Xankeldiyeva G. Sh., Muminova E. A., Mirzayev A. T., Asraqulov A. S global iqtisodiy rivojlanish (darslik)

IX bob bo’yicha qisqacha xulosalar
Biznesni baynalmilallashtirishning zamonaviy tendensiyalarida ko‘p millatli kompaniyalarda ishlab chiqarish va kapitalning yetakchi pozitsiyalarini transmilliylashtirish, nafaqat xalqaro miqyosda, balki kapital, transmilliy korporatsiya (TMK)lar va transmilliy bank (TMB)lar miqyosida ham amalga oshirish zarurligini ko‘rsatmoqda.
Jahon amaliyotida xalqaro korporatsiyalar deyilganda jahon tovar va ishlab chiqarish omillari bozorlariga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatuvchi yirik kompaniyalar tushuniladi. Ularga quyidagilar kiradi:
- yillik sotish hajmi 1 mlrd. dollardan kam bo‘lmasligi;
- umumiy moliyaviy aylanma mablag‘larining beshdan bir qismidan uchdan bir qismigacha xorijdagi operatsiyalar ulushiga to‘g‘ri kelishi;
- xorijdagi aktivlar ulushi 25% dan kam bo‘lmasligi;
- kamida oltita mamlakatda filiallarga ega bo‘lishligi.
TMKlar quyidagi xusususiyatlari bilan boshqa kompaniyalardan farqlanadi:
- xalqaro mehnat taqsimotining faol ishtirokchilari ekanligi;
- xalqaro ishlab chiqarish majmualarini yaratib, qo‘shimcha imkoniyatlarga ega bo‘lishi;
- global ishlab chiqarish kuchlari va resurslaridan foydalanish;
- ommaviy iste’molchilar uchun ishlashi;
- kapitalni bazaviy mamlakatda yuz berayotgan jarayonlarga bog‘liq bo‘lmagan holda amalga oshirilishi;
- yuqori texnologiyali va fan sig‘imkorligi yuqori bo‘lgan tarmoqlarda faoliyat olib borishi. Ushbu tarmoqlar rivojlanishi katta hajmdagi kapital qo‘yilmalar va yuqori malakali mutaxassislarni talab etadi.
Xalqaro korporatsiya yirik korporatsiya tashkiliy tuzilishining bir shakli bo‘lib, jahonning turli mamlakatlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni amalga oshiradi.
Xalqaro korporatsiyaning ikkita asosiy turi mavjud:
- transmilliy korporatsiya (TMK) (transnational corporations) – bosh kompaniya bir mamlakat kapitaliga tegishli. Filiallari esa dunyoning ko‘pgina mamlakatlariga tarqalgan.
- Ko‘pmillatli korporatsiya (multinational corporations) bosh kompaniya ikki yoki undan ortiq mamlakat kapitaliga tegishli, filiallari esa turli davlatlarda joylashgan.
TMKlar o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlik munosabatlari quyidagi shakllarda namoyon bo‘lishi mumkin:
1) Xalqaro firmalararo kooperatsiya.
2) Strategik alyanslar – jahon bozoridagi global masalalarni birgalikda hal etish maqsadida tuziladigan firmalararo ittifoq.
3) Strategik oilalar – o‘zaro raqobatda bo‘lgan korporatsiyalarning bir-birini to‘ldiruvchi strategiyani amalga oshirish maqsadidagi birlashuvi.
4) Strategik tizimlar - turli tarmoqlardagi (ishlab chiqarish korxonalari, savdo firmalari, banklar) ko‘p sonli korxonalarning uzoq muddat hamkorlik qilish sharti bilan koooperatsion birlashmasi.
5) Xalqaro qo‘shilib va yutilib ketishlar.
6) TMKlarning xalqaro chatishib ketishi deganda korporatsiyalarning bir-birlarining qimmatbaho qog‘ozlariga ega bo‘lib, ularni sherikchilik asosida boshqarishi tushuniladi.