Xalqaro valyuta tizimi va uning o’zgarishi

Kotirovka - bu xorijiy valyutaning milliy valyutadagi narxi. Bir valyuta birligining boshqasiga nisbatan kursi bevosita aniqlanmagan taqdirda, talab va taklifga muvofiq birjada kotirovka kross-kurs orqali aniqlanadi.
Kross-kurs – bu ikki valyuta qiymatining o’zaro nisbati bo’lib, ularning uchinchi valyutaga nisbatan kurslari orqali aniqlanadi.”⁴

2. 
   Xalqaro valyuta tizimining mamlakatimiz iqtisodiyotidagi o’rni va uning asosiy maqsadlari.
   

Xalqaro valyuta tizimi har qanday davlat, shu jumladan bizning iqtisodiyotimiz uchun ham muhim rol o’ynaydi. U xalqaro savdo va investitsiyalarga ta’sir qiluvchi valyutalar o’rtasidagi almashuv kurslarini belgilaydi. Mamlakat valyutasining qiymati import va eksportga ta’sir qiladi, chunki agar valyuta kuchli bo’lsa, import arzonroq, eksport qimmatroq bo’lsa va valyuta zaif bo’lsa, aksincha.
Bundan tashqari, valyuta tizimi mamlakatimizda qarz olish narxiga ta’sir qiladi, chunki chet ellik qarz oluvchilar o’zlarining valyutalari va bizning valyutamiz o’rtasidagi almashuv kursiga qarab, qarz olish ko’proq yoki kamroq qimmatga tushishi mumkin. Shuning uchun uzoq muddatli iqtisodiy o’sish va barqarorlikni ta’minlash uchun xalqaro valyuta tizimidagi o’zgarishlarni kuzatib borish juda muhimdir.
“Xalqaro hamkorlik. O’zbekiston Respublikasining Xalqaro valyuta jamg’armasi (XVJ) bilan hamkorligi to’g’risida ma’lumotnoma;
O’zbekiston Respublikasi 1992- yilning 21- sentabrida Xalqaro valyuta jamg’armasining a’zoligiga qabul qilindi. 1993 yilning sentabr oyidan boshlab XVJning O’zbekitondagi vakolatxonasi ish yuritadi va u XVJning Vashingtondagi (AQSh) bosh qarorgohi (shtab-kvartirasi) bilan ma’lumotlarning tezkor ayirboshlanishini ta’minlagan holda respublikaning Jamg’arma bilan o’zaro aloqalarini amalga oshirishda hamkorlik qiladi.
2016 -yilga qadar O’zbekistonning XVJdagi kvotasi 275,6 mln SDRni tashkil etdi. XVJ kvotalarini navbatdagi qayta ko’rib chiqish bo’yicha XVJ Boshqaruvchilar Kengashining qarori kuchga kirganidan keyin ya’ni 2016 yil yanvarida respublikamiz kvotasi 275,6 mln. SDRdan 551,2 mln. SDR ga yetkazildi. Bunda, kvotalarning umumiy sonidagi mamlakatimizning ulushi 0,116 foiz miqdorida saqlanib qoldi”⁵
O’zbekiston Respublikasi ovoz berish jarayonlarida o’z tarkibiga Janubiy Koreya, Avstraliya, Yangi Zelandiya, Yangi Gvineya Papuasi, Mongoliya, Vanuatu, Solomon orolllari, Samoa, Seyshel orollari, Palau, Mikroneziya, Marshall orollari, Karibati va Tuvalu mamlakatlarini o’z ichiga olgan guruh tarkibiga kiradi. Guruhga 2016- yildan boshlab Xinam ChOY rahbarlik qiladi.”⁶
Mamlakat iqtisodiyotidagi xalqaro valyuta tizimining raqam ko’rsatkichi odatda valyuta kursiga taalluqlidir. Valyuta kurslari bir mamlakat pul birligining boshqa davlat valyutasiga nisbatan qiymatini ko’rsatadi. Boshqacha qilib aytganda, valyuta kurslari boshqa valyutani sotib olish uchun bir valyutaning qanchasi kerakligini aniqlaydi. Valyuta kursi mamlakat iqtisodiyotiga, jumladan, xalqaro savdo, inflyatsiya va foiz stavkalariga sezilarli ta’sir ko’rsatishi mumkin.
Xalqaro valyuta tizimiga ko’ra mamlakatning dunyodagi o’rni ularning pul birligining boshqa valyutalarga nisbatan qiymati bilan belgilanadi. Bu ko’pincha valyuta kurslari va global zaxira valyutalaridan foydalanish bilan o’lchanadi. Masalan, AQSh dollari eng ko’p qabul qilingan va sotiladigan jahon valyutasi bo’lib, odatda ko’plab xalqaro operatsiyalar uchun standart sifatida ishlatiladi. Iqtisodiyoti kuchli va valyutalari barqaror boʻlgan boshqa davlatlar, masalan, yevro, yapon iyenasi, ingliz funti ham xalqaro valyuta tizimida muhim rol oʻynaydi. Mamlakat valyutasining nisbiy kuchi va barqarorligi ularning jahon miqyosidagi iqtisodiy va siyosiy ta’siriga jiddiy ta’sir ko’rsatishi mumkin
Investitsiyalar, moliyaviy, mulkiy va intellektual boyliklarni iqtisodiy-ijtimoiy samaradorlikka erishish uchun mablag’larni jalb qilish, yo’naltirish va tashkil etish hisoblanadi. Investitsiyalar, kapitalni ko’paytirish, yangi loyihalarni amalga oshirish va boshqa tadbirkorlik obyektlariga mablag’larni jalb qilishdan iborat bo’lishi mumkin. Investitsiyalar ishtirokchilari o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlar ham investitsiyalarning xususiyatlari hisoblanadi.
