Xalqaro moliya munosabatlarida mamlakat valyuta siyosatining o’rni va ahamiyati

IV BOB TAKLIF 
3.1 Valyuta inqirozlari va ularning shakllari 
Mamlakat 
iqtisodiyotining 
ma’lum 
jabhalarida 
yuzaga 
keluvchi 
nomutanosibliklar iqtisodiyotning notekis rivojlanishiga, unda inqirozlarning 
yuzaga kelishiga olib keladi. Jahon banki va Xalqaro valyuta fondi tomonidan olib 
borilgan kuzatishlar va tahlillar shuni ko’rsatdiki, rivojlangan davlatlarning 
iqtisodiyoti ochiq, ishlab chiqarishi bir tekis bo’lganligi sabab ularda iqtisodiy 
inqirozlarning turli shakllari kam uchraydi. Rivojlanayotgan davlatlarda ishlab 
chiqarish omillarida kamchiliklarning mavjudligi, kapital va zamon talabiga mos 
keluvchi ish kuchining yetarli emasligi bu mamlakatlar iqtisodiyotida muammolar 
va qiyinchiliklar tug’diradi. Ishlab chiqarish omillarining yetarli va samarali 
emasligi 
mamlakatda 
aholi 
jon 
boshiga 
to’g’ri keluvchi iqtisodiy 
ko’rsatkichlarning tushib ketishiga, bu esa mamlakatda ishlab chiqarish 
ko’lamining qisqarishiga olib keladi. 
80-90-yillarda Lotin Amerikasining Argentina, Braziliya, Chili, Meksika, 
Afrikaning Nigeriya, Keniya kabi davlatlari ichki va tashqi qarashda valyutaviy 
inqirozining asosiy ishtirokchilari hisoblanadi. Muayyan mamlakat valyutasining 
inqirozga uchrashi nafaqat shu mamlakat iqtisodiyotiga, balki qo’shni davlatlar, 
shu davlatlar bilan jahon bozorida munosabatda bo’lgan boshqa davlatlar 
iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. valyuta inqirozi qimmatli qog’ozlar bozori, 
davlat qarzlari va obligatsiyalari, kapital va investitsiyalar oqimiga ham salbiy 
ta’sir ko’rsatadi. Xalqaro bozorlarda turli xil shov-shuvlarga va tushunmovchiliklar 
bo’lishiga olib keladi. Mamlakatlar o’rtasida defolt (o’z majburiyatlarini, ayniqsa, 
kreditlar bo’yicha qarzlarni to’lay olmaslik) ga olib keladi. 
valyuta inqirozi davlat tomonidan xarajatlarni oshirishga undaydi. 1970-
yillardagi neft inqirozi Bretton-Vuds valyuta tizimi mevasi bo’lgan fiksirlangan 
valyutaga barham berilishi, ishlab chiqarish ko’rsatkichlarining tushib ketishi va 
valyuta inqiroziga olib kelgan. Natijada davlat ijtimoiy tengsizlikning yo’qotish 
maqsadida katta xarajatlar qilishga, qo’shimcha pul chiqarishga kirishgan. Bu esa 
pul birligining yuqori darajada qadrsizlanishiga sabab bo’lgan. 1978-yilda 

