Xalqro pul birligi: aqsh dollari tarixi

AQSH dollarining rivojlanish muammolari va istiqbollari
1999-yil 1-yanvarda 12 mamlakatdan iborat Iqtisodiy va valyuta ittifoqi (EMU) shakllanishining uchinchi bosqichini amalga oshirish doirasida yangi Yevropa valyutasining kiritilishi tuzilmaning oʻzgarishiga va sifat jihatidan yangi valyutalarning yaratilishiga olib keldi. Bu esa, xalqaro valyuta-moliya tizimining faoliyati uchun shart-sharoitlar yarata boshladi. Hozirgi vaziyatning asosiy xususiyati monopolyar (AQSH dollarining mutlaq ustunligiga asoslangan)dan ikki qutbli (dollar va yevro) xalqaro valyuta tizimiga oʻtish tendensiyasidir. Ushbu tendensiyani amalga oshirish Yevrohududda ham, undan tashqarida ham yangi valyutaning barqarorligiga bogʻliq boʻlib, bu oʻz navbatida xalqaro kapital bozorida Yevrodan foydalanish darajasiga ta’sir qiladi. Yangi Yevropa valyutasining istiqbollarini baholash uchun EMU mamlakatlari va AQSHdagi iqtisodiy vaziyatni baholash kerak. Dunyo aholisining 5 foizi istiqomat qiluvchi EMUga aʼzo mamlakatlar ulushiga jahon yalpi ichki mahsulotining 15 foizi (AQSH - 20,2 foiz, Yaponiya - 7,7 foiz) va jahon eksportining 19,5 foizi (AQSH - 14,8 foiz, Yaponiya - 9,7 foiz) toʻgʻri keladi. Shu bilan birga, qariyb oʻn yil davomida yuksalishda boʻlgan AQSH iqtisodiyoti endi tanazzul bosqichiga oʻtayotgan koʻrinadi. Yevropa Ittifoqi oʻsish bosqichiga faqat 1999-yilda kirdi va 1999-yilda biznes va uy xoʻjaliklariga kreditlarning oʻrtacha yillik oʻsish sur’ati 10-11% ni tashkil etdi (1998-yilda - 8,3%, 1997-yilda - 6,6%). 2000 yil davomida bu tendentsiyalar umuman davom etdi, bu Yevro hududida likvidlikning sezilarli oʻsishidan dalolat beradi. Shu bilan birga, deyarli 1999-yil davomida 2000-yil dekabr oyining boshigacha davom etgan yevroning AQSH dollariga nisbatan qadrsizlanishi ta’sirida EMU hududida import narxlari va xarajatlari oʻsdi. Bundan tashqari, neftning jahon narxlarining sezilarli darajada oshishi tufayli xarajatlar ortib borardi. Shunday qilib, 1999-yil sentabrdan 2000-yil sentabrgacha jahon neft bozorida narxlarning 16 foizga oshishi Yevrozonada isteʼmol narxlari indeksining 2000-yil sentabrda yillik hisobda 2,8 foizgacha oʻsishiga katta hissa qoʻshdi.
