Xalq ijodiyoti fakulteti

Intellektual mulk obyektlariga nisbatan shaxsiy va mulkiy xuquqlar
Intellektual faoliyat natijalarining mualliflari ana shu natijalarga nisbatan shaxsiy va mulkiy hukuklarga ega bo‘ladi. Intellektual faoliyat natijalariga nisbatan uning muallifining shaxsiy hukuklari deganda, uning mulkiy mazmunga ega bo‘lmagan, ushbu natijaga nisbatan ijodkor-yaratuvchi sifatidagi • mavqeini eʼtirof etish, mustahkamlash hamda himoya qilishga qaratilgan mutlaq huquklari tushuniladi va mazkur hukuqpar muallifning faqat o‘zigagina tegishli bo‘lib, boshqa birovga o‘tkazilishi, yaʼni muallifdan begonalapgtirilishi mumkin emas. Shaxsiy hukuqlar mazmuni va doirasi har bir intellektual faoliyat natijasi uchun alohida, o‘ziga xos tarzda belgilanadi. Masalan, mualliflik xukuqi obyektlariga nisbatan muallif shaxsiy hukuqlari doirasi keng (mualliflik hukuki, nomga bo‘lgan hukuk va hokaeo). Baʼzi obyektlar bo‘yicha esa (seleksiya yutuqlarida) shaxsiy huquk obyekt muallifi sifatida tan olinishi bilan kifoyalanadi. Intellektual faoliyat natijalari muallifi shaxsiy hukuqlari bilan bir katorda, ushbu natijaga nisbatan mulkiy hukuqlarga ham ega. Mulkiy hukuk mazmuni muallifining ushbu o‘zi yaratgan intellektual faolnyat natijasidan foydalanishi, boshqalarga hak evaziga foydalanishga berish yoki hak evaziga foydalanishga ruxsat berish yoxud hak evaziga bu natijaga nisbatan hukuklarni boshkalarga o‘tkazish imkoniyatlari bilan belgilanadi. Muallifning mulkiy huquqlari hajmi to‘lik yoki cheklangan bo‘lishi mumkin. Intellektual faoliyat natijasiga nisbatan mutlak huquklar (FKning 1034-moddasi) muallifnyang o‘ziga emas, boshka shaxsga tegishli bo‘lsa, muallifning intellektual faoliyati natijasiga mulkiy hukuqlari chekpangan xarakterga ega bo‘ladi (masalan, muaplifpik huqukida ergashma huquxn yoki ulush huquqi, seleksiya yutuqdari bo‘yicha seleksionerlarning patent egasidan mukofot olish huquki, ixtirodan ilmiy-tadqikot hamda shaxsiy maksadlarda foydalanish huquqi va hokaao). Shaxsiy nomulkiy huquqpar muallifga uning mulkiy huquqlaridan qatʼi naear, tegishli bo‘ladi va uning intellektual faoliyat natijalariga bo‘lgan mulkiy hukuqlar boshqa shaxslarga o‘tgan taqsirda ham uning o‘zida saqlanib qoladi. Intellektual faoliyat natijalariga nisbatan shaxsiy huquqlar faqat ijodkoryaratuvchi (muallif)ning o‘ziga tegishli bo‘ladi, mulkiy xuxuklar esa, uchinchi shaxslarga ham tegishli bo‘lishi mumkin (masalan, obyekt buyurtma asosida yaratilganda). Mulkiy huquqlar fuqarolik muomalasida faol harakatda bo‘lishi; u boshqalarga haq evaeiga yoki tekin o‘tkazilishi, garov predmeti bo‘lishi, meros tartibida o‘tishi mumkin. Shaxsiy hukuqlar esa ijodkormuaplifning shaxsi bilan bogliq, undan begonalashtirilishi, birovga o‘tkazilishi mumkin emas. Binobarin, intellektual faoliyat natijasiga nisbatan mulkiy hukuqlar fuqarolik muomalasida qanday harakatda bo‘lishidan qati nazar, shaxsiy hukuklar faqat ijodkormuallifning o‘zvda saqlanib qoladi va mulkiy hukukdardan foydalanuvchilar ijodkor-yaratuvchi(muallif)ning shaxsiy huquqlariga rioya qilishlari shart. Masalan, asarga nisbatan mutlaq huquqni sotib olgan nashriyot asarni nashr etigsda muallif nomini ko‘rsatishi, asar daxlsizpigiga rioya