Vzbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta m ax sus ta’lim vazirligi b. Husanov, V. G‘ulomov muomala madaniyati

1.2. Muomala madaniyatining asosiy 
tushunchalari va tuzilishi
M uom ala shaxslararo m unosabatning shunday ko‘rinishiki, uning 
y o rd am id a o d a m la r b ir-b irlari bilan axloqiy, estetik, m adaniy, 
siyosiy va ruhiy jih a td a n aloqaga kirishadilar, ta ’sir o ‘tkazadilar va 
t a ’sirlanadilar. Shu boisdan m uom ala ijtimoiy kategoriya sifatida 
turm ushning barcha sohalarida qoMlanish mohiyatiga ko‘ra bevosita 
yoki bilvosita ishtirok etadi.
D a stla b « m u o m ala» va « a lo q a -k o m m u n ik a tsiy a » tu sh u n - 
c h a la rin in g o ‘xshash to m o n la rin i aniqlab olish lozim . A loqa- 
kom m unikatsiya - yalpi aloqaning bir turi boMib, y o ^ altirilg an
aloqa deb yuritiladi. U m ohiyatan m a’lum bir hodisa haqidagi 
m a ’lum otni boshqalarga uzatadi. M asalan, om maviy axborot vosi- 
talarida ko‘rsatuv uchun yo‘naltirilgan m a’lumotlarda muomala aloqa- 
kom m unikatsiya vositasi vazifasini bajaradi. Boshqacha qilib aytgan-
1 Karimov Islom. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T • 0 ‘zbekiston 
1996.14 b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

da, bunday holatda m uom ala, eng avvalo, subyekt-obekt m unosa- 
bati sifatida nam oyon b o ‘ladi.
M uomala jarayoni ikki taraflama xarakterga ega: u o ‘z mohiyatiga 
ko‘ra axborot yoki m a’lum otlarni shunchaki uzatish va qabul qilishga 
qaraganda keng qamrovli b o ‘lib, ikki yoki u n d an ortiq insonlarning 
o ‘zaro ta ’sirining murakkab tizimi hisoblanadi. Shunga ko‘ra m uomala 
aktiv bir insonning boshqa inson(lar) bilan m uom alaga kirishib, 
unda o ‘zinikiga o ‘xshash xususiyatlarni to pa olishi, ularga m unosib 
javob qaytarishi, ular bilan o ‘zaro m u lo q o td a optim al darajaga 
erishsagina o ‘zining m uom ala jarayonidagi m unosib o ‘m iga ega b o ‘- 
ladi. Bunday holatda m uom ala, eng avvalo, subyekt-subyektga 
m unosabati tarzida ko‘zga tashlanadi.
Lekin shuni ta ’kidlash lozimki, k o ‘pgina ilm iy-om m abop ad a- 
biyotlarda m ualliflar «m uomala» va «kom m unikatsiya» tu sh u n - 
chalarini sinonim tarzida ishlatadilar. Aytish m um kinki, m uom ala 
jarayon sifatida tugal natijani obektiv ehtiyojlar, an iq m anfaatlar, 
m aq sad lar, tu z ilm a la r, vositalar, m u o m a la tex n ik a si n u q ta i- 
n az arid a n k o ‘rib chiqadi. U paydo b o ‘lg an d a n b oshlab ilm iy 
tavsiflanadigan qator daraja va bosqichlardan o ‘tib kelgan.
Eng Yangi davr ruhiy tahlil yo‘nalishining nam oyandalaridan 
Erix From m 5 ta m uhim fundamental ehtiyojni ko‘rsatadi: 1. «Insoniy 
aloqalar»dagi ehtiyoj - «biz» tuyg‘usidagi ehtiyoj. 2. « 0 ‘z -o ‘zini 
tasdiqlash», o ‘zining m anfaati uchun aham iyatli b o ‘lgan ehtiyoj. 3. 