1.1-jadval - YI, EMU mamlakatlari va AQSHning iqtisodiy parametrlari

	YI	EMU	AQSH
Aholisi, million kishi YaIM, milliard dollar Import, milliard dollar Eksport, milliard dollar Xuddi shunday, YaIMning foizi Xalqaro savdodagi ulush,% Import eksport Davlat qarzi (yalpi), YaIMga nisbatan %	376.4 8346 2067.0 2177.4 26.1 38.6 41.3 69.3	292.1 6466 1639.2 1773.5 27.4 30.6 33.6 73.7	276.2 8330 944.4 682.5 8.3 17.6 12.9 56.7

2001-yil boshida Yevrozona fond bozorining kapitallashuvi YaIMning 66,1% ga koʻtarildi, AQSHda esa 128,7%. Shu bilan birga, Yevrohududdagi mavjud ichki kreditlar hajmi AQSHda yalpi ichki mahsulotning 81 foiziga nisbatan YaIMning 130 foiziga yetdi. Savdo operatsiyalari boʻyicha Yevropa etakchi hisoblanadi - bu jahon savdosining taxminan 20% ni tashkil qiladi. Ikkinchi oʻrinda 16 foiz bilan AQSH turibdi. Ammo Yevropa Ittifoqi sezilarli profitsitga ega boʻlsa, AQSHda surunkali oʻsib borayotgan tashqi savdo taqchilligi mavjud (1997-yil - 181,5 milliard dollar, 1998-yil - 231 milliard dollar, 1999-yil - 330 milliard dollar). Bularning barchasi AQSH iqtisodiy oʻsishining sekinlashishiga olib keladi, bu esa inflyatsiya xavfini oshirishi mumkin. Shu bilan birga, Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida yashirin iqtisodiyotning tarqalish koʻlami juda katta. Xususan, Germaniyada har oltinchi belgi soya sektorida olinadi, Italiya va Gretsiyada ushbu sektorda olingan ish haqi yalpi ichki mahsulotning chorak qismidan oshadi. AQSHda soya sektorining ulushi 9 foizga ham yetmaydi.

1.2-jadval - Iqtisodiyotning yashirin sektori hajmi

Bir mamlakat	Soya sektori
Avstraliya Belgiya Germaniya Gretsiya Ispaniya Irlandiya Italiya Niderlandiya Fransiya Buyuk Britaniya Daniya Shvetsiya	9.8 22.2 15.5 28.7 22.7 13.1 27.1 13.1 15.2 12.7 18.0 19.2
Norvegiya Kanada AQSH Shveytsariya	19.1 16 8.7 8.6

Yevropa Ittifoqi doirasida iqtisodiy va siyosiy integratsiyaning yuqori darajasiga erishildi. Oʻttiz yildan ortiq vaqtdan beri bojxona ittifoqi va yagona savdo siyosati mavjud. Yagona ichki bozor yaratildi - oʻzaro savdo ularning umumiy tashqi savdo aylanmasining 62 foizidan oshib ketdi, bu (narxlarni tenglashtirish, ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish, oʻxshash mahsulotlarning iste’mol xususiyatlarini yaxshilash) jahon bozorida tovarlarning raqobatbardoshligini oshiradi. Bu EMUda ishtirok etuvchi mamlakatlarning asosiy makroiqtisodiy koʻrsatkichlarining sezilarli darajada yaqinlashishiga, narxlar barqarorligini ta’minlashda, davlat moliyasini yaxshilashda va uzoq muddatli foiz stavkalarini pasaytirishda real muvaffaqiyatlarga erishishga olib keldi. Yevro yagona pul-kredit va valyuta siyosatiga asoslanadi, u toʻliq milliy Yevropa Markaziy banki va Yevropa Ittifoqi Kengashiga oʻtkaziladi, shuningdek, koʻlami, chuqurligi va likvidligi keskin oshib borayotgan yuqori darajada integratsiyalashgan 3 ta pul va kredit bozorlariga asoslanadi. EMU tashkil etilganligi sababli. Bularning barchasi Yevro-Osiyo