Xankeldiyeva G. Sh., Muminova E. A., Mirzayev A. T., Asraqulov A. S global iqtisodiy rivojlanish (darslik)

9.8-jadval
Moliya-sanoat guruhlarining jahon moliya muassasalari umumiy aktivlaridagi ulushi¹⁷⁹

№	Moliyaviy muassasalar	2006 yil	2011 yil	2012 yil	2013 yil	2014 yil	2015 yil
1	Banklar	26	25	25	26	25	26
2	Investitsiya fondlari	21	22	22	23	22	23
3	Moliya-sanoat guruhlari	19	20	20	21	20	21
4	Pensiya fondlari	10	9	11	10	12	13
5	Sug‘urta kompaniyalari	7	10	12	11	9	9
6	Boshqalar	17	14	10	9	12	8
Jami		100	100	100	100	100	100

Jahon amaliyotida moliya institutlariga investitsiya fondlari, moliyaviy konglomeratlar, pensiya fondlari, investitsiya paychilari, sug‘urta kompaniyalari, kredit uyushmalari va boshqa tashkilotlar kiradi. Quyidagi jadval ma’lumotlari ko‘rsatishicha, moliya-sanoat guruhlarining jahon moliya muassasalari umumiy aktivlaridagi ulushi 2006 yilda 19 foizga teng bo‘lgan bo‘lsa, 2015 yilga kelib mazkur ko‘rsatkich 21 foizni tashkil qilgan holda 2 foizli punktga oshgan. Yuqoridagi jadvaldan ko‘rish mumkinki, moliya-sanoat guruhlari aktivlari salmog‘iga ko‘ra banklar va investitsiya fondlari aktivlaridan keyingi o‘rinni egallagan. Mazkur holat, jahondagi moliya muassasalari tarkibida moliya-sanoat guruhlari faoliyatining sezilarli darajada rivojlanganligi va pirovardida ular aktivlari hajmining oshganligi bilan izohlanadi.

