Xashimova n. A., Buranova m. A., Saidova g. A. Boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish

1.2-rasm. Har xil tizimlarda qarorlar realizatsiyasi natijalarini oldindan aytib bo‘lmasligining o‘zgarishlari tendensiyasi

Ijtimoiy tizim o‘z ichiga biologik va texnik tizimlarni, biologik tizim esa texnik tizimni olishi mumkin (1.3-rasm).

7

Ijtimoiy tizim

Biologik tizim

Texnik tizim

1.3-rasm. Ijtimoiy tizimning tarkibiy qismlari

Ijtimoiy tizimda qarorlarni amalga oshirish sharoitlaridan kelib chiqqan holda, rahbar qo‘l ostidagi xodimlari bilan yaqin hamkorlikka erishishi, va ayni paytda ziddiyatlarga ham uchrashi mumkin. Qarorlarni ishlab chiquvchi yoki amalga oshiruvchi mutaxassisningmahorati qarorni ijro etish uchun rag‘bat beruvchi muhit yarata olish qobiliyati bilan belgilanadi. Xizmat vazifasiga ko‘ra, qo‘l ostidagi boshqa xodimlar faoliyatini boshqarish bilan shug‘ullanadigan xodim rahbar hisoblanadi. Ijtimoiy tizimda rahbar tomonidan qabul qilinadigan qarorlar boshqaruv qarorlari deb ataladi. Adabiyotlarda ko‘pincha rahbar qaror qabul qiluvchi shaxs (QQSh) deb yuritiladi.

Boshqaruv qarorlariga oid yuqorida keltirilgan ta’rif BQning mohiyati va mazmuni to‘g‘risida dastlabki tushunchalarga ega bo‘lish uchun yetarli darajada to‘g‘ri hisoblanadi. Shunga qaramay, rahbar tomonidan ishlab chiqilan va tatbiq etilgan har qanday qarorni ham boshqaruv qarori deb bo‘lmaydi.

Masalan, kompaniya faoliyatining texnik jihatlari bilan bog‘liq qarorlar, uning faoliyati natijalarini jamlashga qaratilgan yoki hujjat tayyorlashga xos qarorlar boshqaruv qarorlari bo‘la olmaydi. "Boshqaruv qarori" atamasiga aniqroq ta’rif berib ko‘raylik.

Ijtimoiy tizimda qabul qilingan va quyidagilarga yo‘naltirilgan qaror boshqaruv qarori (BQ) deb ataladi:

• 
  strategik rejalashtirish;
  

• 
  boshqaruv faoliyatini yuritish;
  

• 
  inson resurslarini boshqarish;
  

• 
  ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish faoliyatini boshqarish,
  

• 
  kompaniya boshqaruv tizimini shakllantirish (uslublashtirish, tizim, jarayon, mexanizm);
  

• 
  boshqaruv maslahati;
  

8

• 
  tashqi muhit bilan aloqalar.
  

BQ – boshqarilayotgan tizim faoliyatining ob’ektiv qonunlariga doir bilimlar hamda jamoaning maqsadni tanlash, muammoni hal qilish yoki maqsadni o‘zgartirish bilan bog‘liq dasturlari va usullaridan iborat faoliyati tahliliga oid ma’lumotlar asosida boshqaruv sub’ektining ijodiy va irodaga tayangan xatti-harakati.

Boshqaruv qarori boshqaruv jarayonining asosini tashkil etadi. Boshqarish – hal qilish demakdir. «Boshqaruv qarori» atamasi asosan ikki ma’noda tushuniladi: jarayon hamda voqelik (hodisa) ma’nosida. BQ jarayon sifatida – talab etilayotgan axborotni izlash, guruhlash va tahlil qilish, boshqaruv qarori ishlab chiqish, tasdiqlash va amalga oshirishdir. BQ hodisa sifatida – tadbirlar rejasi, qaror, og‘zaki yoki yozma farmoyish va hokazolar ko‘rinishida namoyon bo‘ladi.

BQ bir nechta mayda qarorlar to‘plami sifatida namoyon bo‘lishi, ular jumlasiga boshqaruv, texnik va biologik qarorlar kirishi mumkin. Ularning har biri bitta umumiy muammoni hal etishga o‘z hissasini qo‘shishi kerak. Shuning uchun umumiy boshqaruv qarori tashabbuskoridan texnik jabhalarda ham, balki biologiyaga oid bilimlar sohasida ham chuqur bilimga ega bo‘lish talab etiladi.

Boshqaruv faoliyatida eng yomoni – bu yomon qaror emas, balki qarorning umuman yo‘qligi. Amalga oshirilgan boshqaruv qarorlarining yig‘indisi rahbarning boshqaruv borasidagi tajribasiga baho beradi, deb hisoblash o‘rinlidir.

Har bir BQ kompaniyaning iqtisodiy, tashkiliy, ijtimoiy, huquqiy va texnologik manfaatlarini hisobga oladi. Shuning uchun eng yaxshi BQ tanlashdagi mezonlar tarkibiga kompaniya manfaatlarini aks ettiruvchi qarorlar to‘plamini ham kiritgan ma’qul.

BQning iqtisodiy mohiyati shunda ko‘rinadiki, hap qanday BQni ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etishga moliyaviy, moddiy va boshqa xarajatlar talab etiladi, shuning uchun har bir BQ real qiymatga ega. Samarali boshqaruv qarorini (BQ) joriy etish kompaniyaga haqiqiy sof foyda yoki qo‘shimcha daromad keltiradi, aksincha noto‘g‘ri qaror yoki xodimlar tomonidan noto‘g‘ri anglangan qaror zarar keltiradi, ba’zan esa kompaniya faoliyatining tugatilishigacha olib kelishi mumkin.

9

Masalan, agar rahbar ishyoqmas xodimni ishdan bo‘shatishga qaror qilsa, xodim qattiq ziyon ko‘rishi, aziyat chekishi mumkin, bordi-yu, uni ishdan bo‘shatmasa va boshqa ta’sirchan choralarni qo‘llamasa, butun bir tashkilot zarar ko‘radi.

Boshqaruv qarorining tashkiliy mohiyati shundan iboratki, bu ishga kompaniya jamoasi jalb etiladi. Ishning samarali bo‘lishi uchun ishchan jamoani shakllantirish, yo‘riqnoma va nizolar ishlab chiqish, xodimlarga vakolatlari, huquqlari, vazifalari va mas’uliyatlarini belgilab berish, nazorat tizimini yo‘lga qo‘yish, kerakli, shu jumladan axborot resurslari ajratiщ, xodimlarni zarur texnika va texnologiya bilan ta’minlash, ularning ishini hamisha muvofiqlashtirish lozim.

Boshqaruv qarorining ijtimoiy mohiyati jamoani boshqarish mexanizmida aks etadi, mazkur mexanizm insonga ta’sir etuvchi harakatlantiruvchi kuch sifatida jamoa faoliyatini muvofiqlashtiradi.

Mazkur harakatlantiruvchi kuch – dastak insoniy ehtiyojlar va manfaatlar, sabab va omillar, ko‘rsatmalar va qadriyatlar, xatar va xavotirlarni o‘z ichiga oladi. BQ ning ijtimoiy mohiyati, eng avvalo, BQdan ko‘zlangan maqsadlarda namoyon bo‘ladi. BQ maqsadlari, birinchi navbatda, insonning yashash muhitida qulaylik yaratish, uning shaxsini har tomonlama rivojlantirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak.

Boshqaruv qarorining huquqiy mohiyati mamlakatda mavjud qonun hujjatlariga hamda mamlakatning xalqaro majburiyatlariga, shuningdek, kompaniyaning o‘z Nizomi hamda boshqa huquqiy hujjatlariga og‘ishmay rioya etilishida namoyon bo‘ladi. Boshqaruv qarorini amalga oshirishda qonunchilikning buzilishi qarorni bekor qilishga yoki ishlab chiqilgan va amalga oshirilgan qaror uchun javobgarlikka tortilishga sabab bo‘lishi mumkin.

Mabodo ishlab chiqilgan qaror bekor qilinsa, kompaniya sezilarli yo‘qotishlarga uchrashi, noqonuniy amalga oshirilgan qaror uchun kompaniyaga jarima solinishi yoki BQning tashabbuskorlaridan birortasi jinoiy javobgarlikka tortilishi turgan gap. Qonunni bilmaslik qonunbuzarni javobgarliqdan xalos etmaydi. Shuning uchun aksariyat kompaniyalarda BQ huquqiy va ekologik ekspertizadan o‘tkaziladi.

10

BQning texnologik mohiyati personalni BQni ishlab chiqish va amalga oshirishda kerak bo‘ladigan zarur texnika, axborot vositalari va resurslari bilan ta’minlash imkoniyatlarida ko‘zga tashlanadi. Ba’zan boshqaruv qarorini ishlab chiquvchilar qaror yo‘naltirilgan ob’ekt haqida yetarlicha tasavvurga ega bo‘lmaydilar yoki eskirib qolgan axborotdan foydalanadilar. Shunday holatlar yuz beradiki, zarur moliyaviy va moddiy resurslar yo‘qligi tufayli BQ ishlab chiqish jarayoni to‘xtab qolishi va qaror o‘z dolzarbligini yo‘qotishi mumkin.