qit’asi mamlakatlarini Yevropa Ittifoqida oʻz faoliyatini kengaytirishga, Yevropa integratsiyasi ochilayotgan yangi imkoniyatlardan foydalanishga undaydi, bu yerda likvidlik, ishonchlilik, oshkoralik va operatsion standartlarni birlashtirish kuchaydi. Valyuta risklari yoʻqolib bormoqda (garchi kredit va foiz risklari saqlanib qolsa-da) va stavkalar tekislanmoqda. Allaqachon barcha qisqa shartnomalar Yevroda tuziladi va milliy chegaralar orqali erkin sotiladi. Valyuta zaxiralarida yevroning roli ham ortib bormoqda. Shunday qilib, Janubiy Koreyada Yevropa valyutasi yapon iyenasini siqib chiqargan holda 2-oʻrinni egalladi. Shu bilan birga, Yevropa Ittifoqining moliyaviy bozori hali ham Amerikanikidan past. Bugungi kunda dunyoda bank kreditlarining 70 foizi, obligatsiyalarning 50 foizga yaqini, valyuta bozoridagi operatsiyalarning 80 foizi, yevro-dollar va neft dollarlari bozorlari aylanmasining 100 foizi dollarda shakllangan. Xalqaro moliya tizimida naqd va naqdsiz shaklda muomalada boʻlgan dollar massasining umumiy miqdori 15 trillion dollarga baholanmoqda. Jahon moliya bozorining kunlik aylanmasida (4 trillion dollargacha) Yevropa 40%, AQSH 40%, Osiyo 20% ni tashkil qiladi. 2001-yilning birinchi choragi natijalariga koʻra, Amerika iqtisodiyotining barcha tarmoqlarining umumiy qarzi 28 trillion dollarni tashkil etdi. va shu tariqa AQSH yalpi ichki mahsulotidan deyarli 3 baravar koʻp. 2000-yilda AQSHning joriy hisobi taqchilligi 435 milliard dollarga yetdi.Ushbu koʻrsatkichning oʻsish surʼatini ekstrapolyatsiya qilish shuni koʻrsatadiki, 2003-yilga borib taqchillik 800 milliard dollarga etadi. 2002 yil iyun oyidagi 0,4 foizga nisbatan 0,8 foizni tashkil etdi). Biroq, bu oʻsish cheksiz davom eta olmaydi va bir qator ekspertlarning ta’kidlashicha, Qoʻshma Shtatlar 1929-1933 yillardagi Buyuk Depressiyadan keyingi eng katta inqiroz yoqasida turibdi. Oʻz hisob-kitoblarida ular AQSH iqtisodiyotining quyidagi muammolariga tayanadilar: fond bozorining “haddan tashqari qizib ketishi” 1992-yildan beri Amerika kompaniyalari aktsiyalarining qiymati 240 foizga oʻsdi, iqtisodiy oʻsish sur’ati esa atigi 45 foizni tashkil etadi. Milliy va korporativ qarzlarning oʻsishi mos ravishda 5,5 va 11 trillion dollar, bu AQSHning yillik ishlab chiqarishidan ikki baravar koʻp, tashqi savdo taqchilligining oʻsishi 1998-yilda - YaIMning 2,5%, 1999-yilda - 3,7%, 2000-yilda - 4,3%, 2001 yil uchun dastlabki ma’lumotlar - YaIMning 4,5% ini tashkil qilgan. Iqtisodiyotning an’anaviy tarmoqlarida rentabellik muttasil pasayib bormoqda, investitsiyalar hali oʻz samarasini bermayotgan yangi tarmoqlarga yoʻnaltirilmoqda. Bundan tashqari, soʻnggi yillarda amerikalik xususiy investorlar banklardagi jamgʻarmalaridan voz kechib, fond bozorida oʻyinga qoʻshilishdi. Qimmatli qogʻozlar bahosining spekulyativ baholanishi AQSHda 1980-yildan 1998-yilgacha YaIM nominal ravishda 213% ga, “Dov Jones fond indeksi” esa 900% ga oshganligidan dalolat beradi.⁶.
