Xalqaro kapital harakatining mohiyati va xalqaro moliya bozorining tarkibiy tuzilishi

1. 
   Xalqaro kapital harakatining mohiyati va xalqaro moliya bozorining tarkibiy tuzilishi
   

Xalqaro kapital harakati sifatida mamlakatlar o'rtasidagi moli­yaviy resurslar oqimi milliy investitsiya va jamg^irma o'rtasidagi riomutanosiblik oqi bat ida kelib chiqadi. Xalqaro kapital lar hara­kati — ayni vaqtda nisbiy ortiqcha boigan pul yoki tovar moddiy mabiagiarni mamlakat ehcgarasidan chetga joylashtiriiishidir. Bu iboraning sinonimi kapital eksporti yoki kapitalni chiqarishdir.
Moliyaviy globallashuv sharoitida xalqaro kapitallar harakatida o'ziga xos xususiyatlari sifatida quyidagilar namoyon boladi:

• 
  jahonda kapitalning notekis joylashishi. Bunda kapital resursi kapitalga boy mamlakatdan kapitaiga niuhtoj mamlakatga qarab oqib boradi;
  
• 
  ko‘p mamlakatiarda jamg‘arma va investitsiyaning no- mutanosibligi. Buning natijasida investitsiya uchun ortiqcha mablagiar yoki defitsit sodir boiadi. Oqibatda mos ravishda kapi­talning sof eksporti yoki importi vujudga keladi;
  
• 
  mamlakatlarning investttsion muhitidagi, shuningdek kapi­tal qo‘yilmalar uchun sharoitlardagi farqlanishlar;
  
• 
  kapital egasining kapitaldan foydalanish samaradorligidagi farqiar va uning boshqa chet eldagi kapitalni egallashga qara­tiigan liarakatjari hamda kapitaldan samarasiz foydalanayotgan joydan o‘rin olishga harakat qilishi;
  

• 
  iqtisodiy resurs sifatida odatda kapitalni yuqori darajada safarbar etilishi. Bu holat jahon iqtisodiyoti globallashuvi, erkin- lashuvi, transniiliiylashuvi va integralsiyalashuvi sharoitida yana­da ko‘proq kuchga ega bo‘ladi.
  

Xalqaro kapitalning asosiy shakliari sifatida rasmiy kapital, xususiy kapital, qisqa, o'rta va uzoq muddatli, tadbirkorlik kapi­taii, ssuda kapitaii, to^lg‘ridan to‘g‘ri investitsiyalar, portfe! inves­titsiyalarni keltirib o‘tish mumkin. Ular o^lrtasida o‘zaro bogliqlik va milliy iqtisodiyot uchun qanday shaklda qo'yish afzal ekan- ligini I3.1-rasmda ko‘risliimiz mumkin.
Xalqaro kapitalning asosiy shakliari sifatida rasmiy kapital - davlatlararo tashkilot lar va hukumat qarorlari asosida davlat bud­jet i mablaglarini chet eidan qabul qilish yoki chet eida joylashti- rishdir.
Xususiy kapital

To‘g‘ridan
to‘g‘ri
investitsiyalar

Fortfcl
investitsiyalar

Rasmiy kapital

Tadbirko rlik kapitaii

Moliya bozorida investitsion stratcaivani tanlash -ф-

Ssuda kapitaii

0‘rta va uzoq muddatli

Qisqa
muddatli

К

Moliya bozori konsepsiyasi
■■■ > - milliy iqtisodiyot uchun afzallisi yuqori

1. 
   rasm. Mamlakat moliya bozori konsepsiyasi va xalqaro kapital harakati ning asosiy shakliari.
   

