Vyetnam. Mustamlakachilikdan mustaillikkcha

Kampuchiya – Vyetnam urushi
1977-yil 31-dekabrda Demokratik Kampuchiya Vyetnam qurolli tajovuz amalga oshirayotganini rasman e’lon qildi. 1978-yil 18-aprelda kxmerlarning katta qurolli bo‘linmasi Vyetnamning Anzyang provinsiyasida joylashgan Batuk qishlog‘iga hujum qildi. Kxmerlar qirg‘ini natijasida 3 157 tinch aholi vakillari, shu jumladan, ayollar va bolalar halok bo‘ldi. Qishloq aholisi ichidan faqat ikki vyetnamlik qochishga muvaffaq bo‘lgan xolos. Tabiiyki, Vyetnam Kambodjaning bunday tajovuziga javob bermasligi mumkin emasdi. Vyetnam xalq armiyasi qo‘mondonligi Kambodjaga qarshi qurolli operatsiya o‘tkazishni rejalashtira boshladi. Ammo Kambodjaga bostirib kirish tajovuzkorlikka o‘xshamasligi uchun Vyetnamdagi kxmer aholisining hech bo‘lmaganda bir qismining qo‘llab-quvvatlashi kerak edi. Vyetnam rahbariyati Pol Potga qarshi bo‘lgan va uning siyosatini tanqid qilgan bir necha eski Kambodja inqilobchilariga murojaat qildi. 1978-yil may oyida Pol Potga qarshi isyon ko‘targan sharqiy ma’muriy hudud rahbari So Pxim bilan ham aloqalar o‘rnatildi. Ammo Vyetnamning So Pximdan umidi ro‘yobga chiqmadi – “qizil kxmerlar” isyonchilarni shafqatsizlarcha yo‘q qilishga muvaffaq bo‘ldi, So Pxim janglarda halok bo‘ldi. Keyin esa Vyetnam yana bir “qizil kxmer” rahbarlaridan biri – Xeng Samringa ishonch bildirdi. 1978-yil may oyida u ham Pol Potga qarshi isyon ko‘tardi, ammo uning qo‘shinlari ham mag‘lubiyatga uchradi.
Biroq 1978-yil 2-dekabrda “Kambodja birlashgan fronti” tuzildi va unga Xeng Samrin rais etib saylandi. Vyetnam xalq armiyasi esa Kambodjani bosib olishga tayyorgarlik ko‘rishni boshladi. Shuni ta’kidlash kerakki, Xitoyning yordami va Pol Potning qat’iyatli safarbarlik siyosatiga qaramay, “qizil kxmerlar”ning qurolli kuchlari qurol-yaroq va harbiy texnika, shuningdek, kadrlar tayyorlash va ta’minot sifati bo‘yicha Vyetnam armiyasidan ancha ortda edi. Pol Pot otryadlarida jangarilarning muhim qismini o‘smirlar va 10–12 yoshli bolalar tashkil qilar edi. Ular Vyetnam harbiylari bilan raqobatlasha olmasdi. Bundan tashqari, “qizil kxmerlar”ning hamma qo‘mondonlari ham Pol Pot uchun kurashishni xohlamas edi. Xanoydagilar aynan shu tufayli “qizil kxmerlar”ni ag‘darish qandaydir super vazifa emasligini yaxshi tushunishardi. Xitoyning aralashuvi darhol istisno qilindi, chunki Pekindagilar “qizil kxmerlar”ni qo‘llab-quvvatlasa-da, bundan xursand emasdi. Umuman olganda, 70-yillarning oxiriga kelib Xitoy siyosiy yo‘nalishini o‘zgartira boshladi. Pol Pot kabi yoqimsiz shaxslarni qo‘llab-quvvatlash endi Xitoy rahbariyatining rejalariga kirmasdi. 1978-yil 25-dekabrda Vyetnam xalq armiyasining zirhli va motorli bo‘linmalari Kambodja chegarasi sari yo‘lga chiqdi. Operatsiyada VXAning 14 ta diviziyasi qatnashdi. Ular Kambodja hududiga tezda bostirib kirdi va keyingi hujumlarni boshlash uchun muhim pozitsiyalarni egallab oldi. Vyetnam bilan chegarada joylashgan Kambodja armiyasi bo‘linmalari VXAga nisbatan keng miqyosli qarshilik ko‘rsata olmadi. Vyetnam armiyasi bir necha kun ichida mamlakat poytaxti Pnompenga yaqinlashdi.
