

• A. Smitning «Mutlak ustunlik» nazariyasi kamchiligi nimada ko’rinadi?

  
  

• «Nisbiy ustunlik» nazariyasining moxiyatini tushuntirib bering.

  
  

• Savdo sharoitlari tushunchanchasini izoxlab bering. Savdo sharoitining yaxshilanishi qanday okibatlarga olib keladi?

  
  

• Xeksher-Olinning neoklassik konsepsiyasini izoxlab bering.

  
  

• ―Leontev taajubi‖ qaysi sababli yuzaga keldi va qanday yechim topti?

  
  

188

XV BOB. TASHQI SAVDO SIYOSATI

15.1. Xalqaro savdoning zaruriyati va uning asosiy
ko’rinishlari
Hozirgi zamon iqtisodiyotining ochiqlik darajasi ya‘ni mamlakatlarning ixtisoslashuvi va ular o’rtasida kooperatsiya chuqurlashib bormoqda. Mamlakatlar o’z iqtisodiyotini rivojlantirish, iqtisodiy muammolarni hal qilish borasida tadbirlar ishlab chiqish va ularni amalga oshirishda bu holatlarni etiborga olishi shart.

Jahon savdosi tashqi iqtisodiy aloqalarning asosiy shaklidir. Uning kengayishi va chuqurlashuvi natijasida kapitalni chetga chiqarish imkoniyatlari yuzaga keldi va unga bog’liq ravishda xalqaro moliya- valyuta, kredit munosabatlari rivojlandi.

Tashqi savdoning vujudga kelishi ikki muhim obyektiv sabab bilan izohlanadi.
Birinchidan, bu tabiiy va xom ashyo resurslarining mamlakatlar o’rtasida notekis taqsimlanganligi. Eng katta hududga ega bo’lgan yoki rivojlangan davlatlar ham barcha resurslar bilan o’zini to’liq ta‘minlay olmaydi. Ular o’zlarida ortiqcha bo’lgan resurslarni eksport qilishga va mamlakatda taqchil bo’lgan resurslarni import qilishga majburlar.
Xalqaro savdo rivojlanishining zarurligini belgilovchi ikkinchi muhim sabab shundaki hamma mamlakatlar ham barcha turdagi mahsulotni bir xil samaradorlik bilan ishlab chiqara olmaydi. Ya‘ni bir tovar Yaponiyada arzon ishlab chiqarilsa, ikkinchi tovar O’zbekistonda arzon ishlab chiqarilishi mumkin. Shu sababli resurslardan samarali foydalanish maqsadida mamlakatlar ixtisoslashadilar va o’zaro savdo- sotiqni yo’lga qo’yadilar. Bu ikki obyektiv sabab har qanday milliy iqtisodiyotning takror ishlab chiqarishi jarayonida xalqaro savdoning ahamiyatini aniqlaydi.
Tashqi savdo xalqaro ayirboshlashning an‘anaviy shakli sifatida quyidagi ko’rinishlarni o’z ichiga oladi:

• mahsulotlarni ayirboshlash: yoqilg’i-xom ashyo mahsulotlari, qishloq xo’jaligi mahsulotlari, sanoat mahsulotlari;

  
  

• xizmatlarni ayirboshlash: muhandislik-maslahat xizmatlari;

  
  

189

• transport xizmatlari, sayyohlik va boshqa xizmatlar. Hozirgi vaqtda xizmatlarning jahon eksportidagi hissasi 30 foizdan oshib ketdi;
  

• yangi ilmiy-texnik ma‘lumotlarni ayirboshlash: lisenziyalar va

  
  

«nou-xou‘lar. Ular hissasiga xalqaro savdo aylanmasining 10 foiziga yaqini to’g’ri keladi.

Xalqaro savdo mahsulotlari, xizmatlar va fan-texnika ma‘lumotlarini ayirboshlashning barcha ko’rinishlari tashqi savdo operasiyalari yordamida amalga oshiriladi. Ular o’z navbatida eksport, import, reeksport va reimport operasiyalariga bo’linadi.
Eksport operasiyasi - mahsulotlarni chet mamlakatlarga chiqarish.
Import operasiyasi - mahsulotni xorijiy sherikdan sotib olish va uni mamlakatga olib kelish.
Reeksport operasiyasi - avval import qilingan va qayta ishlov berilmagan mahsulotni chet elga olib chiqib sotish.
Reimport operasiyasi - avval eksport qilingan va u yerda qayta ishlov berilmagan mahsulotni chet elda sotib olish va mamlakatga olib kelish.