Xалқаро муносабатлар тарихи

 
Мавзуга оид таянч тушунча ва иборалар: 
Географик кашфиѐтлар. Мутлақ монархиялар. Дипломатик церемониал (маросим). Дипломатик 
ҳуқуқ. Гуго Горцио. «Тинчлик ва уруш ҳуқуқи». Халқаро зиддиятлар ўчоқлари. Ўттиз йиллик 
уруш. 
Мавзуга оид муаммолар: 
1.Дипломатик ҳуқуқнинг пайдо бўлиш омиллари. 
2.Халқаро зиддиятларнинг асосий сабаблари. 
Асосий савол. XVI – XVII асрнинг биринчи ярмида халқаро муносабатлар ва дипломатия. 
Савол бўйича дарс мақсади: XVI аср халқаро муносабатлари ва дипломатияси хусусиятларини 
очиб бериш ва мавзу бўйича талабаларда тушунча ҳосил қилиш. 
Идентив ўқув мақсадлари: 
1.1. XVI аср дипломатик хизматининг шаклини кўрсатади. 
1.2. Сиѐсий ва ҳарбий можароларнинг асосий сабабларини очиб беради. 
1.3. Ўттиз йиллик уруш ва халқаро муносабатларни тахлил қилади. 
Саволнинг баѐни: 
XV асрнинг охирига келиб Европа халқаро муносабатларнинг янги даврига кириб борди. Бу 
вақтга келиб, бир қатор мамлакатларда ҳудудий бирлашиш якунланади ва мутлақ давлатларнинг 
ташкил топишига қулай шароитлар туғилади. 
Ташқий географик кашфиѐтлар янги дунѐ ва Шарқни Европага яқинлаштирдилар. Испания ва 
Португалиянинг Жанубий – Шарқий Осиѐга олиб борувчи йўлларда жойлашган океанорти 
мустамлакалари ушбу давлатларни биринчи мустамлакаларга эга бўлган давлатлар сафига қўшди. 
Яхлит давлатлар шаклланиши билан сиѐсатнинг шакли ҳам ўзгариб бораверади. Сиѐсатда 
ўлчовни белгилаб берувчи мезон сифатида «умумий фароғат» даражасига кўтарилган «давлат 
манфаатлари» ҳисобланадиган бўлди. 
Мутлақ монархияларнинг пайдо бўлиши билан биринчи ўринга ўрта ва майда мамлакатлар 
қўшилган йирик давлатлар (Англия, Франция, Испания, Португалия, Дания, Швеция) ўртасидаги 
зиддиятлар кўтарилди. 
XVI аср, янги давлатнинг ташқи ишларига хизмат қиладиган марказий ва маҳаллий 
идораларнинг дипломатик хизматининг шаклланиш даврига айланди. 
Ўша даврда сирларнинг сири бўлган дипломатия бу ишлардан хабари бор танг доирадаги 
одамлар хизматида эди. Сиѐсат ихтиро қилинадиган марказ бу қирол саройи эди. Мутлақ 
монархияда нафақат сулолалар ва қирол шахсияти манфаатлари балки, қиролга таъсир 
кўрсатишга эришган унинг арзандалари, жазманлари ва шунчаки содда фитначилар ҳам катта 
аҳамият касб этди. 
Ушбу холат, давлат хокимияти шакли кўринишидаги абсолютизм тизими билан белгиланар эди. 
XVI – XVIII асрлар янги дипломатик маросимлари шаклланган давр эди. Ушбу маросимлар 
(церемониал) – одатлар тизими, халқаро муносабатлар нуқтаи – назарида муҳим роль ўйнар эди. 
Элчини мамлакатга ташрифи ва айниқса аудиенция вақтидаги (яъни қабул маросимида) ўзини 
тута билиши ҳамда уни қабул қилувчи давлатмадор шахс ѐки вазирнинг жавоб амалллари 
давлатларнинг ўзаро алоқалари, уларнинг халқаро ҳаѐтдаги обрўси борасида дарак берувчи рамз 
ҳисобланади. 
Йирик мамлакатларнинг пайдо бўлиши ва улар ўртасида дипломатик муносабатларнинг 
ривожланиши, ушбу ҳолатларга мос назарияни ҳаѐтга олиб келди. Дипломатик ҳуқуқ ҳам 
ривожланиб борди. 1582 йили нидерландлик Балтозар Аайла «Уруш ва ҳарбий муассасаларнинг 

