Vazirligi samarqand davlat universiteti ijtimoiy iqtisodiyot fakulteti ijtimoiy ish kafedrasi

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM 

VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI  

 

IJTIMOIY – IQTISODIYOT FAKULTETI 

 

IJTIMOIY ISH KAFEDRASI

 

 

KURS IShI 

 

MAVZU: JAMIYAT TARAQQIYOTIDA IQTISODIY 

MADANIYATNING O’RNI 

 

 

 

 Bajardi: Davronova D 

 Tekshirdi: dots Jo’raev L.N. 

 

 

 

 

 

Samarqand – 2011 yil. 

---

 

2 

Mavzu: JAMIYAT TARAQQIYOTIDA IQTISODIY MADANIYATNING 

O’RNI 

 

Reja: 

 

KIRISH:  

Hozirgi zamon jamiyati, uning ko’rinishlari va taraqqiyotidagi o’rni  

 

 

      I Bob. Iqtisodiy madaniyat tushunchasi. 

1 1. Iqtisodiy madaniyatning jamiyat taraqqiyotidagi o’rni   

1.2. Iqtisodiy madaniyatning gumanistik vazifasi. 

 

II. Bob. Iqtisodiy madaniyatning tushunchalari. 

 

2.1. Iqtisodiy madaniyatning  muomila funksiyasi  

 

2.2. Iqtisod madaniyatining boshqa madaniyatlar bilan bog’liqligi. 

 

 

XULOSA 

 

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

3 

 

Kirish 

 

Jamiyatni  yaxlit  sistema  sifatida  o’rganishda  tizimlilik  metodi  eng 

samarali hisoblanadi, strukturaviy-funksional tahlil esa uning asosiy tamoyillaridan 

biridir. "Strukturaviy-funksional tahlil sistemalilikning tamoyillaridan biri bo’lib, u 

ijtimoy  hodisa  va  jarayonlarni  tuzilish  bo’yicha  elementlarga  bo’lish  va  har 

bir  elementning  o’z  funksiyalarini  bajarishi  nuqtai  nazaridan  olib  qaraydi"

1

 

Strukturaviy-funksional  tahlil  tamoyili  B.Malinovskiy,  A.R.Radkliff-Braun, 

R.Merton,  T.Parsonslar  tomonidan  keng  qo’llanilib,  ijtimoiy  sistemani 

o’rganishda samarali natijalar berdi. 

T.Parsons  ijtimoiy  sistemani,  sosial  amal,  madaniyat,  shaxs,  xatti-harakat  kabi 

sistemalarga bo’ladi. Ushbu sistemalarga to’rtta funksiya  munosib keladi: sosial 

amalga  -  integrativ,  madaniyat-jamiyatni  takror  ishlab  chiqarish,  hatti-harakatga 

muhitga  moslashish  kabi  funksiyalar  to’g’ri  keladi

2

.  Taniqli  iqtisodchi,  faylasuf 

olim  T.Parsons  tomonidan  jamiyatning  yaxlit  sistema  sifatida  strukturaviy-

funksional  tahlil  qilinishi  ilmiy  jamoalar  tomonidan  xayrihohlik  bilan  kutib 

olingan edi. Lekin keyingi tahlillar jarayonida shu narsa ayon bo’ldiki,  T.Parsons 

taklif 

etgan 

ijtimoiy 

sistemada 

sistemaning 

substansional, 

sistemani 

tashkillashtiruvchi  elementlari  ko’rsatilmagan,  sistema  qaysi  asosda 

tuzilganligi  berilmagan,  eng  muhimi,  ijtimoiy  sistemaning  o’zagi  hisoblangan 

iqtisodiy  struktura  va  funksiya  sistema  markazidan  o’rin  olmagan.  Bizni 

qiziqtirayotgan  muammo  madaniyat  funusiyasi  esa  namunalar,  simvollarni  takror 

ishlab  chiqarish  bilan  chegaralab  qo’yilgan,  xolos.  Buning  ustiga  integrativ 

funksiya  faqat  sosial  amal  sistemasiga  taqab  qo’yilgan,  vaholanki,  integrativ 

funksiyani  madaniyat,  shu  jumladan,  iqtisodiy  madaniyat  bajarishi  real  faktdir 

(shuning uchun ham hozirda iqtisodiy integrasiya to’g’risida ko’p gapiriladi). 

                                                 

1

Философский энциклопедический словарь. -М.: Советский энциклопедия, 1983. -с.658.  

2

 Парсонс Т. Система современных обществ. –М.: Аспект-Пресс, 1998. –с.15-16. 