qilishi lozim. Fuqarolik muomalasi ishtirokchilarining tovarlar, ishlar yoki xizmatlarning xususiy alomatlarini aks ettiruvchi vositalarga nisbatan huquk egalariga bu vositalar borasida mulkiy hukuqlar tegishli bo‘ladi. Alohvda farqlash belgilari(xususiy alomatlarni aks ettiruvchi vositalar)ga nisbatan xuquqlar intellektual faoliyat natijalariga nisbatan bo‘lgan hukuklar kabi ikki turga, yaʼni shaxsiy xamda mulkiy xarakterdagi hukuqlarga bo‘linadi va demak, unga ikki xil xarakterdagi hukuq sifatvda qaraladi. Binobarin, apohida farqlash belgilari (xususiy alomatlarni aks ettiruvchi vositalar)ga nisbatan huquq sohibining huquqi nafaqat mulkiy, ayni vaqgda shaxsiy xarakterda ham bo‘ladi. Biroq, bu hukuk maʼlum tartibda va shartlarga rioya qilingan hak evaziga yoki tekin hamda vaqgincha boshqalarga o‘tkazilishi, foydalanish uchun berilishi mumxin bo‘ladi (firma nomiga bo‘lgan huqukdan tashqari). Mualpiflik huquqi (intellektual faoliyat natiyasasining muallifi deb eʼtirof etilish huquqi) shaxsiy nomulkiy huquk hisoblanadi va ijodiy mehnatn bilan intellektual faoliyat natijasini yaratgan shaxsgagina tegishli buladi. Intellektuap faoliyat natijasida ixtiro yoki asarni o‘z akliy, ijodiy faoliyat mehnati bilan yaratgan shaxs ushbu natijaning muallifi deb tan olinadi, eʼtirof etiladi. Bu hukuk ijodiy faoliyat mahsuliga nisbatan mualliflik hukuki deb atalib, barcha qolgan shaxsiy hukuxdarning o‘zagini tashkil etadi. Boshqa shaxsiy hukuklar ushbu huquk mavjud bo‘lgan taqdirdagina, undan kelib chikuvchi o‘ziga xos hosila, yaʼni ikkilamchi hukux hisoblanadi. Muallif sifatida tan olishga bo‘lgan hukuk o‘z mohiyatiga ko‘ra shaxsiy nomulkiy hukuk hisoblanadi, yaʼni u, birinchidan ijodkor-yaratuvchi shaxsi bilan bog‘liq, ikkinchidan, mulkiy-iktisodiy mazmunga ega emas, uchinchidan, huquk sohibining o‘zidan begonalashtirilishn mumkin emas. Bunday hukuk ijodiy mehnati bipan intellektual faoliyat natijasini yaratgan shaxsgagina tegishli bo‘ladi. Ijodiy xususiyatlarga ega bo‘lmagan, odatdagi, mexanik xarakterdagi mehnati bilan ijodiy faoliyat natijasini yaratishda qatnashgan shaxslar muallif huquqiga ega bo‘lmaydi (masalan, ixtirochi chizmasi asosida ixtiro kurilmasini yasagan chilangar va hokazo). Mualliflik hukuki boshqa shaxsga o‘tkazilmaydi, berilmavdi. Ijodiy faoliyat natijasiga nisbatan muallif huquki ijodkoryaratuvchisining o‘zigagina tegishli, uning o‘zidan har qanday tarzda, har kanday asosda begonalashtirilishi va boshka birovga o‘tkazilishi mumkin emas. Shu sababdan mualliflik huquqini bitim yoki shartnoma asosida boshqa birovga o‘tkazish (sotish, hadya kilish) yoki uvdan boshka shaxslar foydasiga voz kechish muallifning o‘z erki, ixtiyori va xohishi bilan sodir bo‘lsa ham hakiqiy hisoblanmaydi. Binobarin, bir shaxs ikxinchi shaxs uchun uning nomidan dissertatsiya yozib berishi, asar yozib berishi hakvdagi kelishuvlari xaqiqiy hisoblanmavdi va qonunga nomuvofik bitim sanaladi. O‘zbeknston Respublikasi Jinoyat kodeksining 149-moddasvda intellektual mulk obyektiga nisbatan muallifpik huqukini o‘zlashtirib olish, hammuaplifpikka majburlash harakatlari uchun jnnoiy javobgarlnk belgilangan. Agar njodiy faoliyat natijasi (nxtiro, asar) ikki yokn undan ortik shaxsning