Bunday vaziyatda “qizil kxmerlar” rahbariyati faqatgina “Vyetnam bosqinchilari” tez kunlarda mag‘lub bo‘lishini da’vo qiluvchi rasmiy tashviqot tarmog‘ini davom ettira oldi xolos. 1979-yil 1-yanvarda “qizil kxmerlar” va Vyetnam xalq armiyasi o‘rtasidagi janglar Pnompen ostonasida kechdi. 5-yanvarda o‘z pozitsiyasining achinarli holatini anglagan Pol Pot Kambodja aholisini “Sovet harbiy tajovuzini” qaytarishga chaqirdi. Tabiiyki, Sovet Ittifoqining Kambodjaga bostirib kirishi haqida gap bo‘lishi mumkin emas edi, ammo Pol Pot bu so‘zlar bilan kxmerlarga yordam berish uchun Xitoy yoki AQShni jalb qilmoqchi edi. Ammo Pekinda va ayniqsa Vashingtonda hech kim Pol Potning bu so‘zlarini jiddiy qabul qilmadi.
Ma’lum bo‘lishicha, Xitoyni Pol Pot va uning “qizil kxmerlar”i faqatgina janubi-sharqiy Osiyoda sovet va Vyetnam ta’siriga qarshi turish nuqtai nazaridan qiziqtirgan xolos, ular Pol Potga yordam berish uchun armiya yuborish niyatida emasdi. Pol Pot Kambodjada Xitoy ishonishi mumkin bo‘lgan yagona siyosatchi ham emasdi. Bundan tashqari, Xitoy Pol Pot rejimining jirkanch ishlari tufayli uni o‘z ta’sir doirasining mintaqadagi yo‘lboshchisi sifatida ko‘rmay qo‘ygan edi. Sovet Ittifoqi va Vyetnamda Kambodjadagi janglar “qonli Pol Pot rejimiga qarshi” xalq qo‘zg‘oloni sifatida ko‘rilgan. Shuning uchun Vyetnam qo‘shinlari 1979-yil 7-yanvar kuni ertalab Pnompenga kirib kelganida butun dunyoga Kambodja poytaxti Vyetnam xalq armiyasi ko‘magi bilan Birlashgan Kampuchiya milliy qutqarish fronti tomonidan ozod qilingani ma’lum qilindi. Vyetnam qo‘mondonligi rasmiy ravishda hokimiyatni ushbu front raisi Xeng Samringa topshirdi.
Pol Potga keladigan bo‘lsak, u Vyetnam qo‘shinlari Pnompenga bostirib kirishidan bir necha soat oldin shaxsiy qo‘riqchilari va bir necha sherigi bilan poytaxtni tark etdi. “Qizil kxmerlar” o‘z rahbarini vertolyot yordamida mamlakat g‘arbiy tomoniga – unga sodiq qolgan qismlar boshqaradigan joylarga evakuatsiya qildi. Shu bilan birga, Pol Pot qochib ketganidan uch kun o‘tgach, 10-yanvarda Pnompenda Kambodja Xalq Respublikasi (KXR) e’lon qilindi. Yangi hukumatning barcha tuzilmalari va KXR qurolli kuchlari mamlakatda hukmron tartibsizliklar muhitida noldan yaratilishi kerak edi. Shu sababli Kambodja hududida Vyetnam xalq armiyasining bo‘linmalari saqlanib qolindi. Parallel siyosiy tuzilma sifatida esa vyetnamparast Kambodja kommunistik partiyasi shakllantirildi, uni Xanoy rasman tan oldi va qo‘llab-quvvatladi. Vyetnam nafaqat yangi hukumatni kuch bilan ta’minladi, balki Kambodjaga ko‘plab muhandislik, ma’muriy va tibbiyot xodimlarini yuborib, har tomonlama yordam ko‘rsatdi. Pol Pot va uning sheriklari yangi hukumatga qarshi fuqarolar urushini davom ettirdi, ammo bu muvaffaqiyat qozonmadi. Mamlakatning ayrim hududlari “qizil kxmerlar” nazorati ostida bo‘lishiga qaramay, 1990-yillarda ularning ta’siri pasayib, oxir-oqibat zaiflashdi, chunki ular Xitoyga ham, G‘arbga ham kerak bo‘lmay qoldi. Rasmiy ma’lumotga ko‘ra Pol Pot 1998-yil 15-aprelda yurak yetishmovchiligidan vafot etdi. Ammo keyinchalik o‘tkazilgan tibbiy ekspertiza u zaharlanish natijasida o‘lim topganini ko‘rsatdi. O‘z hukmronligi davrida 3 million insonning yostig‘ini quritgan, diktatorlarga boy bo‘lgan XX asrning eng zolim hukmdorlaridan biri Pol Pot shunday o‘lim topdi. 