Xalq ijodiyoti fakulteti

Inteyalektual mulk obyektlarining o‘ziga xos xususiyatlari
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida o‘zining asoslariga ega.‘ Konstitutsiyaning 42- moddasida fuqarolarning ijod erkinligi o‘z ifodasini topgan.] O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining IV bo‘limi intellektual mulkka bag‘ishlangan. Bundan tashqari intellektual mulkning alohida obyektlari bo‘yicha maxsus qonunlar ham mavjud^ Ular jumlasiga kuyidagilar kiradi: - «Mualliflik va turdosh huquqlar to‘g‘risida»gi Qonun (1996 yiling 30 avgustida qabul qilingan); - «Elektron-hisoblash mashinalari uchun dasturlar va maʼlumotlar bazalarini huquqiy himoya qilish to‘g‘risida» Qonun (1994 yil, 6 mayda qabul qilingan); - «Tovar belgilari, xizmat ko‘rsatish belgilari va tovar kelib chiqqan joy nomlari to‘g‘risida»gi Qonun (2001 yil, 30 avgustda qabul qilingan); - «Integral mikrosxemalar topologiyalarini huquqiy muhofaza qilish to‘g‘risida»gi Qonun (2001 yil, 12 mayda qabul qilingan); - «Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari to‘g‘risida»gi Qonun (2002 yil, 29 avgustda qabul qilingan); - «Seleksiya yutuqlari to‘g‘risida» qonun (2002 yil, 29 avgustda qabul qilingan). Intellektual mulk huquqi nisbatan yangi yo‘nalish bo‘lishiga qaramasdan mamlakatimiz milliy huquq tizimida eng tez surʼatlar bilan rivojlanayotgan yo‘nalishlardan hisoblanadi. Biroq hali kelgusida bu borada ham ulkan ishlarni amalga oshirish zarur. Eng avvalo O‘zbekiston Respublikasi qonunlarini intellektual mulk bo‘yicha xalqaro konvensiyalar va bitimlarga moslashtirish ishlari izchillik bilan davom ettirilmog‘i lozim. Hozirgi vaqtda O‘zbekiston Butun jahon intellektual mulk Tashkiloti (BIMT) aʼzosi, sanoat intellektual mulkini huquqiy muhofaza qilish bo‘yicha Parij Konvensiyasi ishtirokchisi hisoblanadi. O‘zbekiston Butun jahon savdo tashkilotiga aʼzo bo‘lib khrishi uchun intellektual mulk huquqari savdo sohalari bo‘yicha Bitimga (TRIPS Bitimi deb ataladi) aʼzo bo‘lishi shart. Shuningdek, adabiy-badiiy asarlarni muhofaza qilish bo‘yicha Bern Konvensiyasi, mualliflik huquqlarini muhofaza qilish bo‘yicha BIMT shartnomasi, ijrolar va fonogrammalar ishlab chiqaruvchilar va eshittirish, ko‘rsatuvlar tashkilotlari xunuklarini muhofaza qilish to‘g‘risida Rim Konvensiyasi va shu kabilarga qo‘shilishi haqidagi masalalar ham kelgusida o‘z yechimini kutib turibdi. XIX asr oxiri va XX asrdagi jadal ilmiy-texnik taraqqiyot, ijtimoiy hayotning rivoji huquq tizimi, huquq sohalari tarkibini g‘oyat kengaytirib yubordi. Eng avvalo yangidan-yangi hukuq sohalari vujudga keldi (masalan, ekologiya, bojxona, soliqqa oid xuquqlar). Shuningdek, xuquq sohalari o‘zida ham yil sayin yangiliklar, kuchli rivojlanishlar ro‘y bermoqda. Bu, ayniqsa g‘oyat keng qamrovli ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi fuqarolik huquqi ichki tuzilishida o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘lmoqda. Bugungi kunda fuqarolik huquqi tarkibida ilmiy-texnika taraqqiyoti, inson ijodiy faoliyati va uning mahsullaridan foydalanish hamda mutlaq huquklarni muhofaza qilish