birgalikdagi ijodiy mehnati bilan yaratilgan. bo‘lsa, ular hammualliflar xlsoblanadi. Hammualliflar shaxsiy hukuklari umumiy qoidalar bo‘yicha teng hajmda bo‘lishi eʼtirof etiladi. Mulkiy hukuklar hajmi esa hammualliflar o‘rtasida o‘earo kelishuv asosida belgilanadi va noteng hajmda bo‘lishiga yo‘l ko‘yiladi. Intellektual mulkning ayrim obyektlariga nisbatan qonunda asarning to‘laligicha hammualiflari bo‘lib hisoblanadigan shaxslar doirasi cheklab qo‘yilishi mumkin. Ushbu koida intellektual mulk obyektnni yaratishda goyat ko‘pchilik qatnashadigan turlarga nisbatan amal qiladi. Masalan, kinofilm xuddi shunday obyekt hisoblanadi. Bu jarayonda ko‘pchilik o‘e ijodiy mehnati bilan qatnashsa-da, kinofilʼm muallifi bo‘lib ssenariy muallifi, sahnalashtiruvchi rejissyor, bosh operator, bosh rassom va shu kabi cheklangan doiradagi shaxslar hisoblanadi. Yaratilish fakti sababli hukuqiy muhofaza qilinadigan obyektlarga nisbatan muallif huquqlari ushbu yaratilishi fakti asosida vujudga keladi va rasmiyatchiliklarga rioya etilish talab qilinmaydi. Vaxolatli daalat organi tomonidan huquqiy muhofaea yorligi asosida huquqiy muhofaza ostiga olinadigan intellektual mulk obyektiga nisbatan mualliflik xuquqi, xukukiy muhofaza yorlig‘i xujjati yoki boshqa hujjat asosida guvohpantiriladi. Barcha shaxsiy xuquqlar kabi muallif-yaratuvchi huquxlari bemuddat himoya qilinadi. Fuqarolik huquqi nazariyasida mutlak huquqlar deyilganda bunday huquqlar sohiblari(egalari)ni turli harakatlar sodir etish (ijodiy faoliyat mahsulidan foydalanish, uni tasarruf etish va shu kabilaa) bo‘yicha haqdorligi, vakolatliligini va ayni vaqtning o‘eida boshqa har qanday shaxslarga bunday yuqorida ko‘rsatilgan harakatlarni sodir etishning taqiklanishini taʼminlovchi subyektiv mutlaq tushuniladi‘. Mutlaq huquxlar hukuqiy mexanizmi odatdagidek egallab turishi mumkin bo‘lmagan, bir vaqtning o‘zida nomuayyan doiradagi shaxslararo foydalana olishi mumkin bo‘lgan obyektlarga nisbatan hukuq sohibi mulkiy huquklarining amalga oshirilishini taʼminlovchi muhim vositadir, birok mulk huquqi va mutlaq huquqlar aslo ayniy tushunchalar emas, ularning farqpari haqida yuqorida mufassal to‘xtab o‘tilgan edi. Intellektual faoliyat natijasiga yoki xususiy alomatlarni aks ettiruvchi vositaga nisbatan mulkiy xukuklar egasiga ana shu intellektual mulk obyektidan o‘z xohishiga ko‘ra har qanday shaklda, har qanday usudda mutlak qonuniy foydalanish huquqi tegishli bo‘ladi. Ushbu mutlaq huquqlar o‘z xarakteri va mazmuniga ko‘ra mulkiy xuquq hisoblanadi. Intelpektual mulk obyektidan o‘e xohishiga ko‘ra foydalanish deyilganda huquk sohibining o‘z erki, irodasi bilan, hech qanday majburlashsiz, ta.tyiqlarsiz foydalanish tushuniladi. Obyektlardan har qanday shaklda va har qanday usulda foydalanish deyilganda undan turli obyektiv shakdsa - qo‘lyozma, bosma asar, apparat, qurilma, etiketka, har xil yorliqlar, maket, inshootlar, haykallar va shu kabilarda hamda turli vositalar yordamida, qo‘lyozma shaklida tarqatish, nashr etish, og‘zaki o‘qish, reklama prospektlariga joylashtirish, qurilishlarda mujassamlashtirish va hokazo usullarda ekspluatadiya qilish, foydalanish tushuniladi. Obyektdan foydalanish shaqplari va usullari qonun