Voqeaband sujet va voqeaband bo'lmagan sujet

N	Hijolar	Qoidasi	Misollar
Paradig masi
1	qisqa	Birgina qisqa unlidan  iborat bo`ladigan yoki qisqa unli bilan tugaydigan ochiq bo`g`in	a -lam, i - lik yoki    v          v ma - kon, ba – lo        v             v	v
2	cho`ziq	Cho`ziq unli bilan tugagan ochiq bo`g`in yoki qisqa unlili yopiq bo`g`in	i-lo-hi, - mah-shar             -        -	-
3	o`ta cho`ziq	Tarkibida cho`ziq unli bo`lgan yoki qo`sh undosh bilan tugallangan yopiq bo`g`in	chi – roq         ~ ishq, ko`shk            ~         ~	~

           

            Hijodan keyingi ritmik bo`lak - juzvni alohida ajratish o`zbek aruzi uchun unchalik zarur bo`lmasa-da, ularga ham qisman to`xtalib o`tamiz.

 

N	Juzv	Qoidasi	Misollar	Paradig masi
1	sababi hafif	bir harakatli va bir sokin harfning qo`shilishidan yuzaga keladi, ya`ni bir cho`ziq hijoga teng bo`ladi	ko`z,  so`z,   yuz      -          -        -	-
	sababi saqiyl	ikki harakatli harfning qo`shilishi dan hosil bo`ladi, ya`ni ikki qisqa hijoga teng bo`ladi	o`zi,   ko`zi,   so`zi    v v      v v       v  v	v v
2	vatadi majmu`	Ikki harakatli va bir sokinning qo`shilishidan hosil bo`ladi, ya`ni bitta qisqa va bitta cho`ziq hijoga tengbo`ladi	malak,  palak          v  -      v  -	v  -
	vatadi mafruq	ikki harakatli o`rtasida bir harakatsiz harf kelishidan hosil bo`ladi, ya`ni bir cho`ziq va  bir qisqa  hijoga  teng bo`ladi	hafta, chipta         - v      - v	- v
3	fosilai sug`ro	uchta mutaharrik - dan so`ng bir sokin kelishidan hosil bo`ladi, ya`ni ikkita qisqa va bir cho`ziq hijoga teng bo`ladi	kapalak        v v -	v v -
	fosilai kubro	To`rt mutaharrikdan so`ng bir sokin kelishidan hosil bo`ladi, ya`ni, uchta qisqa va bir cho`ziq hijoga teng bo`ladi	kurashajak      v  v  v  -	v v v -

 

Keyingi ritmik bo`lak - ruknlar juzvlarning muayyan tartibda birikishidan hosil bo`ladi. Masalan, bitta vatadi majmu` (v -) va ikki sababi hafif (-) birikuvidan mafoiylun (v - - -    ) rukni hosil bo`ladi.

Aruz tizimining asosini tashkil etuvchi sakkizta asl rukn  (asllar)quyidagilar:

                    Faulun    v - -

                       Foilun          - v -

Mafoiylun   v - - -

 Foilotun     - v - -

Mustaf ilun - - v -

                                                              Maf ulotu  - - - v

           Mutafoilun      v v - v –

          Mafoilatun      v - v v –

 

 Mazkur   asllarning   she`r   misrasida   muayyan   tartibda takrorlanishidan bahrlar yuzaga keladi. Aruz tizimida 19 ta asosiy bahr mavjud bo`ladi. Bahrlar she`riyatimizda ishlatilishi, faolligi jihatidan bir-biridan sezilarli farqlanadi. Jumladan, aruzshunos A.Hojiahmedov ma`lumotiga ko`ra, ulardan 7 tasi (vofir, muqtazab, madid, basit, qarib, mushokil, g`arib) o`zbek she`riyatida mutlaqo qo`llanilgan emas; mutadoriq komil va tavil bahrlaridan juda kam shoirlar foydalanganlar. Qolgan 9 ta bahr (hazaj, ramal, rajaz, muzori` xafif, mujtass, munsarih, sari`, mutaqorib) o`zbek she`riyatida faol qo`llanilgan.

She`r misrasida bahrlardagi asllar o`zgarishsiz yoxud ma`lum o`zgarishga uchragan holda takrorlanishi mumkin. O`zgarishsiz takrorlangan asllardan hosil bo`luvchi bahrlar solim bahrlar deb yuritilsa, o`zgarishga uchragan ruknlari (furu`) bo`lgan bahrlar far`iyhisoblanadi.

