X. N. Atabayeva, J. B. Xudayqulov

Estonia: O-simbioz yo„q, 1-juda sust, 2-simbioz sust, may da tu- ganaklar 
bo„ladi, 3-simbioz o„rtacha, tuganaklar ko„p, mayda, 4-tuga- naklarning yarimi 
yirik, pushti rang/i, 5-tuganaklar yirik qizil ranglL 
Tuproqda simbioz jarayoni o„tishi uchun ikkinchi shart tuproq 
muhitining muqobil boiishi. Tuproq rnuhiti pH-4,2 boiganda qizil sebarga 13 
kg azot to„playdi, beda esa mutlaqo azot to„p!amaydi. Tuproq muhiti pH-6,5 
boiganda qizil sebargada azot to„planishi 4 barobarga, bedada-6 barobarga 
ortgan. 
Bu jadvalda ekinlarda simbioz jarayonining o„tishi uchun tuproq 
muhitining ta‟siri ko„rsatilgan. Amalda bundan foydalanish zarur. 
Faol simbioz uchun uchinchi shart - maqbul namlik. Tuproq namligi 
talabga javob bermasa, faol simbioz kuzatilmaydi. Dukkakli ekinlarda faol 
simbioz tuproq namligi 100-60% DNS nisbatan 

---

bolganda kuzatiladi. Ekin turlariga qarab tuproqning namlik darajasi har xil 
bo'ladi. 
Suv yetishmasa, ekishdan oldin urug„ga nitragin bilan ishlov berilsa ham 
ildizda tuganaklar rivojlanmaydi (ko„k no„xat, vika, qizil sebarga). 
Tuganakmeva rivojlanmagan bo„lsa, ekin hosili keskin kamayadi. 0„zbekiston 
sharoitida yog„ingarchilik o„suv davrida kam bo„ladi yoki mutlaqo boimaydi. 
Dukkakli ekinlarda tuganaklar sug„oriladigan sharoitda yaxshi rivojlanadi. 
Simbioz holatning o„tishi uchun tuproqning havo tizimiga ham bog'liq 
bo„ladi. 1 ml havo azotini o„zlashtirish uchun 3 ml kislorod sarf boiadi. 
Odatda, tuganakmevalar tuproqning havo bilan ta‟min- langan 0-10 sm 
chuqurlikdagi tuganakmevaning tashqi qismidan mar- kazga kislorod 
yetkazadi va buning natijasida havo azoti faol o„zlash- tiriladi. Umuman 
yengil g„ovak tuproqlarda tuganaklar ko„p hosil bo„ladi. 
Tuganaklarni yaxshi rivojlanishi uchun ma‟lum darajada issiqlik talab 
qilinadi. Qisqa kunli ekinlarda faol simbioz 20-30 °C da, uzun kunli ekinlarda 
15-20 °C da o„tadi. Tabiatning eng shimoliy minta- qalarida shu sharoitga 
moslashgan dukkakli ekinlarda simbioz 0 °C da ham o„tadi. 
Markaziy Osiyoning dasht va yarim dasht mintaqasida harorat 45 °€ 
bo„lganda ham tuganak hosil boiadi (yantoq). Nam yerlarda dukkakli 
ekinlarda tuganaklar faol rivojlanadi (soya, mosh, no„xat). 
Biologik 
azotni 
o„zlashtirish ekinni oziqa elementlari bilan 
ta‟minlanishiga bog„liq. Havo azotini o„zlashtirish adenozintrifosfat kislota 
(ATF) ishtirokida o„tadi. Bu kislotaning asosiy tarkibiy qismi fosfat kislota 
hisoblanadi, shuning uchun ekin, albatta, fosfor bilan ta‟minlanishi lozim. 
Fosfor yetarli bolmaganda, bakteriyalar ildiz hujayrasiga kirib boradi, 
ammo tuganakmeva hosil bo„lmaydi. Albatta, ekinlarni fosforga bo„lgan 
talabi bir xil emas. Ayrim ekinlar tuproqdagi kam eriydigan fosfat tuzlarini 
o„zlashtiradi, bu ekinlarga fosforli o„g„itlar kam ishlatiladi (lyupin turlari). 
Kaliy ekinlarda ozuqa moddalaming harakatini ta‟minlaydi. Bu element 
yetishmasa, simbioz jarayonining faolligi kamayadi. Simbiozning faol 
o„tishida mikroelementiarning ta‟siri ham mavjud. 
22 

---

Ulardan, ayniqsa, bor, molibden zarur. Bir gektarga 1 kg bor va 20- 50 g 
molibden sarflanadi. 
Tuganaklarning shakllanishi va rivojlanishi uchun tuproqdagi biologik 
sharoit ta‟sir qiladi. Tuproqdagi bakteriofaglar va hasharot- laming qurti 
tuganakka zarar keltiradi. Tuganaklarning rivojlanishi- ga nematodlar katta 
zarar keltiradi. 
Demak, har bir mintaqada simbioz jarayonining faol o„tishiga salbiy 
ta‟sir ko„rsatadigan ©mil mavjud. Biologik azot evaziga dukkakli ekinlardan 
ancha yaxshi hosil olinadi: 1 gektar dukkakli - don ekinlardan 3 t urug„, 
sebargadan 12 t pichan, bedadan 14-15 t pichan to„planadi. Mineral azot 
qo„llanganda esa hosil oshmaydi.