yo‘l quygan asoslarga to‘la muvofiq bo‘lishi shart. Buning uchun mutlaq huxuk sohnbi belgilangan talablarga rioya kilmog‘i shart. Masalan, yangi ixtiro asosida avtomobil yasagan ixtirochi bu avtomobilni tegishli davlat idoralarvda (masalan, Davlat avtomobil inspekdiyasida) qayd ettirgan bo‘lishi shart. Spirtli ichimliklar, tamaki mahsulotlariga nisbatan tovar belgilari bolalar muassasalarida reoam a prospektlari orqali joylashtirilishi mumkin emas. Yangi dori-darmonlar yaratgan shifokor undan foydalanishda qonunda belgilangan talablarga rioya qilishi shart. Aks holda intellektuap mulk obyektidan foydalanish qonuniy foydalanish hisoblanmaydi. Xuquk egasiga mutlaq huquq asosida tegishli bo‘lgan intellektual mulk obyektlaridan boshqa shaxslarning foydalanishiga faqat huquq egasi roziligi bilan yo‘l qo‘yiladi. Agarda mutlaq huquq bir necha shaxsga (masalan, mualliflarga) tegishli bo‘lsa uchinchi xil shaxslar mutlaq obyektdan foydalanish uchun barcha xuquq sohiblaridan ruxsat olmogi shart. Uchinchi xil shaxslarning mutlaq hukuq sohibidan olinadigan obyektdan foydalanishga roziligi ochiq-yaqqol ifodalangan, tegishli huquqiy shaklda rasmiylashtirilgan bo‘lishi shart. Indamaslik, sukut - rozilik alomati hisoblanmaydi. Ko‘pgina intellektual mulk obyektlaridan bir vaktning o‘zida cheksiz doirada uchinchi xil shaxslarning foydalanish imkoniyati mavjud bo‘ladi, birok uchinchi shaxslar bunday imkoniyatdan har doim faqat mutlaq xukuk sohibining roziligi asoslaridagina foydalanishlari shart. Intellektual mulk obyektqdan muglaq hukuk egasi roziligini almasdan foydalangan uchinchi shaxslar, tegishli fuqarolikhukukiy tartibda javobgar bo‘ladilar. Huquq egasi o‘z huquqlarini sud tartibida himoya qilishga, uchinchi shaxslardan huquqbuzarlik harakatlarini to‘xtatishga, keltirilgan hamma zararni, shu jumladan, maʼnaviy zarar qoplanishini uchinchi shaxslar huquqbuearlik natijasida olgan barcha daromad va foydalarni o‘ziga undirib berilishini talab qilishga haqli. Intellektual mulk obyektiga nisbatan mutlaq hukuq egasi bu hukuqni boshqa shaxsga to‘liq yoki kisman o‘tkazishga, intellektual mulk obyektidan boshqa shaxs foydalanishiga ruxsat berishga haqli va agar FK hamda boshka konunlarning koidalariga zid bo‘lmasa, ularni boshqacha tarzda tasarruf etishga haqpi. Umumiy kondaga ko‘ra, intellektual mulk obyektiga nisbatan mutlak hukuk mulkiy hukuk sifatida fuqarolik muomalasida faol harakatda bo‘ladi. U turli bitimlar va shartnomalar predmeti bo‘lishi mumkin. Binobarin, intellektual mulk obyektiga bo‘lgan mutlaq hukuq egasi bu hukuqni haq evaeiga yoki tekin holda boshqa shaxslarga to‘lik yoki qisman o‘tkazish(sotish, hadya qilish, maʼlum cheklangan qoida asosida foydapanish uchun ruxsat berishga va hokaza)ga haqli. Mutlak hukuk to‘liq o‘tkazilganda xuquq egasi mutlaq huquqni to‘liq hajmda uchinchi shaxsga o‘tkazadi, demak, bu xukuqni o‘zidan to‘la begonalaiggiradi, natijada uchinchi shaxs mutlaq hukuq egasi hisoblanadi. Mutlaq xukuq qisman o‘tkazilganda huquq egasi o‘z huquqining maʼlum qismini o‘zida saqpab qolgan holda, qolgan qismini uchinchi shaxslarga o‘tkazadi. Mutlaq hukuqlarni boshqa shaxslarga to‘liq yoki qisman o‘tkazishni huxuqiy rasmiylashtirnsh shartlari va tartibi