Xususiy kapital — xususiy yuridik shaxslar (firma, korxona, tashkilot, banklar va boshqalar)ning mablaglartni ularning boshqaruv organlarining qarorlari asosida chet ellarda joylashti- rishdir.
Jahon kapital eksportida xususiy kapital yetakchi boiib, o'z navbatida davlat kapitali, xalqaro tashkilot larning kapitali keying i o'rinlarda turadi. Odatda davlat va xalqaro tashkifotlar chetga kapitalni ssuda shaklida, kredit va qarz ko‘rinishida hamda mod- diy yordam ko‘rinishida chiqaradi. Rasmiy va xususiy kapital xalqaro kapitalning ikki xil: tadbirkorlik va ssuda kapitali shak­lida namoyon boladi.
Xalqaro tadbirkorlik kapitali tadbirkorlik foydasini olish uchun chet elda bevosita va bilvosita mahsulotlar ishlab chiqarish uchun qo‘yilgan mablagiar hisoblanadi.
Xalqaro ssuda kapitali esa muddatlilik, qaytarishlilik, tolovlilik shartlari asosida, foiz ko‘rinishida daromad ol ish ni ta’minlovchi, bir inamlakatdan ikkinchi mamlakatga chiqarilgan kapitaiga ay- tiladi. Xalqaro ssuda kapitali chet el valutasidagi depozitlar yoki chet elga bank depozit lari va boshqa qo‘yil malar, shuningdek kredit va qarzlar ko‘rinishida boiishi mumkin. Statistikada ssuda kapitali ko'rinishidagi investitsiyalarni «boshqa investitsiyalar» si­fatida aks etadi.
Tashqi kreditlar va depozitjarning hajmi bo'yicha rivojlangan mamlakatlar yetakchilik qiJib kelmoqda. Oxirgi o‘n yillikda ular­ning hajmi uch barobardan ko‘proqqa oshgan. Bunday kapitalning ssuda qismi banklar orqali xalqaro harakatga keladi. Xalqaro ssuda kapital harakatining asosiy etementlaridan yana biri xalqaro sindi- katlashgan kreditlar hisoblanib, ularning rivojlanish tendensiyasi xalqaro kredit va depozitlar bilan bir xil bolmoqda va jami xalqaro ssuda kapitali harakatidagi ulushi atigi 2% ni tashkil etmoqda.
Rasmiy kapitalni xalqaro miqyosda ssuda kapitali tarzida tash- killashtirishning mamlakat iqtisodiyoti uchun afzallik taraflari kattadir. Ssuda kapitali ning afzalligi foyda me’yori va qaytari- 1 ish ida iqtisodiy risk darajasi kamiigidir.
Xalqaro xususiy kapitalning tadbirkorlik kapitaii sifa­tida qo‘y ish ning afzalligi uni yuqori darajada foyda olishni ta'inin lash ida va foyda olish maqsadida tadbirkorlik kapitaii mablag‘lari elastikligi yuqoriltgida namoyon bo‘ladi. Tadbirkorlik kapitaii investorga o^lz mulk ida n to‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalar va portfel investitsiyalar shaklida foyda olishni ta’minlaydi. Tad­birkorlik kapitaii o‘z navbaiida to‘rt xil: to‘g‘ridan to‘g^lri inves­titsiyalar, portfel investitsiyalar, o‘rta, uzoq muddatli hamda qisqa muddatli xalqaro kapital qo'yilmalar shaklida namoyon boladi.
To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar — mamlakatga uzoq muddatli iqtisodiy foydani ko'zlab qo'yilgan kapital bolib, u inves- torga kapital joylashtirilgan obyekt ustidan nazorat olib borishni ta’minlaydi. Bu odatda korxona ning 10 foizdan kam bolmagan aksiyasi yoki u lush iga ega boTish ni talab etadi,
Xalqaro portfel investitsiyalar — chet el qimmatli qog‘ozlari (qarz majburiyat ini va ulush munosa bat ini ifodalovchi qimmatli qog'ozlar va boshqa la r)ga qo'yilgan kapital bo¹ lib, u investorga kapital joylashtirilgan obyekt ustidan real nazorat olib borish huquqini bermaydi. Odatda amaliyotda bunday investitsiyalar ak- siya, obligatsiya, veksel va boshqa qarz majburiyat ini ifodalov­chi qimmatli qog‘oz!a rning k'ichik paketi, shuningdek ba’zan portfel investitsiyalardan alohida shakl kasb etuvchi qimmatli qog'ozlarning hosilalari ko‘rinishida bolishi mumkin.
0‘rta va uzoq muddatli xalqaro kapital qo'yilmalar - l yildan ko‘p muddatga, qisqa muddatlilari esa I yilgacha bo'lgan kapital qoWilmalarga aytiladi.
Xalqaro tadbirkorlik kapital ini mamlakatlar milliy iqtisodi­yotiga to‘g‘ridan toVri investitsiyalar shaklida jalb etishning af­zalligi katta. To‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalar niamlakatda YalMni yatatishda, aholi bandligini ostiirishda, xorijiy mamlakatlardan yangi texnika-texnologiyani jalb etishda, import mahsulotlarini o‘rnini bosadigan eksportbob mahsulotlarni ishlab chiqarishni oshishida bevosita ishtirok etadi. To‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalar­dan o‘rta va uzoq muddatli foydalanish yaxshi samara beradi.
Qisqa muddat ichida to^lg‘ridan to‘g‘ri investitsiyalar iqtisodiy sa- maraKining kam bo‘iisliiga investitsion faoliyatni mamlakatdagi bozor muhitiga moslashish jarayonini, ishlab chiqarilgan mah­sulot ning bozordan o'rin olishi, sotilishi, ijtimoiy muhit, aholi daroniadlari va boshqa omillar ta’sir ko‘rsatadi.
Xalqaro portfel investitsiyalar,qisqa muddatli yuqori foyda olishni maqsad qiladi. Bunda investorning qimmatli qog'ozlar port fell shakllantiriladi va investor uni boshqarish ya’ni port­fel ning foydasini maksimallashtirish hamda ushbu portfel ning risk darajasini kamaytirish orqali o‘ziga maksimal foyda ni ta’minlaydi.
Xalqaro kapital harakatida ssuda kapitali ham ikki xil ko‘ rin ish da; o‘rta, uzoq muddatli hamda qisqa muddatli xalqaro kapital qo^lyilmalar shaklida namoyon boladi. Xalqaro kapital harakatida ssuda kapitalini qisqa muddatli tashkillashtirish af- zal hisoblanadi. Ssuda kapitalining shartlari o^zgaruvchanlikka moyilligi kamligi uchun, mamlakatda iqtisodiy muhit o'zgara boshlasa, ushbu kapitalning iqtisodiy risk darajasining oshishi, uni qisqa muddat da tashkil lashtirishni afzal qilib ko‘rsatadi.
Oxirgi o‘n yiiiikda xalqaro kapital harakati tarkibida jfddiy o'zgarish yuz berdi. To‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalar miqdori o'sdi, undanda jadalroq sur’atda portfel investitsiyalar miqdori o‘sdi. Kapitalni ssuda shaklida chiqarish miqdori 2004-vildan boshlab portfel investitsiyalar hajmidan ortib ketdi. 2008-yilda sodir bo‘lgan inqirozning salbiy ta’siridan ko‘proq xalqaro ssuda kapitallar bozori (boshqa investitsiyalar) aziyat chekdi. Jahonda toVridan to‘g‘ri va portfel investitsiyalardan ko‘ra, ssuda kapi­tali miqdorining ko‘payishiga asosiy sabab xalqaro moliya bo- zorda arzon к red it larga asoslanuvchi transmilliy jarayonlar ning bo’lishidir.
Mamlakatdan chetga chiqarilgan kapitallar xalqaro moliya bozori orqali dunyoning qolgan mamlakatlariga qayta taqsim- lalandi. Xalqaro moliya bozori xalqaro kapitallarga bo'lgan talab va taklif shakllanadigan, baho beriladigan, jahon iqiisodiyotning