masalalarini tartibga soluvchi intellekgual mulk huquqi sohasi vujudga keldi va jadal surʼatlar bilan rivojlana boshlandi. Shu o‘rinda, «Intellektual mulk huquqi fuqarolik xuquqi tizimida qanday o‘rin tutadi?» degan savol tugilishi tabiiy, chunki mazkur huquqining o‘zi ham murakkab tuzilma bo‘lib hisoblanadi. Odatda milliy huquk tizimi o‘z tarkibi bo‘yicha xuquk sohalarini qamrab oladi, huquq sohalari esa o‘z navbatida huquqning kichik (baʼzan ostki tarmoq ham deyiladi) alardan iborat, kichik sohalar huquq institutlaridan tashkil toladi, huquq institutlari esa subinstitug (mitgi institut) larga bo‘linadi.^Intellektual mulk huquqi fuqarolik huquqining o‘ziga xos kichik sohasini tashkil etadi. O‘z navbatida intellektual mulk huquqi ham quyidagi o‘ziga xos super institutlarga bo‘linadi : - patent huquqi (sanoat Mulki huquqi xam deb ataladi); - mualliflik va turdosh hukukdar (qisqacha, mualliflik xukuki); - tijorat siri xuquki; - seleksiya yutukdari huquki; - fuqarolik muomalasi qatnashchilari va ularning tovarlari (xizmatlari, ishlari)ning individuallashtirish (farqlash) vositalariga bo‘lgan hukuk (Qisqacha, farqlash vositadariga bo‘lgan hukuklar deb ham aytish mumkin). Baʼzi mamlakatlarning milliy Huquq tizimida intellektual mulk huquqi sohasi kengroq talqin etiladi (masalan, intellektual mulkning noanʼanaviy obyektlari bo‘lgan huquqlar doirasida kashfiyotchilik ququqi, raiionalizatorlik ququqi, integral mikrosxemalar topologiyasi hukuqi va shu kabilar ham qo‘shnladi). Intellektual mulk ququqi - o‘z mohiyatiga ko‘ra, inson ijodiy faoliyati mahsullarini yaratish, upardan foydalanish, farqlash belgilarining muomalada bo‘lishi bilan bog‘liq munosabatlarni, shuningdek, ingellektual mulk obyektlariga nisbatan huquqlarni muhofaza qilishni tartibga soluvchi normalar yig‘indisi, majmui hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi o‘z davlat mustaqilligiga erishgandan keyin ijtimoiy xayotning barcha jabhalarida keskin ijobiy sifat o‘zgarishlari ro‘y berdi. Mamlakat iktisodiy tizimi tubdan yangilanib, uning huquqiy asoslari isloh qilindi. Bozor iqtisodiyoti tizimini shakllantirish fuqarolik qonunlarini tubdan qayta ko‘rib chiqishni, mutlaqo yangidan yangi qonunlar qabul kilinishini takozo qildi. Jamiyatdagi mulkchilikning va mulkiy munosabatlarning mazmuni va mohiyati o‘zgardi. Xususiy mulk o‘z qonuniy asoslariga ega baldi. Iqtisodiyotda tadbirkorlik tizimi o‘e negiz vazifasini bajarmokda. Mulkni daalat tasarrufidan chiqarish jarayoni muvaffaqqiyatli tarzda amalga oshirilmokda, mamlakatimizda nafaqat iktisodiy, balki siyosiy barqarorlnkni taʼminlash, yurtimiening taraqqiyoti va gullab-yashnashn yo‘lida asosiy tayanch bo‘ladigan mulkdorlar sinfi shakllanmokda.1 Mulkiy huquqlar mazmuni o‘zgarishi bilan birga mol-mulk obyektlari doirasi ham nihoyat darajada kengaydi. Jumladan, inson ijodiy faodiyati natijalari, fuqarolik muomalasi ishtirokchilarining individuallashtirish vositalari mol-mulk sifatida to‘la eʼtirof etildi. Natijada mulkiy huquqlar majmuida yangi tizim - intellektual mulk hukuqi vujudga keldi. Bu tizim Fuqarolik kodeksida, qator