Xalqaro valyuta tizimi, dunyodagi mamlakatlarning valyuta almashinuvini va xalqaro savdo-kommerciya faoliyatini o’z ichiga oladi. Jaxonlar uchun bu tizimda muhim hissa tutadi, chunki ularga xalqaro savdo-kommerciya faoliyati va xalqaro tulovlar bilan ishlash imkoniyati beriladi.
“Jaxonlar uchun xalqaro valyuta tizimida valyutalar almashinuvi va tulovlar bo’yicha bir nechta tizimlar mavjud. Bunday tizimlar quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin:
1. Interbank valyuta bozori: Bu tizimda jaxonlar o’zining banki yoki brokeri orqali xalqaro valyutalarni sotib olish yoki sotishlari mumkin.
2. Xalqaro valyuta birjasi: Bu tizimda jaxonlar katta xalqaro birjalarda valyuta almashinuvini amalga oshirishi mumkin.
3. Valyuta opsionlari: Bu tizimda jaxonlar kelajakdagi valyuta narxlari bo’yicha shartnoma tuzishadi.
Xalqaro valyuta tizimida jaxonlar uchun muhim masalalar:
1. Valyutalar almashinuvi va sotishlarida katta narx farqi: Narx farqi jaxonlar uchun katta muammo bo’lib, ularga xizmat ko’rsatuvchi brokerlar va banklar katta narxlar hisobidan foydalanishlari mumkin.
2. Valyuta kurslari o’zgarishlari: Xalqaro valyuta tizimida valyuta kurslari har doim o’zgaradi va jaxonlar uchun bu muhim masala hissa tutadi.
3. Xalqaro tulovlar: Xalqaro savdo-kommerciya faoliyatida jaxonlar uchun xalqaro tulovlar amalga oshirish katta muammo bo’lishi mumkin, chunki ularga tayangan mamlakatlar orasidagi tulovlar va yig’ilishlar qonunlariga rioya qilish kerak”⁷.
O’zbekiston valyuta tizimida xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlash maqsadida qo’shimcha qadamlar atilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tomonidan 2021- yilning yanvar oyida "Valyuta tizimida qo’shimcha islohotlar to’g’risida"gi qaror imzolangan. Bu qarorga asosan, valyuta bozorini boshqarish uchun xavfsizlikni ta’minlash, banklararo operatsiyalarning samaradorligini oshirish va moliyaviy tizimni yanada barqarorlashtirish maqsadida bir nechta qadamlar olib borilmoqda.
Bular hammasi, O’zbekiston valyuta tizimining yanada rivojlanishiga yo’l ochadi va yuridik shaxslar va jamiyatni yanada samarali xizmat ko’rsatishga yordam beradi.
Mamlakatda valyuta tizimini yaxshilash uchun turli islohotlarni amalga oshirish mumkin. Ushbu islohotlarning ba’zilariga quyidagilar kiradi:
Yangi valyutani qabul qilish: ekstremal sharoitlarda mamlakat o’zining amaldagi valyutasidan voz kechishi va yangisini qabul qilishi kerak bo’lishi mumkin. Bunga giperinflyatsiya, siyosiy beqarorlik yoki joriy valyutaga ishonchsizlik sabab bo’lishi mumkin.
Devalvatsiya: Valyutani devalvatsiya qilish uning qiymatini boshqa valyutalarga nisbatan pasaytirish demakdir. Bu eksport raqobatbardoshligini oshirishga yordam beradi, chunki mamlakatdan tovar va xizmatlar xorijiy xaridorlar uchun arzonlashadi.
Valyuta qoziq: Valyuta qoziq valyuta kursini boshqa valyutaga yoki valyutalar savatiga belgilashni o’z ichiga oladi. Bu biznes uchun narxlar barqarorligi va prognozliligini ta’minlashga yordam beradi, lekin mamlakat pul-kredit siyosatining moslashuvchanligini cheklaydi.
Inflyatsiyani nishonlash: Bu inflyatsiya uchun maqsadli diapazonni belgilashni va ushbu maqsadga erishish uchun foiz stavkalari kabi pul-kredit siyosati vositalaridan foydalanishni o’z ichiga oladi. Inflyatsiyani nishonlash narx barqarorligini ta’minlashga yordam beradi, lekin boshqa siyosat variantlarini ham cheklashi mumkin.
Kriptovalyutalar: Ba’zi mamlakatlar an’anaviy valyutalarga muqobil sifatida kriptovalyutalardan foydalanishni o’rganmoqda. Kriptovalyutalar markazsizlashtirish, shaffoflik va xavfsizlik kabi afzalliklarni taqdim etadi, lekin ayni paytda o’zgaruvchanlik va huquqiy va me’yoriy asoslarning yo’qligi kabi muammolarni ham keltirib chiqaradi. Umuman olganda, valyuta tizimini isloh qilish mamlakat pul tizimining barqarorligi, prognoz qilinishi va funksionalligini oshirishga qaratilgan bo’lib, unga ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan muammolar va muammolarni hal qilishga qaratilgan.

3.