Xalqaro moliya istitutlari va ularning turlari

1-rasm. Xalqaro moliya tashkilotlarining moliyaviy fan va amaliyot yo‘nalishlari bilan o‘zaro aloqadorligi
Xalqaro moliya tashkilotlari va davlat moliyasi o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik hukumatlar bilan amalga oshiriladigan qarz,grant, kreditlar va boshqalar ifodalanadi. Birinchidan, ko‘pgina xalqaro moliya tashkilotlari tashkiliy-huquqiy maqomiga ko‘ra bank institutlari hisoblanadi, shuning uchun tijorat banklari o‘ziga xos (kaptal va uni strukturasi,operatsiyalar, risklar, aktiv va passivlaming shakllanish tartibi va boshqalar) barcha xarakteristkalar xalqaro moliya tashkilotlar uchun ham xosdir. Ikkinchidan, markaziy bank yoki vakolatli banklar xalqaro moliya tashkilotlari va davlat o‘rtasidagi munosabatlar ishtirokchisidir. Ular xalqaro moliya tashkilotlari bilan moliyaviy resurslar bo‘yicha hisob-kitoblami amalga oshiradilar, tegishli xisoblarga xizmat ko‘rsatadi va boshqalar. Uchinchidan, ayrim xalqaro moliya tashkilotlari xalqaro darajada bank faoliyatini tartibga solish nazoratini olib boradilar. Masalan, bank nazorati bo‘yicha Bazel Qo‘mitasi. Xalqaro moliya tashkilotlari tomonidan xalqaro banklararo hisob-kitob qoidalarini belgilaydi,bu sohada qo‘llanmalar va zaruriy uslubiy hujjatlar ishlab chiqiladi. Xalqaro moliya tashkilotlari qimmatli qog‘ozlar bozorining faol ishtirokchilari hisoblanadi. Ular o‘z obligatsiyalarini chiqarib, qarz kapitalini jalb qiladilar. Ikkinchidan, xalqaro ,hududiy va mahalliy qimmatli qog‘ozlar bozori monitoringini olib boradilar. Har tomonidan bozor statistikasi o‘rganiladi, tegishli tahliliy sharhlar,nashrlar, ya’ni investorlar va bozoming boshqa ishtirokchilari uchun moliyaviy qarorlar qabul qilishda zarur boigan axborotlami chiqariladi. Bir necha xalqaro moliya tashkilotlari kompaniyalar kapitalida ulushli ishtiroki mavjudligi, shu bilan birga ulaming vazifalaridan biri moliyaviy globallashuvning asosi boigan kapitalning transchegaraviy xarakatini tezlashtirish, xorijiy investitsiyalarni faollashtirish hisoblanadi. Xalqaro moliya tashkilotlari valyuta-kredit, xalqaro moliya munosabatlarining asosiy subyektlaridan biri hisoblanib, jahon valyuta tizimini tartibga soluvchi va uni barqarorligini ta’minlovchi sifatida namoyon boiadi. Zamonaviy sharoitlarda xalqaro moliya tashkilotlari quyidagi funktsiy alarm bajaradi:
1. jahon valyuta tizimi va moliya bozorini barqaror faoliyatini ta’minlash bilan bogiiq boigan tartibga soluvchi;
2. dunyodagi krizis ko‘rinishlarini bartaraf etish,oldini olish, tartibga solish o‘rganish bo‘yicha faoliyatidan kelib chiqib, krizisga qarshi tartibga soluvchi;
3. mamlakatlar o‘rtasidagi hamkorlikni rivojlantirish sohasidagi faoliyati bilan bogiiq boigan konsolidirlashtiruvchi;
4. milliy iqtisodiyotlar, bozorlar, shuningdekjahonxo‘ja!igi va xalqaro moliya bozorini rivojlanish tendensiyalari ham muammolari to‘g‘risidagi maiumotlarni o‘rganish va tahlili bilan bogiiq ilmiy-informatsion;
5. rivojlanayotgan, birinchi navbatda eng kambag‘al mamlakatlarga moliyaviy yordam.
