X. N. Atabayeva, J. B. Xudayqulov

Hosilni yig„ishtirish.
Suli hosilini yig'ib-terib olish don yetishtirish 
va uning yalpi holosilini oshirishdagi eng so'nggi va eng ma‟suliyatli 
davr hisoblanadi. 0„rim yig'im ishlarini o„z vaqtida va qisqa muddatda 
tugallash, nobudgarchilikning oldini olish bug„doydan mo'l hosil 
yetishtirishning asosiy garovidir. Suli hosili oldin o'rilib, keyin yig'ib 
olinishi asosiy usul hisoblanadi. Bu usulda ekinlar doni mum pishiqlik 
davrida maxsus o'rish mashinalarida yerdan 15-20 sm balandlikda o'rilib, 
quritish uchun ang'izga yo'l- yo'l qilib tashlab kyetiladi. Bu vaqtda 
o„rilgan bug'doy yerga to„kilmaydi. 0„rilgandan bir necha kun o'tgandan 
so„ng, donning qurishiga qarab, podborshchik o„matilgan kombaynlarda 
yig„iladi va yanchiladi,
Hosilni oldin o'rib, keyin yo„g„ib olish usulining afzalligi shundaki, 
u to„g„ridan-to„g„ri o„rib yanchishga qaragan o„rimni 5-6 kun erta 
boshlashga imkon beradi, nobudgarchilik keskin kamayadi. Hosil to'la 
yetilganda, o'rim-yig'im kechikkanda, shuningdek o'simliklar past bo'yii, 
siyrak bo'lgan maydonlarda hosilni bir yo'la kombaynlarda yig„ib olish 
mumkin.
Takrorlash uchun savoliar: 
1. Sug'oriladigan yerlarda sulining o„tmishdoshlari?
2. Kuzgi sulining ekish me‟yori qanday aniqlanadi?
3. Bahorgi sulini ekish me‟yori qancha bo„ladi?
4. Bahori sulining ekish me‟yoriga nima ta‟sir ko'rsatadi?
5. Sulining oziqaga talabi qanday bo'ladi?
126 

---

6. Suli uchun o„g„itlar miqdori qanday aniqlanadi?
7. Qaysi rivojlanish davrida qo„shimcha oziqlantiriladi?
8. Suli qaysi rivojlanish davrida suvni ko„p talab qiladi?
2.7. Makkajo„xori 
Ahamiyati.
Makkajo„xori eng qimmatli, yuqori hosilli don ekini 
hisoblanib oziq-ovqat, yem-xashak, texnik va agrotexnik ahamiyatga 
ega.
Oziq-ovqat sifatida makkajo„xorining doni ishlatiiadi. Uning doni 
juda ham to„yimli hisoblanib, tarkibida o„rtacha 10,6% kletchatka, 
1,4% kul moddalari bor. Lekin makkajo„xori donida oqsil miqdori kam 
boiadi. Shu sababli makkajo„xori uniga 25-30% bug„doy uni qo'shib 
non yopiladi.
Makkajo„xori doni tarkibida yog' moddasi (4,3-5,0%) ko'p 
bo'lganligi uchun uning uni tez achiydi. Don murtagi maxsus ma- 
shinalarda ajratib olinib, qolgan qismidan un tayyorlanadi, chunki 
makkajo'xorining murtagi tarkibida 25-40% gacha moy moddasi bo'lib, 
undan oziq-ovqat uchun ishlatiladigan moy tayyorlanadi. Bundan 
tashqari, makkajo'xori donidan yorma tayyorlanadi, sut- mum pishish 
davrida uni qovurilgan (bodroq) va qaynatib pishirilgan holda oziq -
ovqat sifatida ishlatish mumkin. Shu davrda uning donidan konserva 
tayyorlash ham mumkin. Makkajo'xori ko'p ekiladigan mamiakatlarda 
(Gruziya, Moldova, Ruminiya va boshqa mintaqalarda) u asosiy oziq-
ovqat ekini hisoblanadi.
Yem-xashak sifatida makkajo'xorining doni va poyasi ishlatiiadi. 
Uning doni juda to'yimli (1 kg makkajo'xori doni 1,34 kg ozuqa 
birligiga ega) hisoblanib, uy parrandalariga va mollarga butunligicha 
yoki yorma holida beriladi.
Makkajo'xorining poyasi mollarga ko'kligicha beriladi, undan 
xashak tayyorlanadi, doni sut-mum pishish davrida o'rilganda esa uning 
poyasidan yuqori sifatli silos tayyorlash mumkin. Makkajo'xori 
silosining bir kilogrammi to'yimliligi jihatidan 0,20-
0, 
25 ozuqa birligiga, so'tasi bilan birga bostirilganda esa 0,40 ozuqa 
birligiga teng bo'ladi.
Makkajo'xorining texnik ahamiyati shundan iboratki, uning 
donidan kraxmal, spirt, glukoza, sirka kislotasi, poyasidan esa
127 

---

qog„oz, karton, yog„och spirti, sun‟iy kauchuk, sun‟iy smola va boshqa 
har xil mahsulotlar olinadi. Makkajo'xori agrotexnik ahamiyatga ham 
egadir, u qurg'oqchilikka chidamli va chopiqtalab o'simlik bo'lganligi
uchun yerda begona o'tlaming kamayishiga olib keladi.
Makkajo'xori qor to'sish maqsadida ham ishlatiiadi, janubiy 
mamlakatlarda makkajo'xorining tezpishar navlarini ekish natijasida bir 
yilda ikki marta hosil olish imkonini beradi va uni boshqa ekinlar bilan 
birgalikda qo'shib ekish ham mumkin.
Tarixi.
Makkajo'xori juda qadimgi o'simlik, u Markaziy Amerikadan 
kelib chiqqan. Markaziy Amerikaning mahalliy xalqi miloddan 3400 -
2300-yil avvai ekib kelgan. Amerika ochilganda makkajo'xori katta ekin 
maydonlarini tashkil qilganligi ma‟lum. Makkajo'xori XV asrda 
Amerikadan Yevropaga keltirilgan, shu vaqtda portugaliyaliklar 
tomonidan makkajo'xori Hindiston, Hindi- Xitoy mamlakatlariga 
keltirilgan, XVII asrda Gruziyada tarqalgan, XVIII asming oxiri XIX 
asming boshlarida u g'arbiy Xitoydan Markaziy Osiyoga keltirilgan.
Yer yuzida makkajo'xori 184,2 mln. gektar yerga ekiladi. U 
ko'pchilik mamlakatlarda, shu jumladan: Braziliya, Meksika, AQSH, 
Hindiston, Xitoy, Rossiya, Ukraina davlatlarida katta yer maydonlariga 
ekiladi. Makkajo'xori deyarli ko'pchilik mamlakatlarda - Kavkaz ortida, 
Shimoliy Kavkazda, Volga bo'yida, Markaziy Qora tuproq zonalarida, 
Qozog'iston va Markaziy Osiyo davlatlarida ham ekiladi.
Makkajo„xorining ekin maydoni va don yetishtirish holati
17
26-jadva
Davlatlar
Ekin maydoni,
Hosildorlik
Yalpi hosil,
ming. ga
s/ga
ming t.
Yer yuzida
184200
55,2
10016700
Angola
1575,9
9,8
1548
Argentina
4863,8
66,0
32119
Braziliya
15317,4
52,6
80538