Vi – mavzu. Ishlab chiqarish xarajatlari – korxonaning iqtisodiy darajasining va uning raqobatbardoshligining eng muhim ko’rsatkichi

VI – MAVZU. Ishlab chiqarish xarajatlari – korxonaning iqtisodiy darajasining va uning raqobatbardoshligining eng muhim ko’rsatkichi.


6.1. Ishlab chiqarish xarajatlarini tasniflash va ularning turlari

Ishlab chiqarish xarajatlari iqtisodiyot fanlari nazariyasida va amaliyotida muhim ahamiyat kasb etadi. Jumladan, qiymat tushunchasi turli xil qarashlar mavjud. Ayrim iktisodchi olimlar tovarning qiymatini uning natijaliligi bi­lan bog‘lasalar, ayrimlari tovar qiymati — tovar ishlab chikaruvchilarning tovarda gavdalangan va undagi jonli va moddiylashgan mexnati, deb hisoblaydilar. Boshqalari esa, tovarning qiymatini ushbu tovarga bо‘lgan talab va taklif, ya’ni tovarning iste’molchiga beradigan nafi belgilaydi, deb ta’kidlaydi.

Umumanolganda, tovarningkiymatiuningboshqa tovargaayirboshlanaolishdarajasinianiklashuchunzarurdir. Narx (baxo) vakiymattushunchalariorasidadeyarlifarq yо‘q. Fakatgina narx (baxo) — bu, tovar qiymatining puldagi ifodasidir xalos.
Iqtisodiyotda mahsulot ishlab chiqarish tannarxi kategoriyasidan ham keng foydalaniladi. Qiymat va ishlab chiqarish tannarxi о‘rtasidagi tafovut ishlab chiqarish subyektining daromadi yoki foydasi hisoblanadi.
Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi — mahsulotni ishlab chiqarish, ya’ni ishlab chiqarish texnologiyasi bilan boqlik bо‘lgan xarajatlarning puldagi ifodasidir.
Sanoatoldidaturganasosiyvazifalardanbiri — maxsu­lotishlabchiqarishtannarxinipasaytirishdir. Bu vazifaningbajarilishinatijasidaishlabchiqarishni rivojlantirishgavaaholining turmushdarajasinioshirishgaimkoniyatyaratiladi. Ayniqsa, bozoriktisodiyotisharoitidabarcharesurs­lardanbekamu-kо‘st foydalanishbukursatkichlarningrolinioshirishnitaqozo etadi. Shu sababli «tannarx» atamasiningmohiyati,axamiyati, mazmunivashakllariniyaxshibilishhamda unipasaytirishmasalasigakattae’tiborberishkerak.
Biron-birmahsulot ishlabchiqarishuchunma’lummiqdordaxomashyovamateriallar, mexnat vaishlabchiqarish xususiyatigaegabо‘lgan boshqa yuklamaxarajatlarsarflanadi. Mahsulot ishlabchiqarishbilanbevositabog‘liq bulganxa­rajatlarningpuldagiifodasimahsulot ishlabchiqarishtan­narxi deb ataladi.
Maxsulotishlabchiqarishtannarxi kо‘rsatkichi ishlabchiqarishnirivojlantirishdavaunitashkiletishdamuximrolо‘ynaydi.
Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish ishlab chiqarish rentabelligini oshirish, ya’ni foydani kо‘paytirishning, mavjud resurslar bilan ishlab chiqarish hajmini о‘stirishning muxim omili hisoblanadi. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi kо‘rsatkichi ishlab chiqarish sifat kо‘rsatkichlari orasida alohida о‘rin tutadi.
Ishlab chiqarishni va mehnatni tashkil etish, texnika va materiallardan foydalanish, moddiy-texnika ta’minotini takomillashtirish, maxsulot sifatini yaxshilash borasidagi hamma о‘zgarishlar xarajatlar darajasida aks etadi. Shu sababli ham biz mahsulot tannarxi ishlab chiqarish samaradorligining sifat kо‘rsatkichlari tizimida muxim urin egallaydi, deya olamiz. Binobarin, shuning uchun ham mahsulot ishlab chiqarish tannarxini xosil qiluvchi xarajatlarni ularning iqtisodiy mazmuniga kо‘ra guruhlash muhim ahamiyat kasb etadi.
Har qanday firmaning asosiy maqsadi foydani maksimallashtirishdan iboratdir. Umumiy holda foyda yalpi daromaddan umumiy xarajatlarni ayirish orqali topiladi. Bunda,

R-foyda; TR – umumiy daromad; TS-umumiy xarajat.
Xarajatlar korxonaga nisbatan tashqi va ichki xarajatlarga bо‘linadi.
Tashqi xarajatlar ga tashqi tо‘lovlar, xizmat kо‘rsatuvchilar va xom-ashyo yetkazib beruvchilarga (xom-ashyo, materiallar, elektroenergiya, gaz) tо‘lovlar kiradi. Umumiy daromaddan tashqi xarajatlarni ayirib tashlasak, buxgalteriya foydasini olamiz. Buxgalteriya foydasi ichki (yashirin) xarajatlarni hisobga olmaydi. Ichki xarajatlar sifatida quyidagilar qaraladi; 1) tadbirkorning о‘ziga tegishli resurslarga bо‘lgan xarajati; 2) tadbirkorlik qobiliyatiga tо‘g‘ri keladigan va tadbirkorga tegishli bо‘lgan meyoriy foyda. Buxgalteriya foydasidan ichki xarajatlarni ayirib tashlasak, iqtisodiy foydani olamiz.
Tashqi va ichki xarajatlarning yig‘indisi alternativ yoki iqtisodiy xarajatlarni tashkil qiladi. Alternativ xarajatlar, firmaning resurslaridan eng yaxshi variantda foydalanishi bilan bog‘liq yо‘qotilgan imkoniyatlardir. Iqtisodiy xarajatlar firma faoliyatini buxgalter va iqtisodchi tomonidan baholanishini farq qilishga imkon beradi. Buxgalterni birinchi navbatda, firmaning ma’lum muddat davomidagi (hisobot davrida) faoliyati natijalari qiziqtiradi. Iqtisodchini esa firmaning kelajagi, uning kelajagidagi faoliyati qiziqtiradi. Shuning uchun ham iqtisodchi firma ixtiyoridagi resurslardan eng yaxshi alternativ foydalanish variantlarni topishga etibor beradi.