Xankeldiyeva G. Sh., Muminova E. A., Mirzayev A. T., Asraqulov A. S global iqtisodiy rivojlanish (darslik)

4.3. Jahon iqtisodiyoti globallashuvining siklliligi tarixi va uning rivojlanish qonuniyatlari
Globallashuv nafaqat oxirgi ikki asrda, balki insoniyat taraqqiyotining avvalgi davrlarida, jumladan, qadimgi tarixda ham mavjud bo‘lgan. Qadimgi davrlarda ham globallashuv va global iqtisodiyotning mavjudligi bugungi kunda yetakchi iqtisodiy tarixchilar tomonidan e’tirof etilgan. Masalan, I.Uollershteynning yozishicha, Rim imperiyasi ham, qadimgi Xitoy ham antik davrda “jahon tizimi” deb nomlangan jahon iqtisodiyotiga ega bo‘lgan. Zamonaviy G‘arbiy Yevropa davlatlari birinchi marta o‘rta asrlar oxirida globallashuv jarayoni bilan to‘qnash keldilar. I.Uollershteynning fikricha, g‘arbiy Yevropa shaharlari va mamlakatlari o‘rtasidagi savdoning keskin o‘sishi natijasida XII asrning ikkinchi yarmidan boshlab “Yevropa jahon iqtisodiyoti”, ya’ni Yevropa mamlakatlarini qamrab olgan global iqtisodiyot shakllana boshladi⁴⁵.

Biroq, undan avvalroq qadimgi Rus va Vizantiyada globallashuv jarayonlari yuz berganligi tarixdan ma’lum. Jumladan, ma’lumotlariga ko‘ra, O‘rta yer dengizida intensiv xalqaro savdo qadimgi dunyo qulashidan avval VII-VIII asrlar mobaynida davom etgan⁴⁶. Ammo keyinchalik IX asr davomida yana xalqaro savdoning asta-sekin o‘sib borishini ko‘ramiz, bu jarayon endi nafaqat Sharqiy O‘rta yer dengizi (birinchi navbatda, Vizantiya), balki qadimgi Rus hududini ham qamrab oladi. Arxeologik tadqiqotlarga ko‘ra, Vizantiya, Rossiya va boshqa qo‘shni mamlakatlar o‘rtasidagi intensiv xalqaro savdo X-XI asrlarda o‘z cho‘qqisiga yetdi⁴⁷. Biroq, bundan oldin ham, IX asrda globallashuv qo‘shni mintaqani – Volgabo‘yi, Kaspiy dengizi va Arab sharqidagi davlatlarni qamrab oldi⁴⁸.

Shunday qilib, bu davrda mintaqaviy globallashuvning ikki jarayoni parallel ravishda rivojlandi: ulardan biri Volga-Kaspiy savdo yo‘li bilan bog‘liq bo‘lib, VIII asrning oxirida boshlandi va X asrning oxirigacha davom etdi; ikkinchisi, O‘rta yer dengizi bilan bog‘liq – Qora dengiz savdo yo‘li – Qora dengizga quyiladigan daryolar havzalari (Dnepr, Don, Dnestr, Janubiy Bug)da IX asrning ikkinchi yarmida boshlandi va XII asrning ikkinchi yarmigacha davom etdi. Bu savdo yo‘llarining birinchisi o‘sha davrda “Varyaglardan forsiylarga”, ikkinchisi – “Varyaglardan yunonlarga” deb atalgan.
Globallashuv doimo bozor iqtisodiyotiga asoslangan. Globallashuvni intensiv xalqaro savdoni bozordan tashqari sharoitlardan tashqarida tasavvur qilish mumkin emas. Globallashuvning mohiyati bo‘lgan xalqaro savdoning tez rivojlanishi doimo o‘z-o‘zidan bozor kuchlarining ta’sirida vujudga kelgan.
Iqtisodiy tarixni o‘rganish ma’lum hududlarda globallashuv ro‘y bergan davrlarni aniqlashga imkon beradi. Ayrim hollarda globallashuv davrlari ketma-ket yuz berib, bu hodisaning davriyligi haqida xulosa chiqarishga imkon beradi. Shunday qilib, qadimgi davrda O‘rta yer dengizida rivojlangan global iqtisodiyotning markazlari qadimgi Gretsiya va Karfagen bo‘lgan. Shu nuqtai nazardan miloddan avvalgi VI-II asr o‘rtalarida Yunon-Karfagen siklini ajratib ko‘rsatish mumkin. O‘rta dengizning qadimgi tarixida va qadimgi Xitoy tarixida ham shunga o‘xshash sikllar kuzatiladi. G‘arbiy Yevropada ham xuddi shunday sikllar XII asrdan to hozirgi davrgacha ro‘y berdi.
Umuman olganda, insoniyat tarixidagi globallashuvni 5 ta davrga ajratish mumkin (4.2-rasm):