          Asllarning o`zgarishga uchrashi aruzshunoslikda «zihof» deb yuritiladi. Zihoflar turlicha ko`rinishga ega bo`lib, bunda asllar tarkibidagi hijolardan biri yoki bir nechasining tushirib qoldirilishi; sifat o`zgarishiga (qisqa hijoning cho`ziqqa, cho`ziq hijoning qisqaga, cho`ziq hijoning o`ta cho`ziqqa aylanishi) uchrashi; bir paytning o`zida ham hijo tushishi, ham qolgan hijolarning sifat o`zgarishga uchrashi mumkin. Aruzshunoslikda har bir zihofning, shuningdek, shu zihofga uchrashdan hosil bo`lgan tarmoq ruknning o`z nomi mavjud.

Birgina hazaj bahrining o`zida o`nlab tarmoqlar yuzaga kelishi mumkin. Zihofga uchragan ruknlarning mavjudligi she`r ohangining o`ziga xos bo`lishiga, ya`ni aruzning ritmik jihatdan rang-barang bo`lishiga xizmat qiladi.

Aruzda yozilgan she`r vaznini aniqlash uchun bayt asos qilib olinadi. Baytning birinchi misrasidagi birinchi rukn nomi — sadr, oxirgisi — aruz, ikkinchi misrasidagi birinchi rukn — ibtido, oxirgisi — zarb deb nomlanadi. Sadr bilan aruz, ibtido bilan zarb orasidagi ruknlar hashvdeb yuritiladi. Shunga ko`ra aruzda murabba`, musaddas va musamman vaznlari ajratiladi. Agar baytda to`rtta rukn bo`lsa — murabba`, oltita rukn bo`lsa, — musaddas, sakkizta rukn bo`lsa, musamman vazni yuzaga keladi. Buni taqti` bilan quyidagicha ko`rsatish  mumkin:

mafoiylun / mafoiylun

mafoiylun / mafoiylun — murabba` vazni;

mafoiylun / mafoiylun / mafoiylun

mafoiylun / mafoiylun / mafoiylun — musaddas vazni;

     mafoiylun / mafoiylun / mafoiylun / mafoiylun

     mafoiylun / mafoiylun / mafoiylun / mafoiylun — musamman vazni.

Aruzda yozilgan she`r vaznini aniqlash uchun, avvalo, bir baytni vaznga muvofiq o`qish, uning taqti`sini chizish, asl va tarmoq ruknlarini aniqlash kerak bo`ladi. Masalan, Navoiyning:

Furqat ichra/ qon yutub g`am/ birla chektik/ ohi sard,

Kim xazon av/roqidek bo`l/di yo`zim haj/rida zard,

— baytining vaznini aniqlash quyidagicha amalga oshiriladi:

1) baytni vaznga muvofiq ifodali o`qiladi, ya`ni o`qish davomida baytdagi qisqa, cho`ziq va o`ta cho`ziq hijolar his qilinishi, farqlanishi kerak;

2)    baytning taqtesi chiziladi:

-v--/-v--/-v--/-v~

-v--/-v--/-v--/-v~

3)  asl va tarmoq ruknlar aniqlanadi. Taqti`dan ko`rinishicha, ushbu baytda foilotun asli (- v - -) va uning maqsur tarmog`i (- v~) mavjud. Endi ushbu vaznning nomlanish tartibi qanday yo`zaga kelishi tushunarli bo`ladi: foilotun ruknining takroridan ramal bahri yo`zaga keladi, demaq bayt ramal bahrida yozilgan; baytda sakkizta rukn qatnashgan, demaq u musamman vaznida; baytning aruz vazarbidagi asl qasr zihofiga uchragan (maqsur). Shularga ko`ra baytningvazni ramali musammani maqsur deb nomlanadi.

        

         Tahlil uchun baytlar:

 

         Azaldin tо /abad ko`nglum/ qutulmas ishq/ balоsidin,

         Yurоkim rah/nalar bo`ldi /bu ishqning mо/jarоsidin.

 

         Charхning mеn ko`rmagan  jabru jafоsi qоldimu?!

         Хasta ko`nglum chеkmagan dardu balоsi qоldimu?!

 

         Mushkin qоshining hay’ati ul chashmi jallоd ustina,

         Qatlim uchun “nas” kеltirar nun eltibоn sоd ustina.