K o‘ngil bog‘lash, iliq m unosabatlar va m uhabbat ehtiyoji. 4. « 0 ‘z- 
o ‘zini anglash» ehtiyoji. 5. E ’tiqod obekti (biror-bir ilohiy m avjudot, 
ilohiy kishi, ilohiy narsalarga)ga ehtiyoj.
Shuningdek, m uom ala ham korlik faoliyatining m uhim om ili 
ekanini alohida ta ’kidlash lozim. M uom alaning ijtim oiy, iqtisodiy, 
siyosiy, huquqiy sohalardagi hamkorligi ikkala tom onning m anfa- 
atiga asoslanadi. Shunday b o ‘lgan taqdirdagina, m uloqot sam arali 
yakunlanishi m um kin. Bu borada m am lak at P rezid en tlarin in g
davlatlararo h ar tom o n lam a sh artn o m an i im zolash uchun olib 
boradigan m uloqotlari yuqoridagi fikrlarga m isol b o ‘ladi. M a’lum ki, 
davlat rahbarlarining xorijiy davlatlarga tashrifi m as’uliyatli ham da 
o ‘ta qizg‘in tarzda amalga osliiriladi. Qiziqarli b o ‘lishi uchun davlati- 
m iz rahbari Islom Karim ovning 1993-yil AQShga tashrifi doirasi- 
dagi kun tartibidan o ‘rin egallagan quyidagi m uloqotlarni e ’tib o - 
ringizga havola qilamiz:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Nyu- York. 1993 yil 27 sentyabr.
Soat 7.15. AQShning sobiq davlat kotibi Genri Kessinjerning uyiga 
jo ‘nash.
Soat 7.30. Doktor Kessinjer bilan shaxsiy muloqot.
8.00 - 9.30. “ R iv e rk la b ” da d o k to r K essinjer ham da yirik 
biznesm enlar, amerikaning taniqli jurnal va gazetalari muxbirlari bilan 
ish ustida nonushta.
9.30 - 9.55. Qarorgohga qaytish.
10.00 — 10.40. Ishbilarmon doiralarning vakillari bilan uchrashuv.
10.45 - 11.25. “Dj. P.Morgan» banki shtab-kvartirasiga jo ‘nash.
13.15 — 15.00. BM T Bosh kotibi tomonidan davlat rahbarlarining 
sharafiga o ‘tkazilgan uch rash uvda ishtirok etish.
15.00 — 15.30. Qarorgohga qaytish.
16.00. — 16.45. Hujjatlarni ko‘rib chiqish, navbatdagi uchrashuvga va 
m a’ruzaga tayyorgarlik ko‘rish.
17.00 — 17.40. AQShda yashayotgan vatandoshlarim iz bilan 
uchrashuv.
17.45 — 18.15. Dam olish.
18.15 — 18.40. AQSh Prezidenti Bill Klintonning taklifiga binoan 
«U oldorf Astoriya” m ehmonxonasida boladigan qabul marosimiga 
jo ‘n ash.
18.45. - 19.30. AQSh Prezidenti nomidan o ‘tkaziladigan qabulda 
ishtirok etish.
19.30 - 19.55. Qarorgohga qaytish.
20.00 — 21.30. AQShdagi yirik kompaniyalarning rahbarlari va 
ishbilarm on doiralar vakillari tom onidan 0 ‘zbekiston Prezidenti 
sharafiga o ‘tkaziladigan qabulda ishtirok etish.
21.30 — 22.30. Bo‘lib o‘tgan muloqot natijalarini xulosalash va keyingi 
kunga tayyorgarlik ko‘rish.
