Voqeaband sujet va voqeaband bo'lmagan sujet

(M. Yusuf)

Buning ziddi o`laroq, ko`p bo`g`inli vaznlarda vazmin ohang hosil bo`ladiki, chuqur falsafiy mazmunli she`rlarning aksari shunday vaznlarda yoziladi:

Men bu cho`llar qo`ynida/ tug`ilib topdim kamol,    (7+7)
Ko`hna sardobalarda/ ko`milib qoldi dardim.      (7+7)

Lekin nar ars(i)londan /sut talab qilgan misol      (7+7)

Olis shahar, tog`lardan/ ilhomimni axtardim.      (7+7)   (A.Oripov)

 

Shuni ham unutmaslik kerakki, bo`g`inlar soni bir xil bo`lgani holda turlicha turoqlangan she`rlarning ohangdorlik jihatidan sezilarli farqi bo`ladi. Yuqoridagi o`n to`rt bo`g`inlik she`rda 7+7 tarzidagi turoqlanish bo`lgani uchun ham unda falsafiy mushohadaga mos vazmin, o`ychan ohang yuzaga kelgan bo`lsa, o`zgacharoq tarzda turoqlangan o`n to`rt bo`g`inli quyidagi parchada endi butkul boshqacha - shiddatkor o`ynoqi ohang hosil bo`ladi:

 

Qush bo`lib /qochar bo`lsang,/ tarlon bo`lib/ quvgayman,        (3+4/4+3)

Tog`larda sdarsharadek g`uboringni yuvgayman. (3+4/4+3)

Har mushkul, har xatarda har balodan saqlagum, (3+4/4+3)

Qayrilsang-qayrilmasang o`lguncha ardoqlagum. (3+4/4+3)

(Mirtemir)

 

Misralardagi bo`g`inlar sonining teng bo`lgani holda, misralardagi turoqlanishning o`zaro munosabati turlicha: misralardagi turoqlarning aynan mos kelishi, juft va toq misralardagi turoqlarninggina o`zaro mos kelishi, uchinchi misradagi turoqlanishning biroz farqli bo`lgani holda qolganlarining aynan mos kelishi kabi hollarni kuzatamiz. Turoqlanishning  misralararo  munosabatidagi  bu  xil  turlichalik she`rlardagi ohangning farqli, o`ziga xos bo`lishiga xizmat qiladi.

O`zbek adabiyotshunosligida barmoq tizimidagi vaznlarning sodda va qo`shma turlari ajratiladi. Sodda vazndagi she`rlarga yuqoridagilar misol bo`lib, ularning misralaridagi bo`g`inlar soni o`zaro teng bo`ladi. Qo`shma vazndagi she`rda esa misralardagi bo`g`inlar soni bir xil emas:

 

Qoqiladi / horg`in otlar         8 (4 + 4)

g`ijirlaydi / arava.                      7 (4 + 3)

g`ildiraklar / izi yo`lda           8 (4 + 4)

To`zg`iyotgan / kalava           7 (4 + 3)  (U.Azim)

 

Ushbu she`r vaznining qo`shma vazn deyilishiga sabab shuki, agar uning ikkita misrasini birlashtirsak, go`yo misralardagi bo`g`inlar sonining tengligi tiklanadi:

 

Qoqiladi / horg`in otlar, / g`ijirlaydi / arava. 15 (4+4+4+3)

g`ildiraklar / izi yo`lda / To`zg`iyotgan / kalava.   15 (4+4+4+3)

 