FKning 1035-moddasida belgilab qo‘yilgan. Intellektual mulk obyektidan boshqa shaxslarning foydalanishiga ruxsat berish bu obyektga nisbatan mutlaq huquq sohibining vakolatiga kiradi. Obyektdan foydalanishga ruxsat berishda mutlaq ququk shu xuquk sohibining o‘^ida qoladi, undan begonalashtirilmaydi, bunda uchinchi shaxslarda obyektdan foydalanish hukuqigina vujudga keladi. Foydalanish shartlari hamda tartibi mutlak huquk va foydalanuvchi o‘rtasidagi kelisho‘v asosida belgilanadi. Intellektual mulk obyektiga nisbatan mutlak huquklar egasi o‘z huquqini FK va amaldagi konunlarga zid bo‘lmagan har qandan tarzda tasarruf etishga haqli. Masalan, mutlaq hukuqlar agasi bu hukuqlarni o‘z majburiyati yoki uchinchi shaxslar majburiyatlarining bajarilishini taʼminlash usuli sifatida garovga qo‘yishi mumkin. Intellektual mulk obyektiga nisbatan mutlak xuquk sohibi, o‘z xuqukini qonunda man etilgan tarzda tasarruf qilishga haqli emas. Huquqni tasarruf etishning qonun man etgan usuli FKda yoki amaldagi qonunlarda bevosita ko‘zda tutiladi. Masalan, konstituiiyaviy tuzumga qarshi, urush, millatlararo adovat, behayolikni targib etuvchi asarlarni tarqatish (hak evaziga yoki tekin) qonunga asosan man qilinadi. FKning 1101-moddasiga asosan yuridik shaxs qayta tashkil etilmagan yoki boshka shaxsga o‘tkazilmagan hollardan tashqari, yuridik shaxsning firma nomiga bo‘lgan mutlak hukuki boshkalarga o‘tkazilishiga ruxsat berilmaydi. Mutlak huquklarni cheklashga, shu jumladan, intellektual mulk obyektidan boshqa shaxslar foydalanishiga imkoniyat berish yo‘li bilan cheklashga, bu huquqlarni haqiqiy emas deb topishiga va ularni tugatishga (bekor qilishga) FKda va boshka qonunlarda belgilangan hollarda, doiralarda va tartibda yo‘l qo‘yiladi. Quyidagi intellektual mulk obyektlariga nisbatan huquq sohibining mutlaq hukuklarini cheklash hollari, tartibi qonunlarda nazarda tutilgan: - ixtnro, foydali model, sanoat namunasiga nisbatan («Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari to‘grisida»gi qonunning 11-moddasi); - seleksiya yutuqlaridan («Selekdiya yutukdari haqida»gi qonunning 31-moddasi); - EXM uchun dasturlar va maʼlumotlar bazalaridan («EHM uchun dasturlar va maʼlumotlar bazalarini huquqiy muhofaza qilish hakida»gi qonunning 12-moddasi); - mualliflik huquki obyektlaridan (FKning 1058-1061- moddalari). Mutlaq xuquqlar intellektual mulk obyektidan boshka shaxslarning foydalanishga imkoniyat berish orkapi konunlarda nazarda tutilgan hollarda cheklanishi mumkin. Bunday qolatlar kuyidagi obyektlarga nisbatan mavjud bo‘ladi: a) sanoat mulki obyektlaridan («Ixtirolar, foydali modellar va namunalar haqida»gi qonunning P-moddasida belgilangan hollarda va tartibda) uchinchi shaxslar foydalanishi uchun majburiy litsenziya tartibida; b) sanoat mulki obyektlaridan avvaldan foydalanib keluvchi shaxslarga («Ixtirolar, foydali modellar va namunalar haqida»gi qonunning 31-moddasi); v) oshkor etilmagan axborotlardan foydalanish (FKning 1096-moddasi 4-qismida belgilangan hollarda); g) mualliflik huquqi obyektlaridan («Mualliflik va turdosh hukukdar haqida»gi qonunning 27-33 modpalari); d) firma nomi, tovar (xizmat ko‘rsatish) belgisiga nisbatan mutlak huquklarni cheklash qonunlarda