Xalqaro valyuta tizimi va uning o’zgarishi

Xalqaro valyuta tizimi va uning siyosati


Reja:

1. 
   Xalqaro valyuta tizimi haqida asosiy tushunchalar hamda uning turlari
   
2. 
   Xalqaro valyutadagi asosiy o’zgarishlar va uning qismlari
   
3. 
   Xalqaro valyuta tizimining mamlakatimiz iqtisodiyotidagi o’rni va uning asosiy maqsadlari
   
4. 
   Xalqaro valyuta tizimida iqtisodiy o’sishda jaxon tajribalaridan keng ko’lamda sa’marali foydalanish
   

Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1. 
   Xalqaro valyuta tizimi haqida asosiy tushunchalar hamda uning turlari
   

Xalqaro valyuta tizimi - bu mamlakatlar o’rtasidagi valyuta kurslari va pul oqimlarini boshqaradigan va boshqaradigan shartnomalar va institutlar tizimi. Tizimga Xalqaro Valyuta Jamg’armasi, markaziy banklar va chegaralar orqali valyutalarni ushlab turuvchi va o’tkazuvchi tijorat banklari kabi xalqaro tashkilotlar hamda xalqaro savdo va investitsiyalarni osonlashtirish uchun foydalaniladigan turli moliyaviy vositalar kiradi. Xalqaro tizimda qo’llaniladigan asosiy valyuta AQSH dollaridir, ammo evro, yapon iyenasi va ingliz funti kabi boshqa asosiy valyutalar ham muhim rol o’ynaydi. Xalqaro valyuta tizimi mamlakatlarning bir-biri bilan tovar va xizmatlar almashishini belgilovchi institutlar, siyosat va amaliyotlarning murakkab tarmog’idir.
“Vaqt o’tishi bilan u sezilarli darajada rivojlanib, jahon iqtisodiyotidagi o’zgarishlarni, iqtisodiy kuchning o’zgarishini, xalqaro moliya va savdodagi o’zgarishlarni aks ettiradi. Xalqaro valyuta tizimida ishtirok etuvchi asosiy institutlardan biri Xalqaro valyuta fondi (XVF) boʻlib, u 1944 -yilda xalqaro valyuta hamkorligi, savdo va oʻsishni ragʻbatlantirish maqsadida tashkil etilgan. U toʻlov balansida muammolarga duch kelgan aʼzo mamlakatlarga moliyaviy yordam koʻrsatadi hamda fiskal va pul-kredit masalalari boʻyicha siyosat boʻyicha maslahatlar beradi. Xalqaro valyuta tizimining yana bir muhim xususiyati valyuta kursi rejimlaridir.
Mamlakatlarni uchta valyuta kursi rejimiga bo’lish mumkin: qat’iy valyuta kurslari, boshqariladigan valyuta kurslari va suzuvchi valyuta kurslari. Ruxsat etilgan valyuta kursi rejimlari mamlakatlar o’z valyutalarini boshqa valyuta yoki tovar bilan qat’iy belgilangan kursga bog’lashni o’z ichiga oladi.
Boshqariladigan valyuta kursi rejimlari tor diapazonda valyuta kurslarining ayrim tebranishlariga imkon beradi, suzuvchi kurs rejimlari esa valyuta kurslarini bozor kuchlari tomonidan belgilash imkonini beradi. Xalqaro savdo xalqaro valyuta tizimida ham hal qiluvchi rol o’ynaydi. Savdoga AQSH dollari, yevro va yapon iyenasi kabi xalqaro valyutalardan foydalanish yordam beradi, ularning barchasi zahira valyutalari boʻlib xizmat qiladi.