Ko`ramizki, mazkur she`r ham mohiyat e`tibori bilan barmoq tizimiga mansub, faqat uning misralari bo`lingan-da, alohida satrga chiqarilgan. Misralarning qat`iy tartibda bo`lingani she`rning ritmik xususiyatlariga, ohangiga muayyan o`zgarishlar kiritadi va uning ta`sirdorligini oshiradi. Demak, qo`shma vazn deganda, misralar qo`shilganda izosillabizm (bo`g`inlar miqdorining tengligi) tiklanadigan she`rlarni tushunish lozim ekan. Shunisi ham borki, qo`shma vazn barmoqdan sarbast (erkin she`r) tomon siljishdagi ilk qadam sanalishi mumkin. Bu siljishdagi keyingi qadam sifatida barmoqda yozilgan getrometrik she`rlarni olish mumkin. Getrometkrik she`rlarning qo`shma vaznli she`rlardan farqi shuki, ularda izosillabizm bandlararo sathda namoyon bo`ladi. Masalan, Mirtemirning «Qo`shiqlar» turkumiga kiruvchi qo`shma vaznda yozilgan she`rlaridan biri tubandagicha bandlardan tarkib topsa

 

Barmoqlar o`ch  toriga,       7

Oqshom chog`ida.            5

Dil roz aytar yoriga      7

Visol bog`ida.                  5

 

«Qoya» nomli getrometrik she`ri quyidagicha bandlardan tarkib topadi:

 

Tolzor kuz rangida va salqin.        9

Daraxtlarda yaproqlar oltin.         9

Tog`dan esar el oqin-oqin,   9

Tag`in bo`lur tin.              5

 

Birinchi she`rda barmoq tizimiga xos izosillabizm misralarni qo`shish hisobiga, band ichida yuzaga keladi. Ikkinchi she`rda esa band ichida izosillabizm mavjud emas, u she`r butunligida namoyon bo`ladi, ya`ni bu she`rning har bir bandi 32 bo`g`indan tashkil topgan bo`lib, ularning misralararo taqsimlanishi 9-9-9-5 tarzida amalga oshadi. Bu xil vaznlarning yuzaga kelishi barmoq tizimining ritmik imkoniyatlarini kengaytirgani shubhasiz. Va shuni ham ta`kidlash kerakki, hali barmoq tizimining ritmik-intonatsion imkoniyatlari to`la ro`yobga chiqarilgan emas. Shu bilan birga, XX asr o`zbek she`riyatida yetakchilik qilgan bu she`riy tizim o`tgan vaqt davomida sezilarli sifat o`zgarishlarini boshdan kechirdi, o`zining bir talay ritmik-imkoniyatlarini namoyon eta oldi. Mazkur masalani maxsus tadqiqot obyekti sifatida o`rganish adabiyotshunosligimizning galdagi vazifalaridan bo`lib turibdi.

Hozirgi o`zbek she`riyatida ancha keng qo`llanilayotgan she`r shakllaridan biri sarbast(erkin she`r)dir. Erkin she`r o`zbek adabiyotida XX asrdan boshlab ommalasha boshlagan. Erkin she`r o`zbek she`riyatida barmoq asosida yuzaga kelgan bo`lsa-da, uni o`ziga xos bir hodisa, alohida she`r tizimi sifatida shakllanish bosqichidagi hodisa sanash mumkin. Erkin she`rda misralardagi bo`g`inlar soni ham, ularning cho`ziq-qisqaligi ham, turoqlanish yoxud qofiyalanish tartibi ham erkindir. Sarbastda ohangdorlik ko`proq intonatsiyahisobiga yuzaga chiqadi:

 

Avval yashashni o`rgan,

Keyin o`lishni.

Keyin

Sochilgan suyaklaringni yig`ib,

Yana jon ato qil o`zingga-o`zing.

So`ngra o`limning ko`ziga tik qara.

Joningni olsa olibdi-da!

(U.Azim)

 

Sarbastda yozilgan she`rning an`anaviy barmoq yoki aruzdagi she`rdan farqli jihatlaridan biri shundaki, bundagi ohangdorlik avval boshdan ma`lum maromga solinmaydi, muayyan maromga mos kechinmalar ifodalanmaydi. Aksincha, bunda fikr-tuyg`uga mos ohang so`zning ma`nosi asosida yuzaga keladi, ya`ni bu o`rinda ma`no asosida o`qiymiz va so`zlarni shunga mos ohanglarga o`raymiz.