Oʻtgan yil davomida investorlarning 4 ta qimmatli qogʻozlar bilan garovga olingan kreditlar boʻyicha banklar oldidagi qarzdorligi 3 barobarga oshgan, bu esa bank tizimi barqarorligini sezilarli darajada pasaytirmoqda. AQSH valyuta idoralari mamlakat iqtisodiyotidagi salbiy tendentsiyalarni hisobga olib, vaziyatni toʻgʻirlash uchun mohiyatan favqulodda choralar koʻrdi. 2000-yil 19-dekabrdan 2001-yil 15-maygacha boʻlgan besh oy ichida AQSH Federal zaxira tizimi 1987-yildan beri rekord darajada pasayishni amalga oshirdi, bu esa NASDAQ va Dov Jones indekslarining oʻsishiga olib keldi. Biroq, koʻplab iqtisodchilarning fikricha, hozirgi sharoitda Fed (Federal zaxira tizimi) iqtisodiy tanazzulga ta’siri cheklangan, chunki u tarkibiy nomutanosibliklarga va yuqori texnologiyali sektorning rentabelligini sezilarli darajada pasayishiga asoslangan. Aftidan, ularning qoʻrquvi oʻrinli: AQSH fond bozorlari anchadan beri pasaymoqda. Bundan tashqari, faoliyatning turli sohalaridagi koʻplab yirik firmalar atrofida boshlangan tekshiruvlar boʻyicha yangi ma’lumotlar kotirovkalarni pastga tushirishda davom etmoqda. Shunday qilib, Dov Jones 2001-yil 11-sentabrdan keyin boʻlgan sezilarli darajada pastga tushdi. Qimmatli qogʻozlar bozorining keyingi istiqbollari va AQSH dollarining mavqei koʻp jihatdan mutaxassislar tomonidan ishonch masalasi, yaʼni investorlarning qanchalik tezligi bilan bogʻliq. AQSH iqtisodiyotidagi boshqa zaif joylarga, masalan, joriy hisobning katta taqchilligi va iste’mol va jamgʻarma oʻrtasidagi tarkibiy nomutanosiblik kabilarga oʻtishi mumkin. Ichki iste’molning jamgʻarmalarga nisbatan uzoq vaqt hukmronligi, ichki va tashqi nomutanosiblikning chuqurlashishi va iqtisodiy oʻsish sur’atlarining sekinlashishi AQSH dollarining ehtimoliy pasayishiga sabab boʻlmoqda. 2001-yil boshiga kelib, Amerika fuqarolarining shaxsiy jamgʻarma darajasi salbiy edi: 1995-yil boshidagi -0,8 foizga nisbatan ularning bir martalik shaxsiy daromadi +6,6 foizga o’sdi. Ichki jamgʻarmalar taqchilligi va soʻnggi iste’mol buyumi joriy hisobning sezilarli oʻsishiga olib keldi.
AQSH toʻlov balansining taqchilligi “Morgan Stanley Dean Witter ekspert”larining ma’lumotlariga koʻra, bu 2000-yilda 440 milliard dollarni yoki 1998-yildagi 2,6 foizga nisbatan mamlakat yalpi ichki mahsulotining 4,4 foizini tashkil etdi, ekspertlarning fikriga koʻra, mamlakat uchun “xavf va beqarorlik chegarasi” iqtisodiyot va milliy valyutaning pozitsiyasi yalpi ichki mahsulotning 3 foiz taqchilligini tashkil etadi. Bunday sharoitda EMU davlatlarining Yevrohududda “pul va iqtisodiy barqarorlik qutbini” yaratish istagi juda mantiqiy va tabiiy koʻrinadi.
Tahlilchilarning fikricha, 2000-yilning kuzidan boshlab ushbu omillarning ta’siri AQSHga, jumladan, AQSH dollarining muhim ustuni boʻlgan YI davlatlaridan toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalar oqimini toʻxtata boshlagan. Bir qator kompaniyalarning (Enron, WorldCom, Global Crossing Ltd., Pacific Gas & Electric va boshqalar) bankrotligi AQSH iqtisodiyotining salbiy holatidan dalolat beradi. Bu investorlarning AQSH bozoriga sarmoya kiritishdan qoʻrqishiga olib keladi. Dollar depozitlari boʻyicha banklararo bozordagi past stavkalar Yevrodagi kapitalning chiqib ketishiga yordam beradi.