qonunlarda (Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari to‘g‘risidagi, mualliflik va turdoshhuquqlar to‘g‘risidagi “EHM”uchun dasturlar va maʼlumotlar bazalarini hukukiy himoya qilish to‘g‘risidagi, tovar belgilari, xizmat ko‘rsatish belgilari va tovar kelib chikqan joy nomlari to‘g‘risidagi, Seleksiya yutukpari to‘g‘risidagi, Integral mikrosxemalar topologiyalarini huqukiy muxofaza kilish to‘g‘risidagi va shu kabi qonunlarda) o‘zining legal ifodasiga ega bo‘ldi. Intellektual mulk ququqi sof modsiy mulk huquqidan farxdi ravishda jamiyatning iqtisodiy, ham maʼnaviy turmushida o‘z ildizlariga ega. Bu ildielarning uyg‘unligi, mohiyati va ahamiyati O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov tomonidan mustaqilligimiening ilk davridanoq belgilab ko‘yilgan quyidagi vaeifalarda o‘eining teran ifodasini topgan edi: “Ijodning barcha turlarini rivojlantirish, odamlarning isteʼdod va qobiliyatlarini namoyon etish uchun shart-sharoitlar yaratish, intellektual mulkni himoya qilitp zarur. Kishilar pguni aniq-ravshan angpab yetishlarn kerakki, maʼnaviy potensialni ildam rivojlantirmay turib resnublikamiz chinakam mustaqilligi va ravnaq topishini taʼminlab bo‘lmaydi”.1 Binobarin, inteltektual muj huquqining vujudga kelishini fukarolik huquqi tizimidagi muhim yo‘nalish sifatida eʼtirof etish shunchaki zamonasozlik uchun qilingan bezak emas, balki iqtisodiy rivojlantirishning zaruriy shartidir. Zero, fan va texnika yutuqlarini qo‘llash - taraqqiyotning ueluksizligini taʼminlovchi manbadir. Shu o‘rinda jahon ixtiro va kashfiyotlarni patentlash tieimining qiskacha tarixiga ko‘z yugurtirib chiqaylik. Mazkur tieim ilk bora Angliyada XVII asrdan boshlab amal qila boshlagan. 1624 yildan boshlab qirol tomonidan import texnologiyaga asoslangan sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish bilan shugullanuvchi shaxslarga alohida imtiyozlar - patentlar berish belgilangan. Bunday yangi texnologiyani qo‘llayotgan shaxslar uni o‘zlashtirish uchun ketadngan ueoq muddat davomida bu texnologiyadan foydalanishda mutlaq huquqlarga ega bo‘lganlar. Mutlaq huquk natijasida patent sohibi yangi mahsulot ishlab chiqargani uchun rag‘batlantirish maqsadlarida raqobat kurashida bazi imtiyozlardan ham foydalangan. O‘sha vaqtlardan buyon patent tizimi xo‘p jihatlardan takomillashtirilib, yangi sanoat mahsulotlari yaratish va texnologiyani boshqalarga taqdim etish bo‘yncha munosabatlarni tartibga soluvchi huqukiy vosita sifatida shakllantirildi. Mualliflik huquki esa kitob bosishning ixtiro qilinishi bilan vujudga keldi XVI asr oxirlarida Angliyada qirolicha Anna statuglarida ilk bora asar muallifining mutlak hukuklari mustahkamlab ko‘yildi. Fransiyada 1791 yil Dekretiga asosan mualliflik huquqlari muallifning vafotidan keyin vorislariga nisbatan ham joriy qilinadigan xuquq sifatida rasmiylashtirildi va bunda asarni ro‘yxatdan o‘tkazish yoki uni eʼlon qilish faktlaridan qatʼi nazar, muallif huquqpari tan olinishi ko‘rsatildi. Biroq har ikkala mamlakatda ham mualpiflik huquqi o‘z mohiyatiga ko‘ra mulk huquqining o‘ziga xos ko‘rinishi, muallif