Xarajatlarni baholash usullari I kirish II asosiy qism

2.12-jadval

Lanco Manufacturing Company bo‘yicha 31 dekabr bilan
yakunlanadigan 2007 yilda budjetlashtirilgan ishlab chiqarish ustama

xarajatlari

Ustama xarajatlar		Summasi	Taqsimlash bazasi
Bilvosita (yordamchi personal) mehnat		$ 60.000	Foydalanilgan bilvosita mehnat
Bilvosita (yordamchi) material		55.000	Foydalanilgan bilvosita material
Esitish, yoritish va energiya		40.000	Foydalaniladigan maydon
Moddiy yordam		158.600	Maxsus identifikatsiya
Asbob-uskunalar sug‘urtasi		20.000	Mol-mulk qiymati
Mol-mulk solig‘i		30.000	Mol-mulk qiymati
Zavod binosi amortizatsiyasi		80.000	Maxsus identifikatsiya
Mashina va amortizatsiyasi	asbob-uskunalar	56.400	Maxsus identifikatsiya
Jami		$500.000

Kompaniyaning budjetlashtirilgan faoliyat darajasi va taqsimlash bazalari to‘g‘risidagi ma’lumotlar 2.13-jadvalda keltirilgan.

2.13-jadval

Lanco Manufacturing Company bo‘yicha 31 dekabr bilan
yakunlanadigan 2007 yilda budjetlashtirilgan faoliyat darajalari va taqsimlash bazalari

Taqsimlash bazasi	Xizmat ko‘rsatuvchi bo‘limlar		Ishlab chiqaruvchi bo‘limlar			Jami
	Tex. xizmat	Ombor	№1 sex	№2 sex	Yig‘ma sex
Foydalaniladigan bilvosita ishchi kuchi	4%	5%	35%	40%	16%	100%
Foydalaniladigan bilvosita material	20%	4%	36%	30%	10%	100%
Foydalaniladigan maydon miqdori	7,500	2,500	20,000	12,500	7,500	50,000
Moddiy yordam	$16,600	$13,000	$70,000	$45,000	$14,000	$158,600
Mol-mulk qiymati	$320,000	$960,000	$960,000	$800,000	$160,000	$3,200,000
Mashinalar amortizatsiyasi	$2,000	$800	$23,700	$26,200	$3,700	$56,400
Texnik xizmat soati	460	400	5,500	3,960	1,540	11,860
Material buyurtmasi	500	-	750	800	450	2,500
Mashina soat	5,000	3,000	30,000	18,000	10,000	66,000
To‘g‘ridan-to‘g‘ri ish soatlari	11,000	12,000	61,000	38,000	13,000	135,000
To‘g‘ridan-to‘g‘ri mehnat xarajatlari	$66,000	$80,000	$380,000	$254,000	$100,000	$880,000

Budjetlashtirilgan ustama xarajatlar summalarining xar bir bo‘limlarga taqsimlanishi 2.14-jadvalda keltirilgan. Birinchi ikkita xarajatlar, ya’ni bilvosita mehnat va bilvosita material beshta bo‘limga ushbu bo‘limlarda ishlatilishiga qarab taqsimlanadi. O’tgan yildagi haqiqiy ma’lumotlar asosida 2.13-jadvalda taqsimlash foizlari chiqartirilgan. Isitish, yoritish va energiya xarajatlari esa egallab turgan maydondagi hissasiga qarab taqsimlangan.

2.14-jadval
Lanco Manufacturing Company bo‘yicha 31 dekabr bilan
yakunlanadigan 2007 yilda budjetlashtirilgan ustama xarajatlari