A.Navoiy «Mezon ul-avzon»da bergan ma`lumotga ko`ra, «aruz»atamasi uning asoschisi Halil ibn Ahmad yashagan joydagi vodiy nomi bilan bog`liq ekan. Boshqa aruzshunoslar, xususan, Vohid Tabriziy esa «aruz» arab tilida chodirni tutib turish uchun o`rtaga qo`yiladigan yog`och(ustun)ni anglatadi va aruz atamasi shu so`zdan olingan, deb hisoblaydilar. Ular bu fikrning qo`shimcha asosi sifatida yana baytdagi birinchi misraning ham «aruz» deb atalishi, baytning ham (xuddi chodir «aruz»ga tayanganidek) shu ruknga tayanishi, ya`ni shu rukn o`qilganda she`rning qaysi vaznda ekanligi aniq bo`lishini keltiradilar. Bu fikrlarning qaysi biri haqiqatga yaqinligidan qat`i nazar, biz «aruz»ning istilohiy ma`nosi bilan ish ko`ramiz, ya`ni «aruz» deganda, sharq she`riyatida keng tarqalgan metrik she`r tizimini tushunamiz.

Mutaxassilar aruz she`r tizimi arab adabiyotida YIII asrdan maydonga kelgani va IX asrdanoq forsiy tildagi adabiyotda ham qo`llanila boshlaganini qayd qiladilar. Turkiy xalqlar adabiyotida, jumladan, o`zbek adabiyotida ham aruzning qo`llanila boshlashi taxminan shu vaqtga to`g`ri keladi, degan fikr mavjud. Fitrat bu haqda to`xtalib: «Bizning O`rta Osiyo turklari tomonidan qachon qabul etilgani aniq emas. Biroq hijriy 462 da Qashqarda yozilgan mashhur «Qutadg`u bilik» kitobining shu aruz vaznida yozilgani e`tibor etilsa, juda eskidan qabul etilgani ma`lum bo`ladur», deb yozadi. Modomiki, turkiy tildagi aruzda yaratilgan ilk asar sifatida hozircha «Qutadg`u bilik» tan olinar ekan, aruzning turkiy adabiyotda qaror topishi taxminan X-XI asrlarga to`g`ri keladi deyish mumkin.

Aruzdagi eng kichik ritmik bo`lak sifatida ayrim mutaxassislar (arab va fors aruzshunosligi an`analariga muvofiq) harfni, boshqalari esa (turkiy tillar va turkiy aruz xususiyatlaridan kelib chiqib) hijoni ko`rsatishadi. Ya`ni eng kichik ritmik bo`lak sifatida harfning olinishi arab tili (va yozuvi) uchun xosroq, o`zbek tili uchun esa hijoning olingani qulayroq. Shunday bo`lsa ham, aruzdagi tarkiblanishni yaxshiroq tasavvur qilish uchun harf eng kichik birlik sifatida olingan holatdagi tarkiblanishga qisqacha to`xtalib o`tish maqsadga muvofiq.

Demak, arab aruzshunosligida eng kichik ritmik bo`lak — harf, harf esa ikki turli bo`ladi: mutaharrik (cho`zg`ili) va sokin (cho`zg`isiz). Cho`zg`i deganda, unli tovush tushuniladi. Masalan, «ko`z» so`zi ikkita harf: bir mutaharrik («ko`») va bir sokindan («z») tarkib topadi. Mutaharrik va sokin harflarning muayyan tartibda qo`shilishidan juzvlar yuzaga keladi. Juzvlar harfga nisbatan kattaroq ritmik bo`lak sanalib, ular har biri o`z ichida ikkiga bo`linadigan uch turga ajratiladi: sabab, vatad va fosila.Juzvlarning muayyan tartibda birikishidan ruknlar, ruknlarning she`r misrasida muayyan tartibda takrorlanishidan bahrlar hosil bo`ladi. Bulardan anglashiladiki, aruz qismlari o`zaro mustahkam aloqada bo`lgan sistema sifatida juda puxta ishlangan she`r tizimi ekan.

O`zbek aruz uchun eng kichik ritmik bo`lak sifatida hijo olinishi aytildi. Hijolar uch turli bo`ladi: qisqa, cho`ziq va o`ta cho`ziq.