Xalqro pul birligi: aqsh dollari tarixi

Kurs ishining maqsadi va vazifasi. Dollarning asosiy jahon valyutasi sifatidagi qiymatini muammolar va rivojlanish istiqbollari nuqtai nazaridan oʻrganishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun zarur boʻlgan vazifalar:

1. 
   Dollarning jahon valyutasi sifatida rivojlanish tarixini oʻrganish;
   
2. 
   Jahon valyuta bozoridagi dollarni hisobga olish;
   
3. 
   Ushbu bosqichda mavjud boʻlgan asosiy muammolarni aniqlash va AQSH dollarining rivojlanishini aniqlash;
   
4. 
   AQSH dollarini rivojlantirishning asosiy muammolari va istiqbollarini hal etishning mumkin boʻlgan yoʻllarini koʻrib chiqish;
   
5. 
   AQSH dollari faoliyati samaradorligini oshirishning asosiy yoʻnalishlarini ishlab chiqishdan iboratdir.
   

Davriy (xronologik) chegaralanishi. Vaqt shkalasi boʻyicha qamrab olingan voqealar koʻlami XVI asrdan hozirgi davr yillarini oʻz ichiga olgan. Lekin oʻrganilgan materialni toʻliq yoritish uchun muallif tarixning oldingi yoki keyingi davrlariga murojaat qilishi kerak edi.
Ushbu kurs ishining tadqiqot ob’ekti va predmenti. AQSH dollari boʻlib, tadqiqot predmeti esa dollarning jahon valyutasi sifatidagi rivojlanish muammolari va istiqbollari hisoblanadi.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, ikkita bob, xulosa va foydalanilgan manbalar, adabiyotlar roʻyxati.