yoki uning vorislari mulki sifatida karalar edi. Germaniyada vujudga kelgan falsafiy qarashlar asosida muapliflik huquki yangi mazmun kasb etdi. Bu qarashlarga asosan muallif huquqi asarga nisbatan huquk sohibi iqtisodiy manfaatlarini taʼminlovchi mulk shakli deb hisoblash doirasidan tashqariga chikdi. Ular badiiy yoki boshkacha ijodiy asarni muallif shaxsinish ramziy davomi hamda uning mujassami deb va, binobarin, muallif asarni o‘z shaxsining tarkibiy qismi sifatida himoya qila olishi bo‘yicha tabiiy huquqqa ega deb hisobladilar. Bu esa o‘z navbatida intellektual faoliyat mahsullarini yaratuvchi ijodkor shaxslarning maʼnaviy (shaxsiy) huquqlari tizimini ishlab chiqish uchun asos bo‘ldi‘. XIX asrning oxirlariga kelib intellektual faoliyat mahsullari taraqqiyotning belgilovchi omiliga aylangach, xalqaro miqyoslarda ilmiy-texnikaviy bozor vujudga keldi, turli mampakatlarda bu sohani tartibga soluvchi qonunlarini muvofiqlashtirish uchun obyektiv zarurat tugildi. Buning o‘ziga xos ifodasi sifatida «sanoat mulki» tushunchasi vujudga keldi, uning huqukiy rejimi belgilari 1883 yil 20 martda tuzilgan «Sanoat mulkini muhofaza qilish bo‘yicha Parij Konvensiyasi»da mustahkamlab ko‘yildi. O‘z navbatida bunday jarayon mualliflik huquqi borasida ham sodir bo‘ldi va 1886 yilda tuzilgan «Adabiy va badiiy asarlarni huquqiy muxofaza qilish to‘g‘risidagi Bern Konvensiyasi»da o‘z ifodasini topdi. 1967 yilda 14 iyulda Stokgolmda qabul qilingan Butunjahon intellektual mulk tashkiloti(BIMT)ni taʼsis etish haqidagi Konvensiyada intellektual mulk huquqi obyektlari doirasi belgilab beriddi va binobarin "intellektual mulk” tushunchasi maʼlum maʼnoda huquqiy asosga ega bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasi 1993 yildan buyon arij Konvensiyasi ishtirokchisi va BIMT aʼzosi bo‘lganligi sababli intellektual mulk va sanoat mulki tushunchalari biening hukukiy tizimimiz uchun maʼlum maʼnoda ahamiyatga ega. Intellektual mulk obyektlari fuqarolik huqukining alohida o‘ziga xos obyekti bo‘lib hisoblanadi. Mulk obyektlari fukarolik huquqining boshqa obyektlari - ashyolar, kimmatbaho qog‘ozlardan quyidagi xususiyatlari bo‘yicha farq qiladi: a) ko‘p hollarda intellektual mulk obyektlari moddiy ko‘rinishda emas balki g‘oya, bilim, axborot shaklida namoyon bo‘ladi. Obyektiv shaklda ifodalangan goya, bilim moddiy eltuvchida moddiy ifodada, masalan, chizma, maket, apparat yoki qurilmada ifodalangan bo‘lishi mumkin, biroq, bunda g‘oya, bilim birlamchi, uning moddiy mujassami har doim ikkilamchi bo‘ladi; b) g‘oya, bilim shaklidagi intellektual mulk obyektiga odatdagi moddiy ashyoga egalik qilgaiday egalik qilish mumkin emas; v) bunday obyektlardan bir vaqtning o‘zida cheksiz son va doiradagi shaxslar fovdalana olishi mumkin; g) intellektual mulk huquqi obyektlariga mulk huqukining bemuddatligi hakvdagi koida (FKning 164-moddasi) qo‘llanilmaydi. Binobarin, ko‘pchvdik hollarda (nou-xauga nisbatan istisnoni nazarga olmagavda) intellektual mulk huquki amal qilishi qonunlarda belgilangan muddatlar bilan chegaralaigan buladi; • d) qonunlarda belgilangan muddatlar o‘tishi