Xususan, AQSH dollari xalqaro savdo va moliyaviy operatsiyalarda asosiy valyuta sifatida keng qoʻllaniladi. Nihoyat, xalqaro valyuta tizimi valyuta inqirozlari, savdo nomutanosibliklari va moliyaviy yuqumli kasalliklarni o’z ichiga olgan turli qiyinchiliklar va xavflarga duchor bo’ladi. Bu muammolar keyingi yillarda yanada yaqqol namoyon bo’ldi, chunki globallashuv kuchayib, jahon iqtisodiyoti o’zaro bog’liq bo’ldi”¹
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, xalqaro valyuta tizimi murakkab va dinamik tizim bo’lib, global iqtisodiy faoliyatni engillashtirishda hal qiluvchi rol o’ynaydi. Tizimning asosiy tarkibiy qismlariga xalqaro institutlar, valyuta kursi rejimlari, xalqaro valyutalar va xalqaro savdo kiradi. Jahon iqtisodiyoti rivojlanishda davom etar ekan, xalqaro valyuta tizimi yangi chaqiriqlar va voqeliklarga moslashishi va javob berishi kerak bo’ladi.
Xalqaro valyuta tizimi mamlakatlarga butun dunyo bo’ylab biznes yuritish imkonini beruvchi valyuta kurslari va moliyaviy operatsiyalar tarmog’ini anglatadi. Tarixan xalqaro valyuta tizimi iqtisodiy, siyosiy va texnologik o’zgarishlarga javoban sezilarli o’zgarishlarga uchradi.
“Xalqaro valyuta tizimidagi eng muhim o’zgarishlardan biri Ikkinchi jahon urushidan keyin Bretton-Vuds kelishuvi bilan sodir bo’ldi. Bu kelishuvga ko’ra AQSH dollari jahonning zahira valyutasiga aylandi va boshqa davlatlar o’z valyutalarini dollarga bog’ladilar. Biroq, 1970-yillarda AQSh oltin standartidan voz kechdi va bu suzuvchi valyuta kursi tizimiga olib keldi. So’nggi yillarda Bitcoin kabi raqamli valyutalarning ko’tarilishi an’anaviy xalqaro valyuta tizimini shubha ostiga qo’ydi.”²
Hozirda aksariyat mamlakatlar fiat valyutasidan foydalansa-da, raqamli valyutalar xalqaro almashinuv vositasi sifatida keng qo’llanilishi yoki yo’qligi noma’lumligicha qolmoqda. Umuman olganda, xalqaro valyuta tizimi o’zgaruvchan iqtisodiy, siyosiy va texnologik kontekstlarni aks ettiruvchi tarix davomida bir qancha o’zgarishlarni boshdan kechirdi.
Valyuta - bu iqtisodiyotda tovarlar yoki xizmatlarni sotib olish va sotish uchun ishlatiladigan ayirboshlash vositasi. U har qanday zamonaviy iqtisodiy tizimning muhim tarkibiy qismi bo’lib, uning dolzarbligi shundan iboratki, u hisob birligi, qiymat ombori va ayirboshlash vositasi bo’lib xizmat qiladi. Hisob birligi sifatida valyuta iqtisodiyotdagi tovarlar va xizmatlar qiymatini o’lchash uchun ishlatiladi. Bu jismoniy shaxslar, korxonalar va hukumatlarga narxlarni solishtirish va tranzaktsiyalarni kuzatish imkonini beradi. Valyuta qiymat ombori sifatida kelajakda foydalanish yoki investitsiya qilish uchun saqlanishi mumkin. U o’zining xarid qobiliyatini saqlab qoladi va keyinroq tovar yoki xizmatlarga aylantirilishi mumkin. Nihoyat, ayirboshlash vositasi sifatida valyuta jismoniy shaxslar va korxonalar o’rtasida tovar va xizmatlar almashinuvini osonlashtiradi. Bu ayirboshlashga bo’lgan ehtiyojni yo’qotadi va savdo va iqtisodiy o’sishni yanada samarali ta’minlaydi.