1979 yilgi Xitoy-Vetnam urushi ikki tomonlama munosabatlarda yetarlicha o'rganilmagan va munozarali epizod bo'lib qolmoqda. Buning sababini qarashlarning ma'lum bir konservatizmi deb hisoblash mumkin turli tomonlar. Shunday qilib, Xitoy 1979 yil voqealarini “chegaradagi to'qnashuvlarga va Xanoyning Kambodjadagi harakatlariga javob zarbasi sifatida qaratadi. Vetnam amal qiladi nuqtai nazariga ko'ra, Vetnam xalqi va armiyasi Sovet Ittifoqi ko'magida ular Pekinning ekspansionistik intilishlariga qarshi kurashda g'alaba qozondilar. Amerikalik ekspertlar bu to'qnashuvni Sovet-Xitoy munosabatlarining yomonlashuvi va Xitoyning Sovet Ittifoqiga qarshi e'lon qilingan kurashi sharoitida yuzaga kelgan ikki qutbli qarama-qarshilikning mintaqaviy ko'rinishi sifatida baholaydilar"gegemonizm". Shu bilan birga, har bir nuqtai nazar bir qator muhim omillarga asoslanadi, ular birgalikda ushbu muhim tarixiy, mahalliy bo'lsa-da, uning murakkab mohiyatini belgilaydi. Darhaqiqat, 1979 yilgi Xitoy-Vetnam to'qnashuvi tarixda tasodifiy epizod emas, balki mantiqqa to'g'ri keldi. Xitoy va Vetnam o'rtasidagi munosabatlarning rivojlanishi, mintaqaviy va jahon tizimlaridagi vaziyat, lekin ayni paytda Xitoy geosiyosatining hozirgi kontseptsiyasi. Tegishli kontekstual tahlil qilish uchun bir nechta darajalarni ajratib ko'rsatish kerak. maqsadni belgilash va konflikt natijalarini baholash. Xitoy-Vetnam urushining sababi 1970-yillarning ikkinchi yarmida mintaqada sodir bo'lgan bir qator voqealar edi. Birinchidan, bu 1977-1979 yillarda Vetnamning unga qarshi harakatlari Kambodja vetnamliklarini repressiya qilgan qizil Khmer va mintaqadagi vaziyatni beqarorlashtirdi. 1979 yil yanvar oyida Vetnam qo'shinlari qisqa va samarali operatsiya natijasida Pnompen shahrini egallab olishdi. Kambodjada hokimiyat Vetnamparast kuchlar - Xen Samrin boshchiligidagi Kampuchiyani milliy qutqarish uchun birlashgan frontga o'tdi. Bundan tashqari, Pekinning keyingi harakatlarining qat'iyligiga xitoylik ishbilarmonlarning Vetnamdan ommaviy chiqib ketishi ham ta'sir ko'rsatdi. mamlakat birlashgandan keyin Xanoy tomonidan amalga oshirilgan ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar natijasida va Pekin propagandasi ta'sirida Bunday sharoitda 1979-yil 14-fevralda KKP Markaziy Qo‘mitasi bosqinni boshlash to‘g‘risida qaror qabul qildi, ertasi kuni Xitoy rahbariyati “Vyetnamga saboq berish” niyatini e’lon qildi, 1979-yil 17-fevralda esa Xitoy Xalq Ozodlik Armiyasi. allaqachon birinchi mudofaa chizig'ining Vetnam qal'alarini egallab olgan. 19-fevralda xitoylar Lao-Kai provinsiya markazini, mart oyining boshlarida, ikkinchi eshelon va zahiralar kiritilgandan so'ng, PLA Cao Bang va Lang Son shaharlarini egallab oldilar. Yordamchi yo'nalishlarda vetnamliklar hujumni qaytarishdi. Shu bilan birga, urush faqat quruqlikda edi, janglar PLA quruqlikdagi kuchlari bo'linmalari tomonidan olib borildi. Aviatsiya Vetnam havo mudofaasining yuqori zichligi va samaradorligi tufayli faqat razvedka, keyin esa sayoz chuqurlikda amalga oshirildi. Dengizda harbiy harakatlar bo'lmagan. Sharqiy Xitoy va Janubiy Xitoy dengizlari hududlarida bu davrda Sovet Tinch okean flotining kemalari Tonkin ko'rfaziga kirishni to'sib qo'ygan. Yaqin atrofda AQSh harbiy-dengiz kuchlarining samolyot tashuvchi kemasi harakatlanayotgan edi, biroq u Sovet kordonini kesib o'tishga urinmadi. Lang Son shahri uchun boʻlgan shiddatli janglardan soʻng, bu shaharning xitoylar tomonidan bosib olinishi va 5-mart kuni Xanoy tomonidan Pekinning umumiy safarbarlik eʼlon qilinishi.
