Xavoda qotuvchi bog`lovchi materiallar. Keramik materiallar ishlab chiqarish texnologiyalari. Olovbardosh materiallar

Xom ashyo materiallarini maydalash uch turda o‘tkaziladi: 
1. Dag‘al maydalash. Bu turli strukturadagi defektlar, katta va kichik 
g‘ovak bo‘lib, bo‘laklar yanada ko‘p sonli bo‘lakchalarga ajraladi. 
2. O‘rtacha maydalash. Bu turda kristallarning maydalanishi ro‘y beradi va 
materialning maydalanishga qarshiligi keskin ortadi. 
3. Nafis maydalash. Bu turda ayrim-ayrim kristallar yanada maydaroq 
qristallchalarga ajraladi, jarayon qiyin kechib yopishish-agregatlash hodisalari 
namoyon bo‘ladi. 
Xom ashyo materiallarini aralashtirish 
Xom ashyolarni bir-biri va suv bilan aralashtirish muhim texnologik jarayon 
bo‘lib, u qanotli loy qorgich, shnekli loy qorgich, eritma qorgich, parrakli 
aralashtirgich, loy aralashtirgich, beton qorgich, ko‘pik beton qorgich, kranli 
aralashtirgich, pnevmo aralashtirgich, planetar aralashtirgich kabi mashinalarda 
ro‘yobga chiqariladi. 
Misol tariqasida xo‘l usulda portlandsement ishlab chiqarishda gil bilan 
oxaktosh aralashmasi qanday tayyorlanishini ko‘rsatish mumkin. Bu aralashma 
odatda, katta idish vertikal yoki gorizantal tipdagi shlamm-basseynda qoriladi. 
Vertikal tipdagi basseynlarda tarkibni to‘g‘rilash va saqlash pnevmatik yoki aralash 
pnevmomexanik usulda, gorizontal tipdagi basseynda esa-kranli aralashtirgich 
yordamida pnevmomexanik aralashtirgich nazariyasi bo‘yicha amalga oshiriladi. 
Pnevmatik va mexanik usullardan baravariga foydalanish bir jinsli 35-40% 
miqdorda namligi bo‘lgan shlamni tayyorlash hamda sifatli saqlashga yordam 
beradi. 
Ikkinchi misol tariqasida plastik usulda qurilish g‘ishti tayyorlash jarayoni 
bilan tanishish mumkin. Bu usulda maydalanilgan gultuproq qanotli bir yoki ikki 
valli loy qorgichga tushadi. Bu erda unga 18-25% suv qo‘shilib loy qoriladi va bir 
jinsli bo‘lgunga qadar shnekli val qanotlari yordamida aralashtiriladi. Plastik massa, 
masalan, maishiy-ho‘jalik chinnisi olish uchun, shliker yoki eritmadan 
tayyorlanayotgan bo‘lsa, u xolda tarkibidagi suv miqdori filt’presslar yordamida 
kamaytiriladi. YAna massaga lentasimon vakuumli yoki vakuumsiz presslarda 
qo‘shimcha ishlov berib sifatini yaxshilash mumkin. 
Xom ashyoning kimyoviy tarkibi va namligi to‘g‘rilash silikat va elektron 
maxsutotlari ishlab chiqarishda muhim omillardan biridir. U ayniqsa, nafis keramika 
buyumlari muassasini tayyorlashda katta rol o‘ynaydi. Xo‘jalik va texnika 
chinnisining plastik massasi shu masalani xal qilish uchun bir necha kundan tortib 
oylar davomida tegishli namlikda saqlanib pishitiladi. 
Xom ashyo materiallarini qoliplash 
Keramika va o‘tga chidamli materiallar olinishida yarim quruq usul kukuni, 
plastik usul massasi, shliker yoki eritma maxsus asbob va mashinalar yordamida 
qoliplanadi. 7-12% namlikka ega bo‘lgan yarim quruq kukuni bir yoki ikki 
tomonlama bir yoki ko‘p pog‘onali usullarda 20-40 MPa bosimda presslanadi. 
Presslash jarayoni tirsak dastali, friksion, rotatsion va gidravlik presslarda bajariladi. 