Tadqiqotlar ko‘rsatishicha, jahon iqtisodiyotida moliya-sanoat guruhlari rivojlanishining quyidagi modellari keng tarqalgan, ya’ni: anglo-amerika, germaniya, lotin va yapon.
Anglo-amerika modeli, Buyuk Britaniya, AQSh, Avstraliya va Kanada mamlakatlarida amal qiladi. Ushbu mamlakatlarda sanoatlashtirishning negizi bo‘lib tadbirkorlik asosida kapital to‘plash mexanizmi hisoblanadi.
Kapital institutsional aksiyadorlarning (banklar, sug‘urta kompaniyalari va pensiya fondlari) mablag‘lari hisobidan shakllanib alohida va mustaqil aksiyadorlar mexanizmi orqali faoliyat yuritadi.
Moliya-sanoat guruhlari rivojlanishining anglo-amerika modeliga xos bo‘lgan yana bitta xususiyatli tomon – ulardagi aksionerlik kapitalining birmuncha tarqoqligidir. Ushbu mamlakatlardagi moliya-sanoat guruhlari korporativ kapitalning unchalik katta bo‘lmagan qismiga ega bo‘lgan ko‘p sonli mulkdorlarga ega.
Germaniya modeli Germaniya va Avstriyada amal qilib, yirik hamda o‘rtacha korporatsiyalarning moliyaviy asosini bank tizimi tashkil qiladi, bunda alohida aksiyadorlarning roli unchalik ahamiyatli emas. Germaniya modelining bank mexanizmi korporativ munosabatlar tuzilmasida moliya va sanoat tarmoqlari o‘rtasidagi uzoq muddatli investitsiya munosabatlariga yo‘naltirilgan. Ushbu modelda banklar tashqi moliyalash manbalariga ehtiyoj sezayotgan kompaniyalar uchun qarz kapitalini yetkazib beruvchi hisoblanadilar.
Germaniyada yirik banklar ko‘plab yuqori integrallashgan nemis korporatsiyalari kapitalining katta qismiga egalik qiladi. Jumladan, Germaniyaning yirik banklaridan hisoblangan «Doyche bank» yetakchi milliy korxonalarning «Daymler-Bens» (28,34%), «Filipp Xolzman» (30%), «Karlstadt» (25,08%) aksiyalariga egalik qiladi. Mazkur banklar faqatgina ularning innovatsion rivojlanishidagi ehtiyojlarini moliyalashtirib qolmasdan, balki bankning moliyaviy barqarorligini ham oshirib boradi¹⁸⁰.
Germaniya moliya-sanoat guruhlarining muvofiqligi birdaniga bir nechta mexanizmlarni ta’minlaydi. Birinchidan, bir vaqtning o‘zida mazkur guruhga kiruvchi turli kompaniya va firmalarning boshqarma a’zosi bo‘lib hisoblangan mansabdor shaxslarning nisbatan kichik doirasini mavjudligi; ikkinchidan, moliya-sanoat guruhiga kiruvchi moliya-kredit institutlari muvofiqlashtiruvchi rolni bajarishi (bugungi kunda ularga mamlakatdagi 25 ta yirik sanoat korxonalarining 30% aksiyasi tegishlidir)¹⁸¹; uchinchidan, guruhlar ichidagi integratsiya, shuningdek, o‘zaro kesishgan aksiyalashtirishga (kapitalda ishtirok etish) xizmat qilishi.
Germaniya an’analarining muhim xususiyati bank bilan sanoatning o‘zaro uzviy aloqalari bilan belgilanadi. Moliyaviy, aksiyadorlik, shuningdek, ish aloqalari asosida moliya institutlari bilan sanoat korxonalarining tarmoqlararo integratsiyasida barqaror gorizontal moliya-sanoat birlashmalari sodir bo‘ladi. O‘z navbatida, konsernning bir muncha barqaror negizi atrofida ko‘pgina yirik va o‘rta kompaniyalar guruhlanadi. O‘rta hisobda guruhlarning bosh xoldingi aksiyalarga egalik qiladi va taxminan 150 kompaniya faoliyatini nazorat qiladi. Banklar nafaqat investitsion loyihalarni moliyalashtirishda, balki korxonalarni boshqarishda ham ishtirok etishini qabul qilishadi. Shuning uchun ham, Germaniyada moliya-sanoat guruhlarini tashkil etishning markazi mavjud bo‘lib, odatda, bu vazifani yirik banklar bajarishadi. Uchta yetakchi moliya-sanoat guruhlari boshida turuvchi yirik banklar bo‘lib, “Doyche Bank” AG, “Drezdner Bank” AG va “Kommersbank” AG hisoblanadi. Ularga mamlakat aksiyadorlik kapitalining mos ravishda 1/3, 1/4 va 1/8 qismi to‘g‘ri keladi¹⁸².
Lotin modeli esa, Fransiya, Belgiya va Italiya mamlakatlarida amal qiladi. Bu modelda yakka tartibdagi va oilaviy korporatsiyalar investitsiya kompaniyalari va investitsiya banklari xoldinglari tomonidan birlashtirilishi natijasida erkin korporativ tarmoqlar shaklida yuzaga kelgan. Kapitalning qarama-qarshi munosabatlari iqtisodiy aloqalarning murakkab tarmoqlarini yuzaga keltirdi. Ushbu tarmoqlarda davlat korxonalarining roli tobora oshib bormoqda.
Yapon modeli esa, investitsiyalarni sanoatga uzoq muddatga yo‘naltirilganligi, moliya va sanoat tarmoqlari o‘rtasida yaqin aloqalarning mavjudligi bilan xarakterlanadi. Mazkur modelning o‘ziga xos xususiyati guruhlashish tendensiyasidir. Xo‘jalik birliklari korporativ guruhlarni tashkil etgan holda aksiyalarga qarama-qarshi egalik qilish mexanizmi orqali bir-biri bilan yaqin aloqa o‘rnatgan. Har bir guruhning kapitalni to‘plash mexanizmi guruh banki yordamida amalga oshiriladi.
Yapon moliya-sanoat guruhlarining muhim xususiyati – bosh bankdan moliyalashtirishdir. Guruh ichidagi bitimlar bosh savdo kompaniyasi orqali amalga oshiriladi, bu savdo kompaniyasi guruh a’zolari bo‘lgan kompaniyalar ishlab chiqargan mahsulotlarni sotadi va xomashyolarni sotib oladi.
Yaponiyaning 49 ta kompaniyasi kapitallashuv darajasi bo‘yicha dunyoning yirik 500 ta kompaniyalari ro‘yxatiga kiritilgan. Quyidagi 9.9-jadvalda ulardan eng yiriklari keltirilgan. Hozirda Yaponiyaning yirik moliya-sanoat guruhlaridan biri moliyaviy markazi yirik yapon banki Mitsubisi YuFJ Faynenshl Grupp bo‘lgan Mitsubisi guruhi hisoblanadi. Guruhning tarkibiga 29 ta kompaniya kiradi, dunyoda o‘z o‘rniga ega bo‘lgan Mitsubisi Xevi Industriz, Mitsubisi Motors Korporeyshn, Nikon Korporeyshn, Kirin Brevery Ko. kabilar mavjud. Mitsui Sumitomo guruhida, Sumitomo Mitsui Banking Korporeyshn uning asosini tashkil etadi. Jumladan, uning tarkibiga Sumitomo Xevi Industriz, Sumitomo NYeK Korporeyshn, Sumitomo Mitsui Konstrakshn Ko. kabi kompaniyalar kiradi.
Yaponiyada moliya-sanoat guruhlari o‘zagini banklar va bosh savdo kompaniyalari tashkil etadilar. Yapon moliya-sanoat guruhlarida barcha a’zolar tomonidan ta’sis etilgan kompaniyalar mavjud. Masalan, xorijdagi neft manbalarini rivojlantirish uchun, axborot texnologiyalari bilan bog‘liq masalalarni yechish uchun, kosmik aloqalar uchun tuzilgan kompaniyalar. Guruh qatnashchilari umumiy axborot manbaidan foydalanadilar.
Yaponiya banklari faqatgina kredit berish bilan cheklanib qolmasdan moliya-sanoat guruhlarini moliyalashtirish va o‘zaro hamkorlik uchrashuvlarini tashkil etish faoliyatini ham bajaradi. Shuningdek, bank o‘z mijozlariga o‘zaro hamkorlik qilishi uchun sheriklar topishda hamda biznes xizmatlar ko‘rsatishda yordamlashadi. Guruhga kiruvchi kompaniyalar faoliyati barqaror bo‘lgan sharoitda bosh bank uning faoliyatiga aralashmaydi. Mabodo kompaniyaning moliyaviy holati yomonlashsa, bosh bank riskli operatsiyalarni kamaytiradi hamda bu holatni yaxshilashga yordam beradi.