Vzbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta m ax sus ta’lim vazirligi b. Husanov, V. G‘ulomov muomala madaniyati

2.2. Muomalada yuzaga keladigan ziddiyatlar va 
inson fe’l-atvori
Taraqqiyot ziddiyatlaming paydo boTishi, rivojlanishi va bartaraf 
qilinishi jarayonidan iborat. Shunga k o ‘ra, ziddiyatlam ing ko ‘rinishi 
ham har xil bo Tib, ular narsa-hodisalam ing harakati va rivojlanishida 
turlicha aham iyat kasb etadi. Ziddiyatlar ichki, tashqi, asosiy, asosiy 
boTm agan kabi kosrinishlarga bo ‘linadi. Jum ladan, ichki ziddiyatlar
- narsa va hodisalardagi ichki jaray o n lam ing ifodasi, h arak at- 
lanishning m anbai ham da rivojlanishning asosiy sababidir. Tashqi 
ziddiyat - narsa va hodisalar o ‘rtasidagi m unosabatlam ing ifodasi 
hisoblanadi. Jam iyat rivojlanishining m azm uni va m ohiyati ham
asosan ichki ziddiyatlam ing hal qilinishi bilan belgilanadi. Biroq 
rivojlanishda tashqi ziddiyatlam ing ishtiroki kam roq boTadi, degan 
fikrga bormaslik kerak. (Zero, globallashuv va integratsiya jarayonlarida 
tashqi ziddiyatlam ing h am o ‘z o‘rni bor). N arsa-h o d isalam in g
m ohiyatini, holatini, kelib chiqish va rivojlanish qonuniyatlarini 
belgilovchi ziddiyatlar esa asosiy ziddiyatlar deb ataladi. Asosiy
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

z id d iy a tla r tara q q iy o td a belgilovchi (boshqaruvchilik) vazifani 
bajaradi va barcha boshqa ziddiyatlarga ta’sir ko‘rsatadi.
Jamiyatdagi ziddiyatlar turli shakl va usullar bilan bartaraf qilinadi. 
U lard an b a ’zilari eskining yem irilishi va yangining vujudga kelishi 
asosida hal qilib borilsa, boshqalari shu ziddiyatni tashkil qilgan 
qaram a-qarsh i to m o nlarni o ‘zaro kelishtirish, m urosa-yu madoraga 
keltirish, ham jihatlik va ham korlikka erishish yo‘li orqali hal qilinishi 
m u m kin . K eyingi v aqtd a jam iyatdagi ziddiyatlarni hal qilishda 
q o ‘llanilayotgan samarali tam oyillardan biri o ‘zaro kelishuv, m urosa- 
yu m adora tam oyilidir.
Z iddiyatlarning turlarini bir-biridan farqlash kerak, biroq ular 
o ‘rtasida chegara q o ‘yib b o lm a y d i: voqelikda ular o ‘zaro chirmashib 
ketadi va bir-biriga o ‘tib turadi. Shuning uchun ziddiyatlarning har 
biriga aniq yondashish, ziddiyat nam oyon b o ‘ladigan sharoitni, 
m u h itn i, vaziyatni to ‘g ‘ri aniqlash lozim.