bilan intellektuap mulk huquki sohibining malum intellektual obyektiga nisbatan mutlak huquqlari bekor bo‘ladi va bu obyektlar umuminsoniy boylikka aylanib, har kim uvdan maʼlum shartlar asosvda (muallifining shaxsiy huquqlariga rioya kilingan holda) teknn va ruxsatsiz foydapanishga haqdi bo‘ladi; ye) intellektual mulk huquqi obyektlari g‘oya ko‘rinishvda bo‘lgan hollarda ularni ashyolar singari egallash mumkii emasligi, ulardan bir vaqtning o‘zvda cheksie doiradagi shaxslar foydalana olish imkoniyatlari mavjudligi sababli buvday obyektlarga nisbatan mulk huquqini himoya qilishda vindikatsion daʼvoni qo‘llash (FKning 228-moddasi) imkoniyati amalda mavjud emas; yo) intellektual mulk huquki obyektlariga nisbatan odatdagi mulk hukuqi emas, balki mutlaq huquqlar hakvdagi qovdalar qo‘llaniladi; j) intellektual mulk huqukining amal qilishi, ayni vaqt maʼlum hududlar doirasida chegaralangan ham bo‘ladi. Masalan. ixtmroga nisbatan O‘zbekiston Respublikasi Patent idorasi tomonidan berilgan patent O‘ebekiston Respublikasi hududida, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi bilan xorijiy daklatlar o‘rtasida tuzilgan ikki tomonlama shartnomalar asosida belgipangan hududlardagina amal qiladi; z) ko‘pgina intellektual mulk obyektlariga nisbatan ularning mualliflarining shaxsiy hukukdari mavjud bo‘lib, bu obyektlardan foydalanuvchilar ushbu shaxsiy xuquqlarga rioya qilishlari lozim bo‘ladi. Intellektual mulk obyektlari bu obyektlarning qanday faoliyat mahsuli ekanligi, ularning huquqiy rejimi va shu kabi xususiyatlariga qarab quyidagi turlarga bo‘linadi. Masalan: Intellektual faoliyat natijalari. Intellektual faoliyat xarakteriga ko‘ra, inson faoliyatining eng oliy ko‘rinishi - ijodiy faoliyati bo‘lib hisoblanadi. Inson ijodiy faoliyati bu faoliyatni amalga oishrish usul-vositalari, faoliyat mahsullari xususiyatlariga ko‘ra inson ongli faoliyatining boshqa ko‘rinishi odatdagi, kundalik faoliyatidan farq qipadi. Odatdagi kundalik faoliyat doimiy, muntazam ravishda takrorlanib turuvchi faoliyat bo‘lib, bunda faoliyat o‘zi ham, undan vujudga keladigan natijalar ham reproduktiv faoliyat hnsoblanib, bunda tayyor o‘y-fikrlar formal mantiq yoki boshqa qonun-qoidalar asosida qaytadan, takroriy hosil bo‘ladi. Ijodiy faoliyat (aqliy, tafakkuriy) intellektual faoliyat bo‘lib, uning natijasvda fan, texnika, adabiyot yoki sanʼat sohasida yangi, ijodiy mustaqil mahsulot yaratiladi1. ■ Intellektual faoliyat mahsulotlariga kuyidagilar kiradi: fan, adabiyot, sanʼat asarlari, eshittirish yoki ko‘rsatuv tashkilotlarining njrolari, fonogrammalari yoxud eshittirish, ko‘rsatuvlari: elektron hisoblash mashinalari uchun dasturlar va maʼlumotlar bazalari; integral mikrosxemalar topologiyalari; ixtirolar, foydali modellar, sanoat namunalari; seleksiya yutuqlari; oshkor etilmagan axborot, shu jumladan, ishlab chiqarish sirlari.da, fukarolik muomalasi ishtirokchilarining tovarlari, ishlar va xizmatlarning xususiy unsurlarini (elementlarini) aks etgiruvchi vositalarga nisbatan bo‘lgan huquqlvrga ham mutlaq huquqlar borasidagi qoidalar qo‘llaniladi. Maʼlumki, fuqarolik