bir tomonlama ravishda hujumni to'xtatish va qo'shinlarni olib chiqish boshlanganini e'lon qildi. Nihoyat, qo'shinlar olib chiqildi va 1979 yil 16 martda harbiy harakatlar to'xtatildi .
Pekin taktikasini tahlil qilish, Xitoyning harbiy maqsadlari (operativ maqsadlari) Vetnamning asosiy kuchlarini jangga jalb qilish va ularga katta yo'qotishlar berish, jumladan, Xanoyni Kambodjadan qo'shinlarni olib chiqishga majbur qilish edi, degan xulosaga kelishimizga imkon beradi. Biroq, bu maqsadlarga erishilmadi. Vetnam manevrni aniqladi
Xitoy rahbariyati Kambodjadan qo'shinlarni olib chiqmadi va asosiy kuchlarning deyarli ishtirokisiz (250 000 xitoyliklarga qarshi 100 000 ga yaqin kishi) xalq militsiyasi otryadlari bilan boshqardi. Shu bilan birga, Vetnam tomonidan shaharlardan yaqin atrofdagi tog'li va o'rmonli hududlarga chekinish va u erdan aniq zarbalar berish uchun tanlangan taktika o'z samarasini berdi. Xitoy rasmiy ravishda bir nechta viloyat markazlarini egallab olganiga qaramay, u xodimlar va texnikada katta yo'qotishlarga duch keldi, past sur'atda avanslashdi va buning uddasidan chiqa olmadi. Vetnamning asosiy bo'linmalarini jangga jalb qilish va Lang Son shahri uchun og'ir jang ostida, asta-sekin bir tomonlamaqo'shinlarni olib chiqib ketdi. Xitoy rahbariyatining "o'rganilgan saboq" haqidagi bayonoti juda rasmiy edi va Xitoyning Kambodjadagi Vetnam ta'sirini zaiflashtira olmasligini hisobga olsak, haqiqatga to'liq mos kelmadi. Biroq, ushbu operatsion darajada ham Pekin ma'lum ijobiy natijalarga erishdi. Muvaffaqiyatsiz harbiy operatsiya samarasizligini ko'rsatdi xalq urushiga an'anaviy maoistik yondashuv, qurollarni modernizatsiya qilish, yangi texnologiyalarni joriy etish va harbiy harakatlarni o'tkazish shakllari va usullarini yangilash. Bu Xitoy rahbariyatidagi Den Syaopin fraksiyasiga “4 modernizatsiya” dasturini yo‘lga qo‘yish orqali o‘ziga xos “doktrinaviy bahs”da g‘alaba qozonish imkonini berdi. 1985 yil iyun oyida XKP Markaziy Harbiy Kengashining kengaytirilgan yig'ilishidagi nutqida Deng Syaopin ushbu xulosalarning barchasini umumlashtirdi: u jangovar samaradorlikni oshirish foydasiga shaxsiy tarkibni qisqartirish, natijalarni hisobga olish zarurligini e'lon qildi. ilmiy va texnologik inqilob va Mao Zedongning global urushning muqarrarligi haqidagi ta'limotidan uzoqlashib, yanada puxta o'ylangan harbiy siyosat foydasiga .