K o ‘rinib turibdiki, Prezidentim izning bir kunlik kun tartibidagi 
belgilangan m asalalar nihoyatda m as’uliyatli va bir daqiqasi bejiz 
s a rfla n m a y d ig a n q a t ’iy v a q tg a a so sla n g a n . Bu d a v la tla ra ro
m unosabatlarda xalq, yurt, Vatan m anfaatini o ‘ylab m uzokara olib 
boruvchi rahbarim izning m uloqot jarayonidagi o ‘ziga xos faoliyati- 
dan dalolatdir. Aksincha, m unosabat, muzokara va m uloqot to ‘g‘ri 
yo‘lga q o ‘yilmagan holatda esa aloqalar uzilishi oson kechadi. Aynihsa, 
insonning boshqa odam lar bilan m uomalaga kirishuvida shaxsning 
fazilatlari va kom m unikativ xususiyatlari jam oadagi kishilarning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m uloqotiga, faoliyatning tavsiflariga, ularning turli xil fazilatlariga 
m uhim ta ’sir o ‘tkazildi.
S h u n d a y h o la tla r h am b o ‘ladik i, m u lo q o t ja r a y o n la r id a
ham korlarning o ‘zaro m uloqotida um um iy m an faatlar kuzatilm ay- 
di, shu bilan birga, bu holat ham korlikning uzilishiga h am olib 
kelmaydi. Bunday holat siyosiy, iqtisodiy soha vakillarining o ‘zaro 
kuzatuvchi va ekspert sifatida ishtirok etgan uchrashuvlarda kuzatiladi.
Psixolog olim E .G ‘oziyev m uom ala tu zilm asi t o ‘g ‘risidagi 
tad q iq o tlarid a m uom alaning quyidagilardan tark ib topganligini 
ko‘rsatadi:
1. K om m unikativ (bir tom onlam a) axborot uzatish.
2. Interaktiv (ikki tom onlam a o ‘zaro ta ’sir).
3. Perseptiv (o ‘zaro bir-birini idrok qilish).
Jumladan, muomalaning birinchi tom onida - tilga va uning amaliy 
ifodasi b o ‘Jmish n u tq faoliyatiga b ev o sita m u ro ja at q ilad ilar. 
M uomalaning ikkinchi tom oni - muloqotga kirishuvchilarning o ‘zaro 
ta ’siri, ularning nutq faoliyatida nafaqat so‘z orqali fikr alm ashinuvi, 
balki xatti-harakati va xulq-atvori bilan o ‘zaro ta ’sir o ‘tkazish, 
ta ’sirlanishdan iborat. M uomalaning uchinchi tom onida - m uloqotga 
kirishuvchilar o ‘zaro bir-birlarini idrok qilish jarayoni nam oyon 
b o ‘ladi, insonni inson tom onidan idrok qilish yuzaga keladi1.
Shuni alohida qayd etib o ‘tish zarurki, m uloqot jarayonining 
stixiyali va anglanmaganlik davrida natija ikkiyoqlama bo‘lishi mumkin: 
m u lo q o t y aku n to p ish i (M a sa la n , « B iz n in g a lo q a la rim iz va 
munosabatimiz tasodif natijasida bog‘langan edi. Yana shunday tasodif 
bilan m unosabatim iz tez ajraladi”) yohu d ichki ta ’sir natijasida 
yuzaga kelgan m uloqot jarayonida uning keyingi bosqichlarda ham
davom etishi m um kin. Agar m uloqot b a rq a ro r b o ‘lsa, u holda 
hamkorlarda aniq maqsadlar paydo bo‘ladi: turli axborotlam i uzatish; 
bilim va tajriba almashish; bir-birlarini tushinishga erishish; harakatlar 
birligiga erishish kuzatiladi.
M uom alaning yuqorida qayd etilgan tuzilm alarini alohida ko‘rib 
o ‘tish maqsadga muvofiq.
Kom m unikativ (um um iy bajarayapm an, bog‘layapm an, um um - 
lashtirayapman). Bunda insonlar o ‘zaro turli xil tasaw urlar, g koyalar,
1 G ‘oziyev E. Muomala psixologiyasi. Т.: U ii^rsU et^2001^ 
.