---

51 
Argentina, Chili, Urugvay kabi davlatlar inflyatsiyaning oldini olish uchun Tablita 
nomli yangi valyuta strategiyasi ishlab chiqishgan, ya’ni mamlakat tovarlarining 
bahosini ichki bozorda juda yuqori belgilash yo’li bilan pul qadrini oshirish 
rejalashtirilgan, lekin bu reja yuqori samara bermagan va bu 3 davlat savdoni 
erkinlashtirish, banklar va boshqa moliya institutlari faoliyatiga erkinliklar berish, 
chetdan boshqa investitsiyalar kirib kelishi uchun eshiklarni ochish yo’li bilan 
iqtisodiyotni qisman bo’lsa-da, yaxshilashga erishgan. 
Ko’plab davlatlar valyuta inqirozidan valyuta qalqonini qo’llash orqali o’zini 
himoyalashga, o’z valyutasining barqarorligiga erishishga harakat qilishgan. Bu 
holda Markaziy bank juda ko’p miqdorda mahalliy aktivdan ko’ra chet el 
valyutasiga ega bo’lishi, o’z valyutasining rasmiy kursini belgilashi va shu kurs 
bo’yicha aholiga chet el valyutasini sotishi, bankdan chiqadigan valyutalar to’liq 
miqdorda chet el valyutasi bilan ta’minlangan bo’lishiga erishishi lozim. 
Kapitalizm pul-kredit tizimining inqirozi va valyuta inqirozi oltin 
standartining yemirilishida, inflatsion qog’oz-pul muomalasiga o’tishda o’z aksini 
topadi va alohida kapitalistik mamlakatlarning ichki muomalasiga hamda xalqaro 
hisob-kitoblarga ta’sir ko’rsatadi. Qamrab olish xususiyatiga ko’ra umumiy va 
xususiy valyuta inqirozlari mavjud. 
Umumiy valyuta inqirozi kapitalizmning umumiy inqirozining ajralmas qismi 
hisoblanadi va parlament xususiyatiga ega bo’ladi. Jahon kapitalistik valyuta tizimi 
jahon bozorining ajralmas qismi sifatida 1914-1918-yillarda, birinchi Jahon urushi 
davrida tiklanib takomillashgan bo’lsa, kapitalizmning umumiy inqirozi davrida 
o’z kuchini yo’qotadi va tez-tez tanazzulga uchraydi. 
Umumiy valyuta inqiroziga xos muhim xususiyat – oltin «demonetizatsiyasi» 
hisoblanadi, ya’ni oltinning metall pul sifatidagi ahamiyati yo’qoladi va valyuta 
qadrsizlanadi. Qator kapitalistik mamlakatlarda birinchi Jahon urushi davrida 
qog’oz pullarni oltinga almashtirishning man etilishi (Buyuk Britaniya, Fransiya, 
Germaniya, Rossiya va boshqalar) va oltinning ichki muomaladan chiqarilishi 
sababli oltin «demonetizatsiyasi» boshlandi. Birinchi Jahon urushidan keyin 
kapitalistik mamlakatlarda oltin standartini bo’laklar (kesilgan) shaklda oltin deviz 

---

52 
shaklida va oltin quymasi shaklida tiklashga harakat qilindi. Bu harakat 192933-
yillardagi jahon iqtisodiy inqirozi davrida tugadi. 1929-1930yillarda Argentina, 
Boliviya, Braziliya va qator agrar mamlakatlarda oltin standartidan voz kechildi. 
1931-yilda Buyuk Britaniyada, 1933 yilda AQSHda, 1934-1936-yillarda Fransiya, 
Belgiya, Niderlandiya va boshqa mamlakatlarda oltin standarti bekor qilindi. 1936-
yilning oxirida butun kapitalistik olamni inflyatsiya qamrab oldi. Bu vaziyat 
ikkinchi Jahon urushi davrida 19391946-yillarda kuchaydi. 60-yillarning oxirida 
faqat AQSHdagina valyutani oltinga almashtirish rasmiy ravishda saqlangan. 
Lekin AQSH faqat kapitalistik mamlakatlarning Markaziy banklarigagina dollarni 
oltinga almashtirgan, AQSHda esa fuqarolarga oltin pullarni saqlash man etilgan. 
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar borasida valyuta inqirozi quyidagilarda: ya’ni 
kapitalistik mamlakatlarning To’lov balansining muntazam ravishda nomuvofiqligi 
yoki passivligida, oltin- valyuta zaxirasining notekis taqsimlanishi, ko’p 
mamlakatlarning valyuta kursi tushib ketganligi va hokazolarda namoyon bo’ladi. 
Ko’plab mamlakatlarning oltinni chetga olib chiqishni cheklashi, dollar standartiga 
o’tishi oltinning xalqaro hisob-kitoblarda ishlatilishini qisqartirdi. Ikkinchi Jahon 
urushidan keyin AQSH rahbariyatining kapitalistik mamlakatlarga oltin o’rniga 
dollardan xalqaro pul sifatida foydalanishni taklif qilishi natijasida bu jarayon 
yanada kuchaydi. AQSH oltin bahosini sun’iy ravishda pasaytirish siyosatini 
yuritdi. Bu esa urushdan keyingi dastlabki yillarda AQSHning boshqa 
mamlakatlardan oltin sotib olishini ancha yengillashtirdi. 1949-yilning oxirida 
AQSH kapitalistik olam oltin zaxirasining 70 foizidan ortig’iga egalik qilgan. 
Natijada AQSH dollari xalqaro hisob-kitoblarda keng qo’llanildi, bu esa xalqaro 
kapitalistik valyuta tizimi barqarorligiga putur yetkazdi. 1934-yilda o’rnatilgan 
oltinning rasmiy past narxini AQSH 1961-yildan 1968-yilgacha «Oltin pul» 
ko’magida saqlab keldi, «Oltin pul»ga AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya, 
Fransiya (1967-yilning iyunigacha), Italiya, Shveysariya, Belgiya, Niderlandiya 
a’zo bo’lgan. Bu oltin qazib olinishini to’xtatish va fuqarolarning oltinga bo’lgan 
talabi oshishiga olib kelgan.