---

6 
18-25% namlik plastik massani esa presslash 1-2MPa bosimda lentasimon 
yoki shtampovka presslarida amalshga oshiriladi. Odatda,tayyorlash press ichida 
shnek yordamida surilib zichlashadi. Press mundshtukidan uzluksiz chiqayotgan 
brus kesadigan qurilmaning po‘lat simlari yordamida kesilib, berilgan o‘lchamidagi 
g‘isht xosil qilinadi. SHtampovka jipslash jarayonida davriy bajarilganligi sababli 
kesadigan qurilmaga hojat qolmaydi. Bu presslar juda unumdor bo‘lib soatiga 10 
ming, xatto undan xam ko‘p mahsulotni qoliplash imkoniyatini beradi. Sopol-chinni 
kabi buyumlar olishda xam yuqorida namligi qayd etilgan massalar ishlatiladi, 
ammo qoliplash jarayoni qo‘llanilayotgan mashina va asboblar turiga ko‘ra 
boshqacharoq o‘tadi. 
qoliplangan materiallarni lishirish 
Keramika materiallarini pishirish bosqichida murakkab fizik-kimyoviy 
o‘zgarishlar ro‘y berishi hisobiga oddiy loydan qoliplangan buyumdan yuqori fizik-
mexanik xususiyatlarga ega bo‘lgan mahsulot olinadi,yoki boshqacha aytganda 
pishirish natijasida kermik materiallar kerakli ekspluatatsion xususiyatlarga ega 
bo‘ladi. 
Odatda sopol buyumlar tayyorlashda kaolindan tashqari takibida: kvars, dala 
shpati, kalsiy karbonat, magniy karbonat, temir birikmalari va boshqalar. Har xil 
buyumlar tayyorlash uchun loy ham turli bo‘ladi: chinni loyi, o‘tga chidamli loy, 
terrakat, g‘isht, cherepitsa, klinker va x.k. 
Loyning eng asosiy xossasi, uni mayinligi, ya’ni, ma’lum bir miqdordagi suv 
bilan aralashmasi har xil shaklga kelish xususiyati va shu shaklni quritilgan va 
pishirilgandan keyin saqlab qolishi. Dastlabki material xossasi va tayyorlanadigan 
buyum turiga kura, amaliyotida loyini mayinligini oshirish yoki kamaytirishi 
talabetiladi. Mayinligi ko‘p loyni suyultirish uchun, unga ozdiruvchi qo‘shimchalar 
qo‘shiladi. SHamot, kvars, dala shpati va boshqalar. Mayinligini ko‘paytirish uchun 
uni shabadalantiriladi. 
SHabadalantirish jarayoni shundaki, loyni uzoq vaqtga taram-taram qilib 
havoga quyiladi. 
Loyni achitish uchun uni qorongu ertulada, 3-7 
0
S temperaturada bir necha 
xafta saqlanadi. Ikkala holatda ham suv bilan alyuminiy oksidi birlashishi ruy berishi 
kerak, natijada uni mayinligi ortadi. 
Elektrolitda, agar ON ioni bulsa, u xolda loyni mayinligi ko‘payadi, N inlari 
bo‘lsa, loyni mayinligi kamayadi. 
Organik moddalardan loyni mayinligini ko‘paytirish uchun, loyga gumus, 
kand shirasi, dekstrin va boshqo‘shadi. 
Loyni mayinligini oshirish uchun, uni deaeratsiya qiladilar, ya’ni vakuumda 
saqlanadi, yoki boshqa yo‘l bilan undagi havo pufakchalari chiqarib yuboriladi. 
O‘tga chidamli, loydagi kimyoviy va mineralogik tarkibga boliq. O‘tga 
chidamliligi (buyumni yumshash temperaturasi) jixatidan, loy qiyin eriydigan – 
chidamliligi 130 
0
S dan 1580 gacha, oson eriydigan o‘tga chidamliligi 1350 
0
S dan 
past. 

---

7 
Sopol buyumlarni zich kesimli, muxaniq mustaxkamligini oshirish, kislotaga 
chidamli va boshqa sifatlarni yaxshilash uchun dala shpati, dolomit, magnezit va x.k. 
qo‘shiladi. Ularni eng ko‘p ahamiyatga egasi kaliyli dala shpati (erish temperaturasi 
1200
0
S). sopol buyumlarni pishirishda kaliyli dala shpati erib, yopishqoq 
shishasimon massa hosil qiladi va bu modda har xil moddalar zarrachalari orasidagi 
bushliqni tuldiradi, shu munosabatda buyum sovutilgandan so‘ng monolit material 
hosil bo‘ladi. ayniqsa, yumshoq va qattiq chini, fayans, kislotaga chidamli buyumlar 
metlax va bezak plitalar, kanalizatsiya trubalari, hamda glazur va emal ishlab 
chiqarishda dala shpati shixtaning zarur komponenti bo‘ladi. 
Sopol keramik buyumlar ishlab chiqarish. 
Keramik massalar ikki turli bo‘ladi: 
- 
tabiiy – qandaydir bitta tog‘ jinsiga ishlov berish yo‘li bilan olinadi. 
- 
Sun’iy – bir necha materiallarni aralashtirish yo‘li bilan olinadi. 
Tabiiy materiallardan asosan qupol keramik buyumlar, kulolchilik buyumlari, 
qurilish g‘ishtlari, shamot tovarlari, drenaj trubalar, bezak plitalari va x.k. lar 
tayyorlanadi. 
Sun’iy keramik massadan asosan bejirim massalar tayyorlanadi. 
Ishlab chiqarish sharoiti va olinayotgan sopol buyumlar harakteriga xom-
ashyo har xil usullarda tayyorlanadi. Bu jarayon – aralashtirish, maydalash va 
namlashdan iborat bo‘ladi. 
Keramik massa tayyorlash bir necha yo‘l bilan amalga oshiriladi: 
- 
mayinlashgan usulda shakl berilishi uchun materiallar aralashtirib 
yuboriladi, namlantiriladi va hamir holatigacha eziladi. 
- 
Buyumlarni quyishda faqat maydalangan materiallar suv bilan 
qorishtiriladi. 
- 
Materiallarni 9-12% namlik qolguncha qadar quritish yarim quruq usulda 
shakl berish. 
Aralashtirish uchun vertikal va gorizantal loy ezgichlardan foydalaniladi, katta 
masshtabda ishlab chiqarish uchun- davriy ishlovchi aralashtirgichlar qo‘llaniladi. 
Mavjud usullarda shakllantirish uchun keramik massa namligi 4 – 40% bo‘lishi 
kerak. Ma’suliyatli, o‘tga chidamli buyum ishlab chiqarish uchun, tayyor keramik 
massaga qo‘shimcha maxsus massa ezgichda ishlov beriladi. SHu usul bilan undagi 
havo purkagichlari batamom chiqib ketadi va bir tekis tarkibga ega bo‘ladi.