nazarda tutilmagan. Intekllektual mulk obyektlariga nisbatan mutlak huqukdarni haqiqiy emas deb topish asoslari ham amaddagi qonunlarda aniq belgilab qo‘yilgan: 1) sanoat mulki obyektlariga nisbatan berilgan huquqiy muhofaza yorliklari, xukukiy muhofaza qilish talablariga javob bermaydigan obyektlarga nisbatan yoki huqukiy muhofaza yorlig‘i olishga hakdi bo‘lmagai shaxs nomiga berilgan hollarda; 2) seleksiya yutuklariga nisbatan mutlak hukuk «Seleksiya yutukdari haqida»gi konunning 34-moddasida ko‘rsatilgan hollarda; 3) tovar (xizmat ko‘rsatish) belgisiga nisbatan «Tovar, xizmat ko‘rsatish belgilari va tovar chiqkan joy nomlari to‘g‘risida"gi konunning 24-moddasida belgilangan hollarda va tartibda; 4) boshqalarning asarlarini o‘alashtirish orkapi ushbu asarlarga nisbatan mutlaq hukukka ega bo‘lgyn shaxslarning bunday o‘zlashtirilishi natijasida olgan hukuqi ham haqiqiy hisoblanmaydi. Intellektual mulk obyektlariga nisbatan mutlaq huquqlarni haqiqiy emas, deb topish bunday huquklarning vujudga kelishi uchun asos bo‘lgan hukukiy muhofaza yorlig‘i bergan vakolatli davlat organi va Appelyatsiya kengashlari yoki sud tomonidan (mualliflik huquqi obyektlariga nisbatan) amalga oshiriladi. Bunda Mutlaq xuquq avval boshdan (qaror chiqarilgan paytdan emas) haqiqiy emas dsb topilib, shaxsning bunday huquqdan foydalanishi natijasida olgan barcha daromadlari mutlaq huquqning haqiqiy egasi foydasiga undirilishi mumkin. Baʼzi intellektual mulk obyektlariga nisbatan mutlaq huquqlar boshqa asoslarda muddatidan oldin bekor bo‘lishi ham mumkin, masalan: - seleksiya yutuqlariga nisbatan («Seleksiya yutuqlari to‘g‘risida» gi qonunning 35-moddasi); - ixtiro, foydali model ʼ, sanoat namunasiga nisbatan («Ixtirolar, foydali modellar va namunalar haqida»gi qonunning 28-moddasi 2-qismi); - tovar belgilariga nisbatan «Tovar belgilari, xizmat ko‘rsatish belgilari va tovar kelib chiqqan joy nomlari to‘g‘risida»gi qonunning 25-moddasi); - mualliflik huquqlari obyektlariga nisbatan mutlaq huquq egasi bu huquqdan ixtiyoriy voz kechgan hollarda; - oshkor etilmagan axborotlar ularning huquqiy muhofaza qilinishi shartlaridan (FKning 98-moddasi) biri mavjud bo‘lmay qolgan hollarda unga nisbatan mutlaq huqukqar ham bekor bo‘ladi. Mutlaq huquqni hahikyay emas deb topixsda mutlaq huquq ilgaridan mavjud emas deb hisoblanadi. Mutlaq hukuq muddatidan o'tsin bekor bo‘lganda esa u bekor qilingunga qadar mavjudligi tan olinadi va faqat keyingi davr uchun huquqiy oqibatlar vujudga keltirmadi. Mutlaq huquqdarni cheklashga, bunday cheklash, intellektual mulk obyektidan normal foydalanishga zarar yetkazmagan va huquk egalarining qonuniy manfaatlarini kamsitmagan hollarda yo‘l qo‘yiladi. Qonunlarda intellektual mulk obyektlariga nisbatan mutlaq huquqlarni cheklash, eng avvalo, ijtimoiy va davpat manfaatlarini nazarda tutib belgilangan. Lekin bu qonunda qat'iy belginlangan hollarda, shartlarda va tartibda amalga oshiriladi. Bunsday cheklashlar natijasida uchinchi shaxslar intellektual mulk obyektidan vaqtinchalik, qisman va maʼlum bir maqsadlardagina foydalanishga haqli bo‘ladilar (baʼzi holatlarda faqat haq evaziga). Bunday cheklashlar asosida uchinchi shaxslarda mutlaq huquq aslo vujudga kelmaydi.