Xalqaro moliya tashkilotlari faoliyatining asosiy yo‘nalishlari quyidagi ko‘rinishlarga ega²¹⁹:
> mamlakatlarga shu jumladan, ulami kichik biznesiga moliyaviy yordam ko‘rsatish (kreditlash,investitsion loyihalarda ishtirok etish, moliyalashtirish, sindikatlashgan kreditlash, grantlar);
> korxonalar kapital ulushiga kirish yoii orqali xorijiy investitsiyalar jalb qilishini rag‘batlantirish;
> investitsion risklami sug‘urtalash bilan bogiiq boigan sug‘urta faoliyati va loyihalami amalga oshirishda investorlarga kafolatlar berilishi;
> mamlakatlarga va xususiy firmalarga texnik yordam ko‘rsatish;
> iqtisodiy rivojlanish masalalari bo‘yicha konsultatsiya faoliyati;
> moliya bozori va uni ishtirokchilarini turli maiumotlar bilan ta’minlash;
> xalqaro moliya tashkilotlari tahliliy faoliyati doirasida iqtisodiy, moliyaviy va sotsial muammolar bo‘yicha tadqiqotlar va mamlakatlami iqtisodiy rivojlanishi va oikazilayotgan islohatlar bo‘yicha doimiy monitoringni amalga oshirish;
> statistik to‘plam, maiumotnoma nashr qilish bilan bogiiq nashryotchilik faoliyati (masalan XVF ning har oyda chiqadigan International Financial Statistics statistik to‘plam);
> xalqaro moliya bozoridagi moliya institutlari va nomoliyaviy kompaniyalar uchun xalqaro standartlar ishlab chiqish va joriy etish.
Xalqaro valyuta-moliya tashkilotlarining asosiy funktsiyasi jahon iqtisodiyoti va moliya bozori ishtirokchilarining umumiy manfatlarini himoya qilish hisoblanadi. Ushbu funktsiyalami amalga oshirish yo‘nalishlarini uchtaga ajratish mumkin²²⁰: birinchi yo‘nalish bo‘yicha xalqaro moliya tashkilotlari umumiy valyuta-moliya resurslarini boshqarish amalga oshiriladi. Jumladan, jahon iqtisodiyoti uchun ustuvor bo‘lgan yoki alohida hududiy loyihalami kreditlash va moliyalashtirish. Ikkinchi yo‘nalishdagi faoliyati xalqaro standartlami ishlab chiqish. Yagona standartlami qoMlanishi xalqaro iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari uchun qulay va tranzaktsion harajatlami keskin qisqartiradi. 0‘rnatiladigan standartlami shartli ravishda ikkita asosiy gumhga texnik standartlar (operatsiyalarni amalga oshirilishini soddalashtimvchi, masalan valyuta va qimmatli qog‘ozlami kodli belgilari,bank hujjatlarini rasmiylashtirish tartibi va boshqalar) va moliya,bank-kredit sektorini davlat tomonidan tartibga solish standartlar (bank nazorati, qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga solish va boshqalar). Uchinchi yo‘nalishdagi faoliyati o‘z a’zolariga xizmat ko‘rsatish hisoblanadi. Ko‘pgina xalqaro valyuta-moliya tashkilotlari qaysidir ma’noda yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan barcha yo‘nalishlarda faoliyat olib borishlari mumkin, biroq qaysidir yo‘nalish ustuvor bo‘ladi. Ushbu funksional klassifikatsiyasi doirasidan kelib chiqib, xalqaro moliya tashkilotlarini quyidagi beshta asosiy gumhga ajratish mumkin:
1. kredit tashkilotlari (o‘z a’zolari mablagMarini to‘plash va ulami qaytarish shartlari asosida qarz berilishi);
2. maqsadli fondlar (o‘z a’zolari mablag‘larini to‘plash va ulami qaytarmaslik asosida berilishi);
3. muvofiqlashtimvchi tashkilotlar (o‘z a’zolarini siyosati bo‘yicha kelishishlar);
4. standartlar ishlab chiquvchi tashkilotlar;
5. xizmatlar ko‘rsatuvchi tashkilotlar.