---

28 
ҳуқуқи» деб номланган асарини чоп этди. Итальянлик Альберико Джентилининг «Элчихоналар 
тўғрисида» (1585) деб номланган иши кенг тарқалди. 
Ҳалқаро ҳуқуқ илмини тадқиқиот қилишда биринчилик Гуго Гроцияга (1583 - 1645) насиб этди. 
Голландиялик ҳуқуқшуноснинг тарихий аҳамияти мутлақ давлатлар ўртасидаги урушлар асрида 
хусусий мулкнинг мухофаза қилишни асослаб бериши шу билан биргаликда урушни ҳуқуқий 
доирага киритишни назарий жиҳатдан асослаб беришдан иборат. Гроцияга шухрат олиб келган 
асар – «Уруш ва тинчлик ҳуқуқи борасида» (1625). Гроций ўзининг асарида элчининг ҳуқуқларига 
ҳам бутун бир бобни бағишлаган. Ушбу боб, XVII асрда элчилик ҳуқуқларида шаклланган 
одатларни ѐритганлиги билан қизиқарли. 
XVII асрда, назарий билимларни бермайдиган, лекин, элчиларга, уларни ўз вазифаларини 
бажаришда қўл келадиган амалий маслаҳатлар берувчи асарлар пайдо бўлди. 
Уруш, ўша давр давлатлари ташқи сиѐсатининг асосий белгиларидан бири эди. Халқаро 
можароларни келтириб чиқадиган сабаблар ичида чегаравий бахслар, сулолавий эътирозлар, 
тижорат монополияси учун курашлар ва ҳоказолар бор эди. 
XVI асрда Европада, урушга олиб келадиган учта асосий халқаро келишмовчиликлар 
шаклланди: 1) Испаниянинг савдо ва мустамлака манфаатларини тўқнашуви бир томондан бўлса, 
иккинчи тмомндан Франция ва Англиянинг XV асрнинг охирида XVI асрнинг биринчи ярмида 
Италия урушларига айланган ҳамда XVI асрнинг иккинчи ярмида Испания ва Англия ўртасидаги 
урушга олиб келган тўқнашувлари эди;
2) Европа давлатларининг Усмон империяси билан ўзаро муносабатлари; ва 3) Балтика ҳудудида 
ҳукмронлик қилиш учун Шимолий Европа мамлакатлари ўртасидаги кураш; XVII асрнинг 
бошларида Германияда аксил қайта қуриш кучларининг фаолияти кучайди. Протестантлар 
томонидан қўлга киритилган муваффақиятларни аста – секин бой берилиши, нафақат умум 
Германия, балки халқаро миқѐсдаги шов – шувларга сабаб бўлди. 
Германиядаги диний – сиѐсий кескинлик нафақат ички сабаблар махсули эди: бундай холатни 
вужудга келишига XVIII аср бошларида Европа давлатлари тизимидаги мураккаб ўзаро 
муносабатларнинг шаклланиши ҳамда халқаро муносабатларнинг таъсири муҳим роль ўйнади. 
Шимолий Германияга ўтган, кейинчалик Марказий Европанинг катта ҳудудларини ўз ичига 
олган Чехияда маҳаллий можародан бошланган уруш ўз орбитасига жуда кўп давлатларни жалб 
қилган биринчи умумевропа андозасидаги урушга айланди. Ушбу уруш ўтттиз йил давом этди 
(1618-1648 йиллар). 
1648 йили Вестфалия шаҳарларида имзоланган тинчлик шартномаси шартлари нафақат 
ўттизйиллик урушга, балки қайта қуриш кучлари ва уларнинг рақиблари орасидаги бир асрлик 
курашга сиѐсий якун ясади. Тинчлик Европа давлатлари тизимига ва Германиядаги жараѐнга 
муҳим ўзгартиришлар олиб келган мажбурланган келишувлар махсули бўлди.