Taqsimlash bazasi	Xizmat ko‘rsatuvchi bo‘limlar		Ishlab chiqaruvchi bo‘limlar				Jami
	Tex. xizmat	Ombor		№1 sex	№2 sex	Yig‘ma sex
Bilvosita mehnat	$2,400	$3,000		$21,000	$24,000	$9,600		$60,000
Bilvosita material	11,000	2,200		19,800	16,500	5,500		55,000
Esitish, yoritish va energiya	6,000	2,000		16,000	10,000	6,000		40,000
Moddiy yordam	16,600	13,000		70,000	45,000	14,000		158,600
Mol-mulk sug‘urtasi	2,000	6,000		6,000	5,000	1,000		20,000
Mol-mulk solig‘i	3,000	9,000		9,000	7,500	1,500		30,000
Zavod amortizatsiyasi	12,000	4,000		32,000	20,000	12,000		80,000
Mashina amortizatsiyasi	2,000	800		23,700	26,200	3,700		56,400
Jami				197,500	154,200	53,300
Texnik xizmat ko‘rsatish bo‘limi xarajatlari ishlab chiqarish bo‘limlariga talab qilinadigan texnik xizmat ko‘rsatish soatlariga mutonasib ravishda taqsimlanadi	$55,000			27,500	19,800	7,700
Omborxona bo‘limining xarajatlari ishlab chiqarish bo‘limlariga materiallarga bo‘lgan buyurtmalarga qarab taqsimlanadi		$40,000		15,000	16,000	9,000
Jami aniqlangan bo‘limlar ustama xarajatlari				$240,000	$190,000	$70,000		$500,000
Bo‘linadi: Belgilangan faollik darajasi				30,000 Mash/s	38,000 T.to‘g‘ri meh/soat	100,000
Budjetlashtirilgan ustama xarajatlar stavkasi				$8 mash/ soat	$ 5 t.to‘g‘ri meh/soat	70% t. to‘g‘ri meh. xar

Ushbu jadvalda xizmat ko‘rsatuvchi bo‘limlar xarajatlarini ishlab chiqarish bo‘limlariga taqsimlashda taqsimlash bazalarini hisoblashda faqat ishlab chiqarish bo‘limlari nisbati olinadi. Masalan, 1.5-jadvalda texnik xizmat ko‘rsatishlar soati jami 11,860 soatni tashkil etmoqda. Bundan 11,000 soati ishlab chiqarish bo‘limlarida amalga oshirilgan. Bunda ishlab chiqarish korxonalariga to‘g‘ri keladigan texnik xizmat soatlari ulushi, masalan 1-sex bo‘yicha 5,500 /11,000 = 50% hisoblanadi. U holda 1- sexga to‘g‘ri keladigan texnik xizmat ko‘rsatish xarajatlari $55,000 * 50% = $ 27,500 ga teng bo‘ladi. Boshqa bo‘limlar bo‘yicha ham xuddi shu tartibda taqsimlanadi.

Yuqoridagi jadval ma’lumotlari mahsulot tannarxini hisoblashga asos bo‘ladi. Masalan, agar bitta mahsulotning material xarajatlari 150 p.b., to‘g‘ridan-to‘g‘ri mehnat xarajatlari 75 p.b. ga teng bo‘lgan holda, mahsulot birligi birinchi sexda 3 soat mashina soatida, ikkinchi sexda 2 mehnat soatida ishlov berilsa, yig‘ma sexda to‘g‘ridan-to‘g‘ri mehnat xarajatlariga nisbatan foiz hisobida tannarx shakllangan holda mahsulotning to‘liq tannarxini aniqlash mumkin bo‘ladi:
Material xarajatlar 150 p.b.
Mehnat xarajatlari 75
Ustama xarajatlar:
1-sex (3 mash/soat * 8 p.b.) 24 p.b.
2-sex (2 meh/soat * 5 p.b.) 10
Yig‘ma sex (75p.b. *70%) 52,5 86,5 311,5 p.b.
Demak, mahsulotning to‘liq tannarxi 311,5 p.b. ga teng.
3-savol. Xizmat ko‘rsatuvchi bo‘limlar xarajatlarini taqsimlash usullari.
Xizmat ko‘rsatuvchi bo‘limlar asosiy ishlab chiqarish bo‘limlariga xizmat ko‘rsatishlari bilan birga bir-birlariga ham xizmat ko‘rsatadilar. Bunday hollarda xarajatlarni taqsimlash jarayoni qiyinlashadi. Bunda xizmat ko‘rsatuvchi bo‘limlar boshqa bo‘limlarning (qaysiki ularning xizmatidan foydalanadi) xarajatlarini o‘zida to‘playdi va bu xarajatlar yana qayta taqsimlanishi talab etiladi. Yordamchi bo‘limlarning xarajatlari qo‘yidagi usullar yordamida taqsimlanishi mumkin:

• Tug‘ridan-to‘g‘ri (direct);

  
  

• Qadamba-qadam (step-down);

  
  

• Takror taqsimlash (step-by-step);

  
  

• Chiziqli tenglama tizimi (reciprocal)