Xalqaro moliya tashkilotlarini geografik vakolatxonasiga bog‘liq xolda xalqaro moliya tashkilotlarini global tashkilotlar (dunyoning barcha asosiy mintaqalardagi mamlakatlami birlashtiruvchi), mintaqaviy tashkilotlar (bitta asosiy mintaqadagi mamlakatlami birlashtiruvchi) va submintaqaviy tashkilotlarga (unchalik katta bo‘lmagan geografik mintaqadagi mamlakatlami birlashtimvchi, masalan Shimoliy investitsion bank (Skandinaviya va Boltiq bo‘yi mamlakatlari).
Valyuta va kredit munosabatlarini dolzarb muammolarini hal etishda xalqaro moliya institutlari bilan bir qatorda norasmiy birlashmalar rivojlanmoqda. Bunga Parij (1956- yil) va London (1976- yil) klublarini keltirib o‘tish mumkin. Kreditor- mamlakatlar Parij klubi-19 ta rivojlangan kreditor-mamlakatlaming norasmiy birlashmasi bo‘lib, davlat tashqi qarzlari bo‘yicha toiovlami kechiktirish,tartibga solish siyosati muvofiqlashtiriladi. Parij klubi yig‘ilishlarida xalqaro valyuta fondi, Jahon banki, UNCTAD dan kuzatuvchilar ishtirok etadi va odatda mamlakat tashqi
qarzining joriy yilda to‘lanadigan qismi to‘g‘risidagi masalalar ko‘rib chiqiladi. Parij klubining boshqa xalqaro institutlari bilan hamkorligi qarzdor - mamlakatlarga nisbatan bo’lgan munosabatlardagi kreditor - mamlakatlar siyosatini muvofiqlashtirishga yordam beradi. Parij klubi kreditlarni uzaytirish, qarzlarni restrukturizatsiyasi, yangi kreditlar berish to‘g‘risida qaror qabul qiladi va qarzdor - mamlakatlarga tavsiyalar beriladi. London klubi - bu qarzdor- mamlakatlar tashqi qarzini tartibga solish siyosatini muvofiqlashtiruvchi xususiy kreditor - banklaming norasmiy tashkilotidir. London klubi a’zolari bo‘lgan yyetakchi bank vakillari tarkibidagi bank maslahat qo‘mitasi tashqi xususiy qarzlarni tartibga solish tamoyillarini ishlab chiqadi. London kulibining doimiy yig‘ilishlarida qarzdor-mamlakatlar bilan kreditlarni qaytarish choralari va qarzlarni restrukturizatsiya qilish to‘g‘risida kelishuvlar tuziladi. London klubi xalqaro valyuta fondi va Parij klubi bilan hamkorlik qiladi.
Xalqaro moliya tashkilotlarining asosiy funktsiyalari bevosita yoki bilvosita jahon iqtisodiyoti va uni alohida mintaqalar iqtisodiyotini rivojlantirishga, ya’ni global jahon xo‘jaligi samarali faoliyatini ta’minlashga yo‘naltirilgan. Jahon xo‘jaligining globallashuv jarayonlariga ta’sir etishda global moliya tashkilotlari orasida Xalqaro valyuta fondi, Jahon banki guruhi va Xalqaro hisob-kitoblar banki yyetakchi o‘rin tutadi. Xususan, xalqaro hisob-kitoblar banki (1930 yilda tashkil topgan) markaziy banklar banki hisoblanib, Germaniya, AQSh, Shveytsariya, Italiya, Yaponiya va Angliya markaziy bank vakillari ishtirokida jahon iqtisodiyotiga tegishli bo‘lgan eng zaruriy qarorlar qabul qilinadi.
Xalqaro hisob-kitoblar banki Nizomining 3-moddasiga ko‘ra funktsiyalari²²³:
❖ markaziy banklar o‘rtasidagi hamkorlikni rivojlanishiga yordam berish;
❖ xalqaro moliyaviy va valyuta-kredit operatsiyalar uchun yangi imkoniyatlar yaratish;
❖ xalqaro to‘lov operatsiyalari o‘tkazilishida shartnoma asosida ishtirokchilar tomonidan unga beriladigan ishonchli shaxs yoki vakil sifatidagi faoliyati.
To‘lov va hisob-kitob kartalari bo‘yicha qo‘mita tomonidan quyidagi masalalar ко‘rib chiqiladi: