Вазирлиги

Қўшимча адабиётлар 
1. Переведенцев В.И. Методы изучения миграции населения. -М., 1975.-231 б. 
2. Урланис Б.Ц., Борисов В.А. (ред.). Народонаселение стран мира. Справочник. -
М., 1984. 
3. Ата-Мирзаев О., Гольдфарб Б. Переспективы воспроизводства населения 
Средней Азии. В: «Наше будущее глазами демографа». -М., 1979, с.113-119
4. Ата-Мирзаев О., Салиев А. Урбанизация в регионе. – В сб.: Народонаселения. 
М., 1985 Ата-Мирзаев О.Б. Многодетная женщина. Социально-
демографический анализ. В: «Женщины на работе и дома». М., 1978 
5. Слука А.Е., Слука Н.А. География населения с основами демографии. Учебно-
методическое пособие. –М.: Изд. МГУ. 2000.

---

53 
III БОБ. АҲОЛИНИНГ ТАБИИЙ ТАКРОР БАРПО БЎЛИШИ, 
ЗАМОНАВИЙ ДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАР ВА УЛАРНИНГ 
ГЕОГРАФИК ЖИҲАТЛАРИ 
1 §. Аҳолининг табиий такрор барпо бўлиши 
Аҳолининг қайта барпо бўлишида ўғил болаларнинг кўпроқ туғилиши 
муҳим ўрин тутади. Чунки аёлларга нисбатан эркаклар ўлими деярли дунёнинг 
барча минтақаларида сақланиб келмоқда. Аҳоли қайта барпо бўлишининг 
барқарорлашуви мунтазам янгича кўриниш касб этувчи ишлаб чиқаришни, илм-
фанни етарли даражада кадрлар билан ечиш учун хизмат қилади. Шу ўринда 
турмуш қурувчиларнинг ёши ҳам муҳим ўрин тутади. Жуфтликларнинг 
мувофиқлигини немис олими Зельгейм қуйидаги нисбатда белгилайди:
Агар аёл ёши 
бўлганда эркак ёши 
21 ёш 
27 ёш 
25 ёш 
32 ёш 
28 ёш 
35 ёш 
31 ёш 
39 ёш 
35 ёш 
45 ёш 
38 ёш 
50 ёш 
1979 йилда демограф олим А.Г.Вишневский шундай деган: «Аҳолининг 
қайта барпо бўлиши – гўё ўзгармас доимий жараён сифатида илм-фан диққатини 
узоқ вақт ўзига тортмади. Вақт ўтиб, унда шундай ўзгаришлар содир бўлдики, 
натижада катта ҳажмдаги муаммолар пайдо бўла бошлади ва бу муаммоларнинг 
ечимини топишга бутун дунё фани тайёр эмаслиги маълум бўлиб қолди». 1974 
йилга келиб йирик демограф олим Б.Ц.Урланис «Проблемы динамики населения 
СССР» номли асарида аҳолининг келгусидаги ўсиш темпи вариантларини 
келтириш баробарида ишлаб чиқариш ва истеъмол масштабини белгилаш 
бевосита аҳолисининг келгусида қанча бўлиши билан боғлиқ эканлигини 
асослашга ҳаракат қилди. 
Профессор Б.Ц.Урланис - режалаштирилган иқтисодиётда аҳоли сонининг 
ўсишини прогнозлаш ўзига хос роль ўйнаганини эътироф этгани ҳолда 
демографик жараёнларнинг ҳаракатини кузатиш асносида келгусида ишлаб 
чиқаришдаги қилиниши лозим бўлган биринчи даражадаги ишларни белгилаб 
беришини таъкидлайди. 
Аҳолининг қайта барпо бўлиши тўғрисида гап кетганда, профессор 
Б.Ц.Урланис ҳисоби бўйича кўпайиш самарали натижаларни беради. Унга кўра, 
200 ота-она учун болалар сони 265 та бўлиши аҳолининг қайта барпо 
бўлишининг самарали кечишини таъминлайди. Шундагина балағот ёшидаги 
эркак ва аёллар ўртасидаги мутоносибликни таъминлайди, яъни 1,00. бирликни 
ҳосил қилади. Аҳолининг қайта барпо бўлиши турли даврларда турлича бўлган. 
Масалан, 1926-1927 йилларда 1,68; 1958-1959 йилларда 1,26; 1968-1969 йилларда 

---

54 
1,11. Агар, у 1,00 бирликдан юқори бўлса, аҳолининг қайта барпо бўлишида 
мусбат ўзгариш юзага келади. Бу ўз ўрнида, аҳолининг яшаш шарт-шароити 
(шаҳар, қишлоқ) билан ҳам боғлиқ. Кейинги 30 йил давомида, ҳозирги Марказий 
Осиёда аҳолининг қайта барпо бўлиши ўртача 2,5 коэффицентни ташкил этди. 
1,00 - депопуляциянинг бошланиш даражаси бўлиб, иккинчи жаҳон урушига 
қадар дастлаб Францияда кузатилди. 1930 йилларда туғилиш кўрсаткичлари ўлим 
кўрсаткичларидан пасайиб кетди. Аҳолининг қайта барпо бўлиши 0,87 га тушиб 
қолди. 
Иккинчи 
жаҳон 
урушидан 
кейинги 
даврда 
туғилишнинг 
рағбатлантирилиши аҳолининг такрор барпо бўлиши коэффициентида 1,31, яъни 
1,5 марта ўсишига олиб келди. Франция аҳолиси 1945 йилда 40 млн. бўлган бўлса 
1965 йилга келиб (20 йилда), 50 млн. кишига етди.