---

 

4 

A.G.Afanasyev  ijtimoiy  sistemaning  substansial  komponentlariga  ma’naviy 

qadriyatlar  va  inson  omilini  kiritadi

3

.  Afsuski,  bu  yerda  ham  sistemani 

tashkillashtiruvchi  va  funksional  elementlar  berilmagan,  buning  ustiga 

substansional  elementlar  narsalar  yoki  ma’naviyat  emas,  balki  inson  faoliyati 

ekanligi ta’kidlanmagan. 

Tadqiqotga yaqinroq nuqtai nazarni V.M.Krasnov bayon qiladi. Uning fikricha, 

ijtimoiy sistema tarkibiga quyidagi komponentlar kiradi: 

•  ijtimoiy ehtiyojlar; 

•  ijtimoiy subyektlar; 

•  inson faoliyati; 

•  ijtimoiy munosabatlar; 

•  madaniyat;

4

 

Ko’rinadiki,  ijtimoiy  sistemaning  deyarli  barcha  komponentlari 

(ijtimoiy  ong  va  qadriyatlarni  hisobga  olmaganda)  ushbu  tahlilda  hisobga  olingan, 

ammo ularning sistemadagi mavqei aniqlanmagan. 

Bu  borada  R.Madirimov  tomonidan  taklif  etilgan  tartib  masalaga  oydinlik 

kiritadi. Uning fikricha, jamiyat ijtimoiy sistema sifatida quyidagi komponentlardan 

tashkil topadi: 

•   inson faoliyati (jamiyatning substansional elementi); 

•  ijtimoiy ong (ijtimoiy sistemaning funksional elementi); 

•   ijtimoiy  munosabatlar  (ijtimoiy  sistema  strukturasini  tashkillashtiruvchi 

elementi); 

•  ijtimoiy  subyekt  (shu  jumladan,  uning  ehtiyojlari)  (ijtimoiy  sistemani 

harakatga keltiruvchi element); 

•  qadriyatlar (ijtimoiy sistemaning ontologik elementi); 

•  madaniyat (ijtimoiy sistemaning integrativ sifati)

5

. 

                                                 

3

 Афанасьев А.Г. Системность и общества. -М:. Политиздат, 1980. –с.283. 

4

 Краснов В.М. К понятию общества как социальной система // Философские науки, 1977, 

№ 2. 

5

 Madirimov R.M., Mirzayev R.K. Jamiyat rivojlanib boruvchi sistema.  –  Samarqand, 1992, 8-

bet. 

---

 

5 

Ushbu  tadqiqotda  dastlab  inson  faoliyati  sistemaning  funksional  elementi 

sifatida  qaralgan  bo’lsa,  keyingi  tadqiqotlarda  biz  ko’rsatgan  tartibda  berilgan. 

Biz  o’z  tadqiqotimizda  mazkur  yondashuvga  tayanib,  iqtisodiy  madaniyatning 

tuzilishi va funksiyalarini tahlil qilishga harakat qilamiz.  

Ammo  mavjud  manbalarni  o’rganish  shundan  dalolat  beradiki, iqtisodiy 

madaniyat,  uning  tuzilishi  va  funksiyalarini  tadqiq  qilishda  praksiologik, 

aksiologik,  sosiologik,  gnoseologik  va  texnologik  yondashishlar  sinab  ko’rildi. 

Praksiologik  yondashuv  insonning  moddiy  faoliyatiga  urg’u  bersa,  gnoseologik 

qarashlar  iqtisodiy  ong,  bilishni  oldinga  olib  chiqadi,  sosiologik  usul  iqtisodiy 

madaniyatni  ijtimoiy  munosabatlar  nuqtai  nazaridan  o’rganadi.  Aksiologik 

yondashuvda  bu  fenomen  moddiy  va  ma’naviy  qadriyatlar  yig’indisi  sifatida 

qaraladi,  texnologik  qarashlarda  iqtisodiy  madaniyat  insonning  borliqni  o’zgartirib, 

o’zi uchun sharoit yaratish usullari va vositalari shaklida ta’riflanadi. 

Iqtisodiy  madaniyatni  o’rganishning  ushbu  usullarining  qiymatini 

tushirmagan,  ulardan  ishimizning  turli  jabhalarida  keng  foydalangan  holda  qayd 

qilish  joizki,  tadqiqotchilar  iqtisodiy  madaniyatning  yaxlit  sistemasini,  ya’ni 

nazariy sistemasini yarata olmadilar. Shuning uchun ham biz,  iqtisodiy madaniyat 

sistemasini  yaxlit  o’rganishning  adekvatroq,  ya’ni  strukturaviy-funksional  tahlil 

usuliga  murojaat  qilishga  majbur  bo’ldik.  Strukturaviy-funksional  tahlil  usulining 

afzalligi shundaki, u iqtisodiy madaniyatning tuzilishi, elementlari, ular o’rtasidagi 

aloqalar  va  ularning  funksiyalarini  bir  butun,  yaxlit  sistema  sifatida  o’rganishga 

imkon beradi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

6