Xalqaro qimmatli qog4>zlar erkin konverfatsiya qilinadigan valutalarda nominal narxi o‘rnatiladigan, xalqaro fond bozo- ri qoidalari asosida xalqaro anderrayterlar orqali ushbu bozorga joylashtiniadigan qimmatli qog'oziar hisobjanacli. Xalqaro qim­matli qog^bozlarning quyidagi asosiy shakllari mavjud.
Chet el obligatsiyalari va yevroobligatsiyalar ko‘rinishidagi qarz qimmatli qog'oziari xalqaro qimmatli qog'ozl anting asosiy shakllaridan biridir. Shuningdek, ularning global aksiyalar ko‘rinishidagi xalqaro aksiyalar va amerika depozitar tilxatlari (aksiyalari) kabi shakllaridan ham amaliyotda foydalaniladi.
Agar xalqaro qiinmatli qog‘ozlar bir mamiakat ichidagi ik- kilamchi qimmatli qog'oziar bozorida turli investorlar orasida muomalada bo1sa, bir vaqtning o‘zida ular mamiakat ichidagi kapitalni qavla taqsimlash vositasiga aylanishi mumkin, shuning­dek, xalqaro qimmatli qog'ozlarni birlamchi joylashtirish mam­iakat la r o'rtasidagi kapitalni qayta taqsimlash xususiyaliga ham ega bo‘ladi.

2.