Valyutaning ahamiyati butun dunyo bo’ylab iqtisodiyotlarning barqarorligi va o’sishida yaqqol namoyon bo’ladi. Zamonaviy iqtisodlar savdo, investitsiyalar, jamg’armalar va kreditlash uchun barqaror va ishonchli valyutaga tayanadi. Valyutasiz tovar va xizmatlar ayirboshlash samaradorligi past bo’lardi va iqtisodiy o’sish susayadi. Shu sababli, valyuta har qanday zamonaviy iqtisodiy tizimning muhim tarkibiy qismi bo’lib qolmoqda.
“Valyuta bozorining asosiy maqsadi (shuningdek, Forex yoki FX bozori deb ham ataladi) bir valyutani boshqa valyutaga almashtirishni osonlashtirishdir. U jismoniy shaxslar, korxonalar va muassasalar kabi ishtirokchilar uchun valyutalarni sotib olish, sotish va spekulyatsiya qilish uchun platformani taqdim etadi. Forex bozori xalqaro savdo va investitsiyalarni amalga oshirish uchun ham muhim ahamiyatga ega, chunki u transchegaraviy operatsiyalarda ishtirok etuvchi tomonlarga o’z valyutalarini o’zlari ishlayotgan mamlakat valyutasiga aylantirish imkonini beradi. Bundan tashqari, valyuta bozori savdo balanslari, inflyatsiya, foiz stavkalari va boshqa muhim makroiqtisodiy o’zgaruvchilarga ta’sir qiluvchi valyuta kurslari orqali mamlakatlar iqtisodiyotiga ta’sir ko’rsatishi mumkin”³
“Emitentga qarab (valyutani muomalaga chiqaruvchi):
Milliy valyuta - muayyan davlatning valyutasidir (so’m, dollar, yevro, rubl’ va boshqalar). Mazkur davlat hududida foydalanish maqsadida Markaziy bank tomonidan muomalaga chiqariladi;
Xorijiy valyuta – xorijiy davlatlarda muomalada bo’lgan va qonuniy to’lov vositasi hisoblangan valyutalar, shuningdek, kreditlash va to’lovlarni amalga oshirish vositalari (banknotalar, g’azna biletlari, tangalar, cheklar, veksellar);
Jamoaviy valyuta - bu ma’lum bir davlatlar guruhi va xalqaro tashkilotlar tomonidan moliyaviy amaliyotlarni amalga oshirish uchun foydalaniladigan valyutadir. Masalan, 1999 yilning 1 yanvarida Yevropa Ittifoqi (EI) davlatlari yagona valyuta – Yevroni naqdsiz shaklda, 2002 yilning 1 yanvaridan esa banknotalar va tangalar ko’rinishida muomalaga kiritdilar.
“Qanday turdagi konvertatsiya mavjud:
Erkin konvertatsiya bo’ladigan – boshqa valyutalarga almashtirish jarayonida hech qanday cheklovlar mavjud bo’lmagan valyuta. Bu kabi valyutalarga egalik qiluvchi davlatlar ushbu valyutalar bilan amaliyotlarni bajarishga hech qanday to’siqlar qo’ymaydi. Bunday valyutalarga AQSh dollari, yevro, Shveysariya franki, Britaniya funti, Yaponiya yenasi va boshqalar kiradi.
Konvertatsiya bo’lmaydigan valyuta - mamlakat hukumati tomonidan valyutalarni sotish va sotib olishga yoki boshqa operatsiyalarni amalga oshirishga cheklovlar o’rnatilgan bo’ladi. Bu Shimoliy Koreya voni va Kuba pesolaridir. Bunday pullar muomalasiga faqat mamlakat ichida ruxsat etiladi.
Qisman konvertatsiya bo’ladigan valyuta – bular emitent mamlakatdan tashqarida muomalasi cheklangan milliy banknotalardir. Masalan, O’zbekistonda so’m qonuniy to’lov vositasi hisoblanadi. Mamlakat tashqarisida esa so’mni ayirboshlash bo’yicha cheklovlar mavjud bo’lib, faqat ayrim xorijiy valyutalarga ayirboshlanishi mumkin.