Xulosa
Ensiklopediyalarda intellekt sо‘ziga quyidagicha ta’rif beriladi. Intellekt (lot. intellects — bilish, tushunish, idrok qilish) — insonning aqliy qobiliyati; hayotni, atrof muhitni ongda aynan aks ettirish va о‘zgartirish, fikrlash, о‘qish-о‘rganish, dunyoni bilish va ijtimoiy tajribani qabul qilish qobiliyati; turli masalalarni hal qilish, bir qarorga kelish, oqilona ish tutish, voqeahodisalarni oldindan kо‘ra bilish layoqati. Intellekt tarkibiga idrok qilish, xotirlash, fikr yuritish, sо‘zlash va h.k. psixik jarayonlar kiradi. Intellektning rivojlanishi tug‘ma iste’dod, miya imkoniyatlari, jо‘shqin faoliyat, hayotiy tajriba kabi ijtimoiy omillarga bog‘liq. Intellekt saviyasi, darajasi inson faoliyatining natijalariga, shuningdek, psixologik testlarga qarab ham belgilanadi. Intellektual mulk – ijodiy aqliy faoliyat mahsuli. Ixtirochilik va mualliflik obyekti huquqi majmuiga kiruvchi, fan, adabiyot, san’at va ishlab chiqarish sohasida ijodiy faoliyatning boshqa turlari, adabiy, badiiy, ilmiy asarlar, ijrochi aktyorlik san’ati, jumladan ovoz yozish, radio, televideniye asarlari, kashfiyotlar, ixtirolar, ratsionalizatorlik takliflari, sanoat namunalari, kompyuterlar uchun dasturlar, ma’lumotlar bazasi, nou-xauning ekspert tizimlari, tovar belgilari, firma atamalari va boshqa aqliy mulk obyektlariga kiradi. Hozirgi davrda intellektual mulkni muhofaza qilish muhim vazifa hisoblanadi. О‘zbekiston Respublikasi 1991-yil dekabrda Jahon intellektual mulk tashkilotiga a’zo bо‘ldi, 1993-yildan sanoat mulkini muhofaza qilish Parij konvensiyasiga qо‘shildi1 . Xorij tajribasi va Oʻzbekiston Respublikasi qonunchiligi asosida intelektual mulkni tijoratlashtirish masalasi bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biridir. Fuqarolik huquqining tarmog‘i sifatida intelektual mulk huquqi yurtimizdagi rivojlanayotgan huquq tizimi sifatida “Uchinchi rennesans” davri yuksalishida muhim о‘rin egallaydi deb hisoblaymiz. Ilm-fan va innovatsiyani rivojlantirish, bu sohadagi yutuqlarni yuqori qo‘shilgan qiymatli mahsulotga aylantirishda intellektual mulkning ishonchli himoyasini ta’minlash juda muhim. Dunyoda tovarlarning brend qiymati yuqori hisoblanadi. Intellektual mulk Yevropada yalpi ichki mahsulotning 45 foizini, Xitoyda 12, Rossiyada 7 foizni tashkil etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2020-yil 12- oktabrdagi yigʻilishda “Afsuski, mamlakatimiz bu borada dunyo bozoridan uzoqlashib ketdi. Na tegishli idoralar va na hudud rahbarlari intellektual mulk masalasiga e’tibor berdi. Shu sababli ixtirochi olim va ijodkorlarimiz xorijga chiqib ketdi. Ilmiy institutlarimiz innovatsiyalar, tarmoqlar esa xaridorgir ishlanma va brendlar yarata olgani yo‘q. Bo‘lgan taqdirda ham aksariyat ixtirolar, foydali modellar, sanoat namunalari bo‘yicha murojaatlar ilmiy ishni tezroq ro‘yxatdan o‘tkazib olish maqsadida qilinmoqda. Bu boradagi talablar ham eskirib qolgan” – deb ta’kidlagandi. 2 . Ta’lim muassasalarining rahbarlari va professor-oʻqituvchilari iqtidorli talabalar va magistrantlarni intelektual mulk ob’yektlariga boʻlgan qiziqishlarini ragʻbatlantirib borishi kerak; Intelektual mulk ob’yektalini yaratishda korxona va tashkilotlar buyurtmasini hisobga olish zarur.