Vzbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta m ax sus ta’lim vazirligi b. Husanov, V. G‘ulomov muomala madaniyati

Ainaliy mashg‘ulot savollari:
1. M uom alaning ilm iy tadqiqot obekti.
2. M adaniyatshunoslik - ilm iy falsafiy ta ’lim ot sifatida.
3. M uom ala m adaniyati va shaxs kamoloti.
4. M uom ala tushunchasining shakllanish tarixi.
5. Ishbilarm on m uom ala odobi psixologiyasi.
6. M uom ala m adaniyatining asosiy tushunchasi.
7. M uom ala tuzilmasi.
8. M uom ala m adaniyati modeli.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2-BO B. MUOMALA MADANIYATI VA IN SO N  
FE’L-ATVORI
2.1. Axloqiy me’yorlar muomala madaniyatining 
asosi sifatida
Inson hayotida axloqiy m e’yorlarning aham iyati katta. Faylasuf 
olim A bdulla S her «A xloqshunoslik” k ito b id a m u him axloqiy 
m e’yorlarni ko‘rsatib, ular axloqiy tamoyillarga nisbatan ancha sodda, 
um um lashm agan, to r qam rovli ekanligini, axloqiy m e ’yorlarni 
kundalik hayotimizda m a’lum axloqiy tam oyillarning amalga oshish 
murvatlari ham deyish mumkinligi, ular axloqiy talablarning eng 
oddiy shakli sifatida ro‘yobga chiqishini ta ’kidlaydi1.
M uom ala m adaniyatida xushfe’llik, xushm uom alalik, hayo- 
ibolilik, beozorlik, sh irin so ‘zlik, o c h iq k o ‘ngillik singari axloqiy 
m e’yorlar muhim sanaladi. Biz shulardan ayrimlarini ko‘rib chiqamiz.
X ushfe’llik. U shbu axloqiy xatti-harakat m e’yoriylik n uqtai- 
nazaridan g‘oyat m uhim . C hunki har bir jam iyat darajasi m a ’lum 
m a’noda undagi fuqarolar m uomala m adaniyatining yuksakligi bilan 
ham belgilanadi. Zero, xushfe’l, shirinsuxan inson o ‘zining h ar 
bir muvoffaqiyatsizligiga fojea sifatida qaram aydi, alam yoki g ‘azab 
bilan yomon 
k a y fiy a tin i 
boshqalarga oikazishga intilmaydi. Atrofdagi 
axloqiy m uhitni buzmaydi. N atijada o ‘ziga ham , o ‘zgalarga ham
ko4tarinki kayfiyat, turli-tum an om adsizliklarning o4kinchiligini 
anglatuvchi hayotbaxsh bir um id bag‘ishlaydi. Xalq doim o sh u n ­
day odam larni hurm at qiladi va ulardan o ‘rnak olishga intiladi.
Xushfe’llik, shirinsuxanlik qay darajadadir ko‘proq ixtiyor bilan, 
kishining m a’lum bir insoniy tabiatga intilishi bilan bog‘liq b o ‘lsa, 
bosiqlik, kamtarlik, kamsuqumlik, aksincha, ko‘proq iroda kuchi 
natijasida yuzaga keladi. Z otan, insonning o ‘z g ‘azabini bosa bilishi,
1 Qarang: Abdulla Sher. Axloqshunoslik. Т.: Yangi asr avlodi, 2004. 
168 b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

n o ro z ilig in i bildirm asligi; s o ‘zlagisi, b iro r-b ir gap bilan o ‘zini 
k o ‘rsatgisi kelib qolganda, o ‘sha istakni to ‘xtata olishi kuchli irodani 
talab qiladi. Shu bois m uom alada bosiq, kam tarin (yetti o ‘lchab bir 
kesish) tam oyili asosida ish k o ‘rgan shaxslar oqil odam lar sanaladi 
va ular jam iyat da ham nam unaviylik maqomiga ega bo‘lad ila r.
X ushm uom alalik. M uom alaning asosiy m anbaini so‘z tashkil 
etishi barcham izga m a ’lum . Shuningdek, so‘z insonning botinidan 
chiqishi, inson bo tind an chiqadigan so‘zga egalik qila olishini ham
bilam iz. Biroq tashqariga chiqqan so‘z insonning o ‘zini qulga aylan- 
tirib q o ‘yishini doim ham bilavermaymiz. Y a’ni, og‘izdan chiqqan 
yaxshi-y o m on so‘z bevosita insonning ruhiyatiga o ‘m ashadi: yaxshi 
so ‘z bilan m uom ala qilinsa — yaxshilik topiladi, yom on so‘z bilan 
m uom ala qilinsa — yomonlik.
X ushm uom alalik ijtim oiy ahamiyatiga k o ‘ra xushfe’llikka nisba­
ta n kengqam rovliroqdir. U insonning ham xatti-h arak ati, ham
m uloqoti natijasida vujudga keladi. Xushmuomilalik o ‘z ichiga tavoze- 
lik, ta k a llu f kabi sifatlam i qam rab oladi.
Shuningdek, xushm uom alalik q a t’iy tartibga asoslangan axloqiy 
m e ’yo r hisoblanadi: u o ‘zgani ranjitm aslik, birovga yom on so‘z 
aytm aslik, bahs-m unozaraga kirishganda m uxolifni hurm at qilish, 
q o ‘rslik va c h a p an ilik d a n xoli b o ‘lish ham d a suhbatlashganda 
ehtiroslarga berilm aslikni talab etadi.
H ay o -ib o lilik . H o n d a m ir, Vosifiy va boshqa allom alarning 
asarlarid an bilam izki, Navoiy g ‘oyat tabiati nozik, pok, xushxulq 
va o ‘ta nazokatli kishilarni yaxshi k o ‘rgan, o ‘zi ham juda noziktabiat 
in son sifatida nom qozongan. Shu sababli u «M ahbubul qulub»dagi 
«tanbeh»larida hayo, beozorlik sifatlariga alohida uig‘u berib ta ’riflaydi. 
Vafo va xayoni uyg‘unlikda k o ‘rgan shoir «vafosizda hayo yo‘q, 
hayosizda vafo yo ‘q» deb t a ’kidlaydi. C hunki m a ’rifatli, komil 
insonlar xayoli va vafodor kishilardir. Vafosizning jabri qancha bo‘lsa, 
hayosizning shallaqiligi, betga choparligi, beandishaligi ham shun- 
cha o z o r keltiradi; shoir buni o ‘zi boshidan o ‘tkazgan: «Zam on 
ahli bevofaligsdin ko‘ksumga tugunlar va davron xayoli behayolig‘idin 
bag‘rim da tikanlar... har qaysig‘a raqam uray desam Ayyub sabri anga 
vafo etm as va qalam suray desam N u h umrida tam om g‘a yetmas». 
S hoir alam bilan yozgan:
Yo marham at ul xayli sitamkoraga bergil,
Yo sabru taham m ul m eni bechora bergil.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Muloyimlik. Muloyimlik barcha m utafakkirlar nazarida kishining 
m aqbul sifatlaridan biri, deb e ’tiro f etiladi. M uom ala m adaniyatida 
m uloyimlik «hilmli», «yum shoq tabiatli” degan tu sh u n c h a lar bilan 
bir m a’no n i anglatadi. Bu fazilat achchig‘lanm aydigan, ehtiyotkor, 
so‘zini o ‘ylab gapiradigan kishilarga nisbatan ishlatiladi.
Beozorlik. Insonlarning tabiatidagi xusum at, adovat, g ‘azab kabi 
illatlar bu kabi odam lardan xoli. U la r b arch a m as’u liyatni o ‘z 
zim m alariga o lsalar-d a birovga yom onlikni ravo k o ‘rm ay d ilar, 
og‘irliklarini o ‘zgalam ing zimmasiga yuklam aydilar. B eozor kishilar 
m atonatli b o ‘la turib, o ‘zidan ojiz kishilarga q ah r bilan m uom ala 
qilmaydilar.
U m u m an olganda, axloqiy m e’y o rlarn in g m u o m a la m ad a - 
niyatidagi ko'rinishlari talaygina. Biz shulard an ayrim larigagina 
t o ‘xtalib o ‘td ik , xolos. X ulosa qilsak, ag ar ax lo qshunoslikn ing
m ezoniy tu sh u n ch alari bir-biriga b o g ‘liq b o ‘lsa, axloqiy ta m o - 
yillam ing bog‘liqligi yanada m ustahkam roq- ular biridan ikkinchi- 
siga o ‘tib turish xususiyatiga ega; axloqiy m e ’yorlar b ir-b iri bilan 
shu darajada cham barchaski, ba’zan b irini ikkinchisidan ajratish 
qiyin, zero ular xulq va odob doirasidagi axloqiy am aliyotlardir.