Xadicha Ergasheva Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat O‘zbek tili va adabiyoti universiteti Annotatsiya

Nazorat (ta’lim jarayonida) ta’lim oluvchining bilim, ko‘nikma va malakalari 
darajasini aniqlash, o‘lchash va baholash jarayonini anglatadi. Aniqlash va o‘lchash 
esa tekshirish deb ataladi.
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
May 2022 / Volume 3 Issue 5
www.openscience.uz
837

---

Tekshirish - nazoratning tarkibiy qismi bo‘lib, uning asosiy didaktik vazifasi 
ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilar o‘rtasida aloqani ta’minlash, ta’lim beruvchi 
tomonidan o‘quv materialini o‘zlashtirish haqida obyektiv axborot olinishi hamda 
bilimlardagi kamchilik va nuqsonlarni o‘z vaqtida aniqlashdir. Ta’lim oluvchilarning 
bilim va malakalarini tekshirish quyida ‘ko‘rsatilgan mantiqiy ketma-ketlikda olib 
boriladi: ta’lim oluvchilarning bilim darajasini oldindan aniqlash; mavzuni 
o‘zlashtirishni joriy tekshirish; bilim, ko‘nikma va malakalarni egallanganJigi-ning 
takroriy tekshirish; yaxlit bo‘lib yoki kursning alohida mavzu-si bo‘yicha davriy 
tekshirish; ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida egatlangan bilim, ko‘nikma va 
malakalarini yakuniy tekshirish va hisobga olish.
Bilimlarning natijalarini baholashda pedagogik testlarning roli Ta’lim olganlikni 
tashxis etishning mohiyati. 
Tashxis - bu didaktik jarayon kechadigan barcha sharoitlarni oydinlashtirish, 
uning natijalarini belgilash demakdir. Tashxissiz didaktik jarayonni samara-li 
boshqarish, mavjud sharoit uchun optimal natijalarga erishish mumkin emas. Bunga 
sabab ta’lim olganlikni tashxislash orqali erishilgan natijalar va ta’lim olganlik ajratib 
olinadi. Tashxislash, nazorat, tekshirish, baholash, statistikma’lumotlar to‘plash, ularni 
tahlil qilish, dinamika, tendensiyalarni (an’analarni) aniqlash, voqealarning keyingi 
rivojini taxminlashni o‘z ichiga oladi. Olimlarning ta’kidlashicha, demokratlashgan 
ta’lim tizimida yuzaki (formal) nazorat boimasligi lozim. 
Ta’lim olganlikni nazorat qilish va tashxislash tamoyillari 
Pedagogikada ta’lim oluvchilarning ta’lim olganligini tashxislash va nazorat 
qilish tamoyillarining tizimi ishlab chiqilgan. Ulardan eng muhimlari xolis 
(obyektiv)lik, tizimli (sistemali)lik, ko‘rgazmali (oshkora)lik sanaladi. Xolis 
(obyektivlik tashxis test (topshiriq, savol)lari, tashxis jarayoni mazmunining ilmiy 
asoslanganligi, pedagogning barcha ta’lim oluvchilarga do‘stona munosabati hamda 
bilim, malakalarni baholashning aniq ko‘rinishda belgilangan mezonlaridan iborat. 
Tizimli (sistemali)lik tamoyilining talabi shundan iboratki, tashxislash nazoratini 
ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida - bilimlarni boshlang‘ich idrok etishdan to 
amalda qo‘llashgacha boigan bosqichlarida olib borish kerak.
Ko‘rgazmali (oshkora)lik tamoyili avvalo barcha ta’lim oluvchilarni aynan bir xil 
mezonlar bo‘yicha ochiq sinovdan o‘tkazishni anglatadi. Tashxis jarayonida 
belgilanadigan har bir ta’lim oluvchi reytingi ko‘rgazmali, qiyosiy xarakterga ega. 
Oshkoralik tamoyili, shuningdek, baholarni e’lon qilish va motivatsiyalash-ni talab 
etadi. Ma’lumki, bugun ta’lim tizimida reyting nazoratidan keng foydalanilmoqda.
Reyting deganda baholash, tartibga keltirish, klassifikatsiyalash (tizimlashtirish, 
sinflash), bironta hodisani oldindan belgilangan shkala bo‘yicha baholash tushuniladi. 
Reyting nazorati ta’lim oluvchining ma’lum bir fandan reytingini aniqlaydi.
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
May 2022 / Volume 3 Issue 5
www.openscience.uz
838

---

Shkalalash - aniq jarayonlarni raqamlar tizimi yordamida modellashtirish. 
Reyting nazoratida ta’lim oluvchilarning o‘quv faoliyatini nazorat qilishning yuqorida 
keltirilgan metodlari bilan birga test usulidan ham samarali foydaianilmoqda.
Test sinovlarining asosiy maqsadi: ham o‘tilgan darslarni o‘zlashtirish darajasi 
to‘g‘risida, ham navbatda o‘rganilishi lozim bo‘lgan dars hajmi to‘g‘risida 
o‘qituvchiga axborot berish; o‘qituvchiga o‘qitish uslubini tanlashda yordam berishdan 
iborat deb hisoblangan.
Ch.Rassel test sinovlarining natijalarini o‘rganishni davom ettirib, test 
sinovlarining maqsadi to‘g‘risidagi savolga javob berishga erishdi. Rasselning fikricha, 
test sinovlarining maqsadi talabalarning bilimlarini baholash yoki ularning aqliy 
rivojlanishi darajasini aniqlash bilan cheklanmaydi va testlarni quyidagi xollarda: qaysi 
materialdan boshlab o‘rganish zarurligini ta’minlashda; talabalarni guruhlarga 
taqsimlashda; o‘qitish jarayonida sodir bo‘ladigan qiyinchiliklarni oldindan aniqlashda; 
shuningdek, mamlakatning turli hududlaridagi o‘quv yurtlarida muayyan yosh 
davridagi yoshdagi talabalarning yutuqlarini taqqoslashda qo‘llash mumkin.
Ma’naviy-intellektual shakllanish sifatlarini zamonaviy metodlarini tarbiyaviy 
jarayonga samarali o‘zgartishlar kiritadi. O‘quvchi-yoshlarning, talabalarning 
ma’naviy-intellektual shakllanish sifatlaridagi yutuq kamchiliklarini rag‘batlantirish, 
tuzatish tarbiya mazmun metodlari va tashkiliy shakllarini yaxshilashga mos 
tuzatishlar kiritish . O‘qituvchidan katta mas’uliyat talab qiladi.
O‘quvchi va talabalarning bilimini, aqliy kamolotlarini nazorat qilish va baholash 
davlat miqyosidagi muhim ahamiyatga egadir. SHu bilan birga, nazorat v baholash 
jarayonini o‘quvchi bilimini boyitishga, ular shaxsini rivojlanishiga va tarbiyasiga 
ta’sir ko‘rsatadi.
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» asosida ishlab chiqilgan davlat ta’lim 
standartlarida ta’limning har bir bosqichida o‘quvchilar egallashi lozim bo‘lgan bilim, 
ko‘nikma va malakalarning minimal darajasi belgilab berilgan. Lekin bu bilim, 
ko‘nikma va malakalarni shakllantirish jarayoni bolaning intellektual imkoniyatlarini 
hisobga olib tashkil etilsa, yuqori samaradorlik ta’minlanadi. 
Bilimlarni nazorat qilishda qo‘yilgan ball va baholar o‘quvchi va talabada qanday 
tassurotlar qoldirganini, ular o‘rtoqlarining o‘qishdagi yutuq va kamchiliklariga 
qanday munosabatda bo‘lishlarini doim kuzatib borish lozim. O‘quvchi va talabalar 
bilimini nazorat qilish va baholash o‘quv yili davomida har doim va muntazam amalga 
oshirilishi uchun reyting tizimi joriy qilinib, ba’zan-ba’zan tasodifan tekshirishlarni 
oldini oladi va tartibli, doimiy baholash uchun imkoniyatlar ochib beradi.
ХULOSA: «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» da shaxsni rivojlantirishga 
berilgan juda katta e’tiborning boisi shundaki, faqat shaxsning kamoloti uning 
intellektual zakovatigina jamiyat taraqqiyotining omili bo‘la oladi. Shaxsdagi 
intellektual zakovat esa yaxshi tashkil etilgan ta’lim-tarbiya jarayonidagina uyg‘onishi, 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
May 2022 / Volume 3 Issue 5
www.openscience.uz
839

---

taraqqiy etishi va shaxs kamolotini ta’minlashi mumkin. O‘qituvchi o‘quvchilarning 
intellektual imkoniyatlarini maksimal ishga solish yo‘lini izlab topishi lozim. 
Baholashning reyting-test tizimini yanada takomillashtirish orqali ham 
o‘quvchilarning intellektual imkoniyatlarini aniqlash va rivojlantirib borishga harakat 
qilishimiz kerak.