Z iddiyat qonunlariga m antiqiy nuqtai-nazaridan yondashsak, 
u n d a ikki qaram a-qarshi fikr ayni bir vaqtda va ayni bir nisbatda 
t o ‘g ‘ri boMishi m um kin em asligini kuzatamiz. “ Ziddiyat qonuni 
tafakk ur rivojida qaram a-qarshi flkrlar to‘qnashuvini inkor etm as- 
d an , bir vaqtning o ‘zida bir predm et haqida ikki zid fikrga yo‘l 
q o ‘ym aslikni talab qiladi, ya’ni vaqt, predm et, nisbat jihatdan birlik- 
ni nazarda tu ta d i” 1. M asalan, yaxshilik va ezgulik tushunchalari 
o ‘rtasidagi m unosabatda ziddiyat unsurlari ko ‘rinm aydi, ular bir- 
birini doim o to ld irib boradi. Lekin ikkala tushuncha ham axloqning 
ijobiy sifatlari h iso b la n sad a , yaxshilik bu ezgulik darajasidagi 
tu sh u n c h a emas. Z iddiyat shundaki, axloqshunoslik - etika faniga 
d o ir rus tilidagi adabiyotlarda ezgulik tushunchasi bilan yaxshilik 
tushunchasi aynanlashtirib yuborilgan. Yaxshilik m a’lum b irp aytd a 
m uayyan kishilar u ch u n ijobiy xususiyat kasb etadi, ayrim kishilar 
u c h u n yom onlik b o ‘lib xizm at qiladi va salbiy holatlarni vujudga 
keltiradi. Ezgulik esa m utlaqo ijobiylikka asoslanadi.
H a r birim iz ziddiyatli holatlarga duch kelganm iz. Ziddiyatlar 
ijtim oiy guruh va in stitu tlarn ing barchasida ham da insonlararo 
m unosabatlarda uchrab turadi. Buning ajablanadigan joyi yo‘q. Shuni
1 0 ‘zbekiston M illiy Ensiklopediyasi. 5-tom. Т.: « 0 ‘zbekiston Milliy 
Ensiklopediyasi» D avlat ilmiy nashriyoti, 2002. 9 b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

aytish kerakki, h a r qanday dahoning tu g ‘ilishi va sh akllan ishi 
ziddiyatlarsiz kechm aydi. Masalan, olm o n faylasufi Fridrix N itsshe 
hayoti davomida bunday ziddiyatlarga juda ko‘p duch keldi. Xususan, 
G e rm a n iy a ilm iy ja m o a tc h ilig i N its h e n in g ilk dav r filo lo g ik
tadqiqotlarini an cha-m u ncha hurkib-cho‘chib, yuragi orqaga to rtib 
qarshi oldi. C hunki uning favqulodda o ‘tk ir, serhayqiriq, fantaziya 
jo ‘sh urgan asarlarini to ‘g‘ri baholashga h a m m a h am birday q o d ir 
emas edi. N itshening «Bemavrid m ulohazalar” degan to ‘rt kitobdan 
iborat asari Germ aniyanigina emas, b u tu n Evropani zabt etdi. U n da 
fikrlar va original qarashlar dunyosi xuddi S o m on y o ‘lidek jim irlab 
ochildi. E vropada yangi tafakkur fen o m en i yuzaga kelganligidan 
darak berdi. Bu asaming birinchi - uchinchi kitoblari ustida Evropada 
bahs q izig a n d an qizidi. “ N itsh e n in g k o ‘p k u c h li g ‘o y a la rig a
q o ‘shilolmagan va ularni «hazm qilolm agan” Vagner va ustoz R ichl 
bilan yosh m utafakkir o ‘rtasida ixtiloflar chiqdi. O ralari uzilish 
darajasiga yetdi” 1...
A m erikalik psixolog B.Vul aytganidek, “ H ayot cheksiz z id d i- 
yatlarni hal etish jarayoni. Inson ularni chetlab o ‘ta olm aydi, faqat - 
gina ularni hal etishi yoki uni b artaraf qilishning o ‘zgacha usulini 
tan lay d i” . Shuning uchu n h ar bir rah b a r ularn ing paydo b o ‘lishi 
va hal etish y o ‘llarini bilishi lozim. Afsuski, k o ‘pchilik o d a m la r 
m azkur holatlarda odilona yo‘l topa olm aydilar, ziddiyatlam i chetlab 
o ‘tishga harakat qiladilar. Z iddiyatlam i chetlab o ‘tish ziddiyatni 
b artaraf qilish degani emas. Bundan tashqari, ziddiyatli vaziyatning 
vujudga kelishi jam iyat va inson uchun h a m m oddiy ham m a ’naviy 
zararni olib keladi.