muomalasida turli-tuman subyektlar ishtirok etadi, ayni vaqgda, muomalada xilma-xil mahsulotlar va xizmatlar ham harakatda bo‘ladi. Mana shunday sharoitda subyektlar, ular ishlab chiqargan tovarlar va ko‘rsatadigan xizmatlar alohida farqlash belgilariga ega bo‘lishi shart, aks holda, turli anglashilmovchilik, qiyinchiliklar vujudga kelishi mumkin. Ana shunday farqlash belgilari fuqarolik muomalasi ishtirokchilarining o‘zlarini, ularning ishlab chiqargan tovarlari, bajaradigan ishlari va ko‘rsatadigan xizmatlarining xususiy alomatlarini (individual belgilarini) aks ettiruvchi vositalar bo‘lib hisoblanadi. Bunday alohida farqlash belgilarining quyidagi turlari mavjud: firma nomalari; tovar (xizmat ko‘rsatish) belgilari; tovar chiqarilgan joy nomi. Maʼlumki, intellektual faoliyat eng tez rivojlanib borayotgan dinamik jarayon hisoblanadi Yuksak surʼatlar bilan davom etayotgan bu jarayon natijasnda iitellektual faoliyatining yangi mahsullari vujudga kelmokda. Garchi ular mavjud qonunlarda nazarda tutilmagan bo‘lsa ham, ularga nisbatan FKning 1031- moddasi 3-qismda belgilangan qoidalar mazmunidan kelib chiqib, intellektual mulk haqidagi qoidalar ko‘ldaniladi. fukarolik muomapasi ishtirokchilarining ular ishlab chikarayotgan tovarlar, ko‘rsatadigan xizmatlarining yangi farqlash belgilari vujudga kelishi mumkin va bunday holda ham ularga nisbatan FKning IV bo‘limida belgilangan tegishli qoidalar ko‘llaniladi. fukarolik muomalasi ishtirokchilarining tovarlari, ishlar va xizmatlarning xususiy unsurlarini (elementlarini) aks etgiruvchi vositalarga nisbatan bo‘lgan huquqlvrga ham mutlaq huquqlar borasidagi qoidalar qo‘llaniladi. Maʼlumki, fuqarolik muomalasida turli-tuman subyektlar ishtirok etadi, ayni vaqgda, muomalada xilma-xil mahsulotlar va xizmatlar ham harakatda bo‘ladi. Mana shunday sharoitda subyektlar, ular ishlab chiqargan tovarlar va ko‘rsatadigan xizmatlar alohida farqlash belgilariga ega bo‘lishi shart, aks holda, turli anglashilmovchilik, qiyinchiliklar vujudga kelishi mumkin. Ana shunday farqlash belgilari fuqarolik muomalasi ishtirokchilarining o‘zlarini, ularning ishlab chiqargan tovarlari, bajaradigan ishlari va ko‘rsatadigan xizmatlarining xususiy alomatlarini (individual belgilarini) aks ettiruvchi vositalar bo‘lib hisoblanadi. Bunday alohida farqlash belgilarining quyidagi turlari mavjud: firma nomalari; tovar (xizmat ko‘rsatish) belgilari; tovar chiqarilgan joy nomi. Maʼlumki, intellektual faoliyat eng tez rivojlanib borayotgan dinamik jarayon hisoblanadi Yuksak surʼatlar bilan davom etayotgan bu jarayon natijasnda iitellektual faoliyatining yangi mahsullari vujudga kelmokda. Garchi ular mavjud qonunlarda nazarda tutilmagan bo‘lsa ham, ularga nisbatan FKning 1031- moddasi 3-qismda belgilangan qoidalar mazmunidan kelib chiqib, intellektual mulk haqidagi qoidalar ko‘ldaniladi. fukarolik muomapasi ishtirokchilarining ular ishlab chikarayotgan tovarlar, ko‘rsatadigan xizmatlarining yangi farqlash belgilari vujudga kelishi mumkin va bunday holda ham ularga nisbatan FKning IV bo‘limida belgilangan tegishli qoidalar qo‘llaniladi.