I BOB. AMERIKA DOLLARINING JAHON VALYUTASI SIFATIDAGI RIVOJLANISH ASOSLARI
Dollarning valyuta sifatida rivojlanish tarixi
Amerika Qoʻshma Shtatlarining mustamlakachilik rivojlanishi tarixi dollarning yaratilishiga asos solgan.
Dollar koʻp asrlik boy tarixga ega noyob valyutadir. “Dollar” soʻzining oʻzi 1519-yilda paydo boʻlgan. Bu vaqtda Rossiya imperiyasi uchun kumush tangalar Chexiya Yaximov - Ioaxima tasviri bilan zarb qilina boshladi. Ularning ismi Ioaximstaler edi. Biroq, bunday nomni talaffuz qilish qiyin edi va pul oddiygina - talerlar deb ataldi. Keyinchalik talerlar butun Yevropada keng tarqaldi va allaqachon Angliyada ular “daller”, “dallar”, “dollar” ga aylandi.
Aynan dollardan ommaviy foydalanish ularning jahon valyutasi sifatida tan olinishi yoʻlining boshlanishi boʻldi. Va bu yoʻl nima edi, iqtisodiy ustunlikni zabt etish qanday sodir boʻldi va u nimaga bogʻliq va bu maqolada muhokama qilinadi¹.
1786-yilda AQSHning rasmiy pul birligining kiritilishi bilan Amerika Kongressi allaqachon tarqalgan atama va dollar belgisini tark etishga qaror qildi. 1795-yilda Qoʻshma Shtatlar “bimetalik” pul tizimi (kumush dollar va oltin dollar) tamoyilini qabul qildi va uzoq vaqt davomida unga sodiq qoldi. Buning natijasi oltin va kumushning qonuniy kursi bozordagi haqiqiy ayirboshlash kursidan chetga chiqqanda valyuta konvulsiyasi boʻldi. Qoʻshma Shtatlar bimetallizmni faqat 1900-yilda bekor qildi, dollarning yangi “oltin standarti” toʻgʻrisidagi qonun bilan oltin miqdori- 1,50463 gramm etib belgilangan.
1933-yilda Buyuk Depressiya davrida dollar birinchi marta iqtisodiy tiklanishni ragʻbatlantirish va ishsizlikni tugatish umidida 41% ga devalvatsiya qilindi. Shu paytdan boshlab oltinning troy unsiyasi 35 dollarga oʻzgardi.
Ikkinchi jahon urushidan keyin Yevropa mamlakatlari iqtisodiyotida ustun mavqega ega boʻlgan, urush natijasida tartibsizlashgan AQSH super davlat rolini mustahkamladi. Natijada 1944-yilda Bretton-Vudsda oʻtkazilgan BMT valyuta-moliya konferensiyasida AQSH bosimi ostida “dollar” standarti - dollarning hukmronligiga asoslangan jahon valyuta tizimi tasdiqlandi. Oltinga ayirboshlanadigan yagona valyuta hisoblangan dollar valyuta paritetlarining asosi, xalqaro hisob-kitoblarning asosiy vositasi, intervensiya valyutasi va zahira aktivlariga aylandi. Marshall rejasiga koʻra, Amerika pullari vayron boʻlgan Yevropaga toʻkildi. Urushdan zaiflashgan Yevropa iqtisodlari AQSH valyuta ekspansiyasiga dosh bera olmadi.
Va markaziy banklarning oltin-valyuta zaxiralarining bir qismi sifatida dollar tobora koʻproq joy egalladi - axir, ular oʻsha paytda ishonilganidek, har doim Amerika valyutasini belgilangan narxda oltinga almashtirish imkoniyatiga ega edilar.
1950-yillardagi dollar taqchilligi ularning profitsiti bilan almashtirildi, bu esa AQSH toʻlov balansidagi surunkali taqchillikka asoslangan edi. 1960-yildan boshlab AQSH kreditorlari qoʻlidagi dollarlar miqdori Federal rezervning oltin zahirasidan oshib ketdi.
Bretton-Vuds valyuta tizimining inqirozi keldi. Amerika-sentrizm tamoyili uchta dunyo markazi (AQSH - Gʻarbiy Yevropa - Yaponiya) ning paydo boʻlishi bilan kuchlarning yangi uygʻunligiga mos kelmay qoldi. AQSH tomonidan dollarning zahira valyutasi maqomidan oʻzining tashqi iqtisodiy va harbiy-siyosiy ekspansiyasini kengaytirish maqsadida foydalanishi, inflyatsiya eksporti davlatlararo kelishmovchiliklarni kuchaytirdi va bu rivojlanayotgan mamlakatlar manfaatlariga zid edi. Dollar inqirozi 1969-1970 yillardagi iqtisodiy inqirozdan keyin Qoʻshma Shtatlardagi uzoq davom etgan depressiyaga toʻgʻri keldi.
Richard Niksonning 1971-yil avgust oyidagi e’lonida oltinni demonetizatsiya qilish jarayoniga kirishish orqali dollar va oltin oʻrtasidagi bogʻliqlik bekor qilindi. Biroq, oltinga ayirboshlashdan bosh tortgan paytga kelib, dollar dunyo aholisining koʻpchiligining ishonchiga sazovor boʻldi. Hozirda moliyaviy jihatdan qoʻllab-quvvatlanmaydigan dollarning imtiyozli maqomi saqlanib qoldi.
Valyuta inqirozi 1974-1975 yillardagi jahon iqtisodiy inqirozi bilan chambarchas bogʻliq boʻlib, valyuta kurslarining oʻzgarishini kuchaytirdi. Inflyatsiyaning davom etishi tufayli dollar 70-yillar davomida tushib ketdi. Kingston shahrida (Yamayka) oltin birja standartining Bretton-Vuds tizimi oʻrniga, 1976-yilda Yamayka kelishuviga binoan XVFga a’zo mamlakatlar yangi jahon valyuta tizimini shakllantirishning asosiy tamoyillari boʻyicha kelishuvlarga erishdilar. Yamayka kelishuvining asosiy tamoyili qat’iy belgilangan valyuta kurslari tizimini bekor qilish va suzuvchi valyuta kurslaridan foydalanishga oʻtishdir. Shu vaqtdan boshlab valyuta kursi talab va taklifning oʻzaro ta’siri natijasida aniqlanadi, ya’ni. bozor usuli orqali aniqlanadi². [4, 75-bet]
1977-yildan 2003-yilgacha dollar kursi oʻzining koʻtarilishi va tushishining toʻrtta siklidan oʻtdi. Uning mashhurligining choʻqqisi 1977-1989 yillarga toʻgʻri keldi. 1980-yillardagi inflyatsiyaga qarshi siyosat dollar kursining oʻsishini taʼminladi. 80-yillarda dollar uchun jiddiy tarixiy voqea yuz berdi. Oʻsha davrda AQSH dollari Yevropa valyutalari va yapon iyenasiga nisbatan urushdan keyingi eng yuqori koʻrsatkichga erishdi. Amerikalik eksportyorlar oʻz tovarlarining xalqaro bozorlarda yuqori bahosi tufayli noqulay ahvolda edilar. Dollarning qadrsizlanishi savdo nomutanosibligini tenglashtirish usuli sifatida tanlandi, bu esa foiz stavkalarini mos ravishda oʻzgartirish orqali amalga oshirildi. Amerika Qoʻshma Shtatlarining bu harakatlarining ta’siri 1991-yilga kelib Amerika valyutasining iyena, funt va nemis markasiga nisbatan ikki baravar pasayishi boʻldi. 1992-yil sentyabr oyida Jorj Sorosning ingliz funtiga qarshi eng kuchli spekulyatsiyasi jahon valyuta bozorini larzaga keltirdi. “Funt sterling”ning dollarga va nemis markasiga nisbatan keskin qulashi Angliya uchun nafaqat bir milliard dollardan ortiq yoʻqotish, balki funtning qadrsizlanishi bilan yakunlandi, shundan soʻng bir qator Yevropa davlatlari ham oʻz valyutalarini qadrsizlantirdilar. Bundan tashqari, bu chayqovchilik 5-yilga kechiktirilgan yagona Yevro valyutaning joriy etilishiga toʻsqinlik qildi. Ushbu valyuta chayqovlari natijasida 5 oy ichida dollar funt sterlingga nisbatan 30 foizga oshgan. Biroq, 1993-yil aprel oyidan boshlab, u 1998-yilgacha yana pasayishda davom etdi.
1999-yildan 2001-yilgacha boʻlgan davrda Amerika valyutasi yana koʻtarildi. Dollar kotirovkalarining eng kuchli oʻzgarishi 1998-yilda Yaponiyadagi ommaviy repatriatsiya tufayli sodir boʻldi. Dollarning faol sotilishi dollar-iyena kursining uch kun ichida 136 dan 111 gacha qulashiga olib keldi. Bu holat rublning qadrsizlanishi bilan boshlangan jahon voqealari zanjiri natijasi edi. Rossiya defoltining natijasi barcha rivojlanayotgan bozorlarga boʻlgan ishonchning pasayishi boʻldi, buning natijasida Lotin Amerikasidan kapitalning ommaviy chiqib ketishi boshlandi. Inqiroz oktabr oyi boshida eng yuqori choʻqqisiga chiqdi, u Rossiyada va boshqa yuqori xavfli bozorlarda katta investitsiyalarga ega boʻlgan va aktivlarining qariyb 90 foizini yoʻqotgan Amerikaning eng yirik LTCM (Long Term Capital Management) fondining bankrotligi haqida ma’lum boʻldi. Shundan soʻng, LTCM bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan boshqa moliyaviy yirtqich hayvonlar oʻzlarining jiddiy yoʻqotishlarini e’lon qila boshladilar. Yoʻqotishlarni qoplash uchun mablagʻlar dollar-iyena boʻyicha uzoq muddatli pozitsiyalarni yopishga shoshildi. Yaponiyadagi past foiz stavkalaridan foydalangan holda, xalqaro chayqovchilar bir necha yil davomida iyenada qarz olib, ularni dollarga aylantirdilar va stavkalari ancha yuqori boʻlgan AQSH gʻaznachiligiga sarmoya kiritdilar.
Uning yangi amortizatsiyasi bilan allaqachon XXI asrda dollar AQSH Federal rezerv tizimidan qarzdor boʻlib, u 2001-yil davomida foiz stavkasini uch marta pasaytirib, yil oxirida mamlakat iqtisodiyotini inqirozdan olib chiqish va iqtisodiy oʻsishni ragʻbatlantirish maqsadida uni 2 foizdan pastga tushirdi. Jahon valyuta-moliya tizimiga, xususan, dollarga jiddiy ta’sir koʻrsatgan soʻnggi yillardagi eng muhim voqealar qatorida 2002-yil boshida Yevroning naqd pulga kiritilishini qayd etishimiz kerak. Markazlarning eng koʻp konfiguratsiyasi moliya tizimining kuchlari hisoblanadi. Oxirgi ikki yil ichida Amerika valyutasining qadrsizlanishiga yana bir omil boʻldi, bu esa amerikaliklar qoʻliga oʻynab, ularning toʻlov taqchilligini pasaytirdi.
Xulosa oʻrnida shuni ta’kidlashni istardimki, valyutaning shunday uzoq tarixga ega boʻlishiga va xalqaro valyuta sifatida tan olinishiga qaramay, bugungi kunda dollar yagona jahon valyutasi boʻlgan davr nihoyasiga yetdi, deyish qonuniydir. Jahon moliya tizimi XXI asrga kirdi. Uzoq muddatda jahon moliya bozorida jiddiy oʻzgarishlarga olib kelishi mumkin boʻlgan uchta jahon valyutasi mavjud. Bular: dollar, yevro va iyena.