Ziddiyat tushunchasi barcha sohalarda, barcha jarayonlarda yuzaga 
kelishi mumkin. Jum ladan, ziddiyat psixologiyada - bir-biriga qaram a 
qarshi fikrlarning alohida individlar, guruhlar ham da shaxslararo 
m unosabatlaridagi ruhiy kechinm alar bilan bog‘liq hodisalar deb 
ta ’riflanadi. Ziddiyat m antiqda - m uhokam a yuritishda, m atnda va 
nazariyada biri ikkinchisini inkor etad ig an ikki m u lo h azan in g
mavjudligi tushuniladi. Ziddiyat dialektikada - predm et va hodisalarga
1 Iqtibos Ibrohim G ‘afurovning “Hayo - xaloskor (1-kitob) kitobidan 
olindi. Т.: “Sharq” nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh 
tahririyati, 2006. 354 b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

obektiv ravishda xos b o ‘lgan bir butunning qaram a-qarshi tom onlari, 
belgilari, y o ‘nalishlari o ‘rtasidagi muhim m unosabatlardan iborat. 
Z id d iy a t b a d iiy a sa rd a tu rk u m q a h ra m o n la rn in g in tilish va 
h o latlarid an , alohida q ah ram o n lar to ‘qnashuvidan, shuingdek, aniq 
bir qahram olining o ‘zida kechadigan psixik holatda maydonga keladi. 
S h u n in g u ch u n ziddiyat hayotdagi real qaram a-qarshiliklarning 
badiiy ifodasidir. Asarda esa u syujetni harakatga soluvchi kuch, rivoj 
beruvchi asosdir.
Y uqoridagilardan kelib chiq q an holda, ziddiyat m uom alada - 
in so n la r o ‘rtasidagi m uloqo tlard a — so‘zlashish, fikr alm ashish, 
m u zo k ara olib borish, bahslashishda biri ikkinchisini inkor etadigan 
ikkita m uom ala natijasida vujudga keladi.
S h u n i ta ’kidlash lozim ki, ziddiyatli vaziyatlar asosida alohida 
shaxslar va guruhlarning qaram a-q arsh i fikrlari, m aqsadlari ham da 
shu m aqsadlarga erishishning vositalari yotadi. Ijtim oiy psixologiya 
z id d iy a tla m in g m anbaiga qarab, un in g bir necha turlarga ajratadi. 
M asalan , ziddiyat ichki-shaxsiy (rahbar bilan xodim o ‘rtasida) 
shax s-tash k ilo t (shaxslar, g u ru h la r va tashkilot o ‘rtasida) b o lis h i 
m um kin. Shuningdek, ziddiyatlam ing gorizontal tasnifi ham mavjud 
(bir—biriga bo ‘ysinm aydigan xodim lar o ‘rtasida), vertikal (bir-biriga 
b o ‘ysinuvchi x o dim lar o ‘rtasida) va aralash turdagi ziddiyatlar 
ham mavjud. Kundalik hayotda vertikal va aralash turdagi ziddiyatlar 
u c h ra b tu radi. Agar bunday zid d iy atlar jam oada 70-80% ni tashkil 
etsa, bu rah b a r u ch u n xavfli hisoblanadi. B unday vaziyatlarda 
rah b a rn in g h a r qand ay harakatlari ziddiyatlar prizm asi orqali olib 
qaraladi.
M u o m a la m adaniyatida ziddiyatlar anglashilm ovchilik, bir- 
birini tushunm aslik ham da o ‘zaro m an faatlarto ‘qnashuvi natijasida 
kelib chiqadi. Shuningdek, ziddiyatlam i keltirib chiqaruvchi sabab- 
larning xususityalariga qarab tavsiflash mumkin. R.L.Krichevskiy 
o ‘z in in g «A gar siz ra h b a rs iz ” k ito b ida z id d iy a tla m i keltirib
chiqaruvchi om illarni 3 ta guruhga b o ‘ladi: