Xaydaraliyev dilmurodjonning maxsus tarix fanidan tayyorlagan mustaqil ishi

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA`LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
FARG`ONA DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
TARIX YO`NALISHI
22-73 GURUH TALABASI
XAYDARALIYEV DILMURODJONNING
MAXSUS TARIX FANIDAN TAYYORLAGAN


MUSTAQIL ISHI

Bajardi: D.Xaydaraliyev
Qabul qildi: N.Xamayev
Farg`ona 2023

MAVZU: KALENDARLAR VA ULARNING TURLARI
Reja:

1. 
   Kalendarlar turlari
   
2. 
   Formulali kalendarlar
   
3. 
   So’z kalendarlari
   

Qadimgi yunonlar о`z yil hisoblarini oyga asoslanib olib borganlar. Qadimgi Yunonistonda kalendarlar dastlab eramizdan avvalgi birinchi ming yillikning boshlaridan tuzila boshlagan. Bu yerdagi har bir shahar – davlat о`zining kalendar tizimiga ega bо`lgan. Bu kalendarlar bir tomondan, bir-biridan birmuncha farqlangan, ularning har biri о`z xususiyatiga ega bо`lgan, ikkinchi tomondan esa, ular umumiy о`xshashlikka ham ega bо`lgan.

Qadimgi yunonlar kalendarida yil 12 oyga bо`linib, yangi yil esa yozgi quyosh turishidan keyingi birinchi oy tugilishidan boshlangan.Kalendar yillarining yil fasllari bilan aloqadorligini saqlab turish maqsadida har bir shahar xukmdorining maxsus qarori bо`yicha goxi-goxida 13-oy qо`shib borilgan.Eramizdan oldingi 539 yili Afina xokimi Solon vavilonliklar tajribasidan foydalanib, sakkiz yillik siklni belgilaydi. (3 yil 2,5 va 8 yillar – kabisa, 13 oydan, qolgan 5 yil esa – oddiy, 12 oydan). Bu kalendar ham unchalik aniq bо`lmagan va uni butun Yunonistonda qabul etishgan, deyish qiyin.
Eramizdan avvalgi 432 yilda yunon astronomi Meton qamariy oy va shamsiy yillar о`rtasida bog`liqlik mavjudligini aniqladi. U xitoylar kashfiyotidan butunlay bexabar xolda, mustaqil 19 shamsiy yil 235 qamariy oydan iborat ekanligini aniqladi. Uning isbotlashicha, Oyning xoxlagan bir fazasi har 19 yilda bir marta shamsiy yilning ma`lum bir kuniga tо`gri keladi. Meton tuzgan kalendarga kо`ra, har 19 yilning 7 tasi 13 oylik, qolgan 12 tasi esa 12 oylik yil deb hisoblangan. Bu 19 yillik qamariy sikl Meton sikli deb nom olgan.
Shunday qilib, qadimgi yunonlar vaqt hisobida avval qamariy kalendardan foydalanganlar; uni keyinchalik yil fasllariga moslashtirishgan.Natijada ularning qamariy kalendari qamariy – shamsiy kalendarga aylangan.
Qadimgi rimliklar kalendari.
Qadimgi Rimda ham vaqt hisobi qamariy kalendarga asoslangan edi. Rim kalendarining paydo bо`lishi haqida tarixdan bizgacha aniq ma`lumot saqlanib qolmagan, ammo Rimning afsonaviy asoschisi va birinchi Rim podshosi Romul davrida, aniqrogi eramizdan avvalgi VIII asr о`rtalarida ana shunday kalendardan keng foydalanishgan. Bu kalendarga binoan ularning tabiiy yili turli mavsumlarga bо`lingan bо`lib, ular dehqonchilik ishlariga asoslangan edi. Yil 10 oy va 304 kundan iborat bо`lgan. Yil oylarining soni turli lotin qabilalarida turlicha mikdorda edi.Bu haqda Senzorin yozib qoldirgan. Bu oylar avvaliga xech qanday nomga ham ega emas edi: ular tartib soni bilan atalardi. Yangi yil odatda baxor boshlanadigan oyning birinchi kunidan boshlanar edi.
Eramizdan avvalgi VIII asr oxirlariga kelib rimliklar kalendarining ayrim oylari о`z nomiga ega bо`la boshlaydi. Masalan yilning birinchi oyi urush xudosi, dehqonchilik va chorvachilik xomiysi Mars sharafiga martius deb atalgan. Qadimgi Rimda qishloq xо`jalik ishlari odatda ana shu oydan boshlanardi.Yilning ikkinchi oyi esa aprelis deb nomlangan (aprelis – lotincha bо`lib, “ochilish” demakdir).Shu ikkinchi oyda tabiat odatda ochiladi, gullaydi – yerga eqilgan uruglar unib chiqadi, daraxtlardagi kurtaklar barg yozadi. Uchinchi oy xudo Merkuriyning onasi va gо`zallik xudosi Mayyaga bag`ishlanib mayus deb ataladigan bо`ldi. Chunki tabiat xuddi shu oyda о`zining butun gо`zalligini, kuchini namoyon qiladi.Tо`rtinchi oy esa rimliklarning bosh xudolaridan biri xudo Yupiterning xotini ayollar xomiysi Yunonaga bag`ishlanib, yunis deb nom oldi. Shunday qilib, qadimgi rimliklar kalendarida Hozirgi mart, aprel, may va iyun oylarining nomlari paydo bо`ldi. Yilning boshqa oylari esa nomsiz, о`zining tartib soni bilan atalganicha qolavergan. Ular quyidagilar:
Kvintilis – “beshinchi” Oqtober – “sakkizinchi”
Sekstilis – “oltinchi” November – “tо`kkizinchi”
Sentember – “yettinchi” Detsember – “о`ninchi”
Martius, mayus, kvintilis va oqtober oylari 31 kundan, qolgan olti oy esa 30 kundan iborat bо`lgan. Shuning uchun qadimgi Rim kalendarini quyidagicha tasavvur etish mumkin:
12 oylik Kalendarning yaratilishi.
304 kunlik yil hisobi na yillik shamsiy stiklga va na yillik qamariy stiklga muvofiq edi. Shuning uchun eramizdan avvalgi VII asrda, aniqrogi Rimning afsonaviy podshosi Numa Pompiliy davrida Rim kalendari islox etilib, kalendarga yana 2 oy – о`n birinchi hamda о`n ikkinchi oy kо`shildi. Ulardan birinchisi ikki yuzli xudo Yanus nomi bilan yanvar deb ataladi. Qadimgi rimliklarning diniy afsonalariga kо`ra, bu ikki yuzli xudo Yanusning bir yuzi oldinga, ikkinchi yuzi esa orqaga karagan bо`lib, u bir vaqtning о`zida ham о`tmishni kuzatib, ham kelajakni oldindan bilib tura olar edi. Bu vaqt xudosi – о`tmish va kelajak xudosi barcha kirish-chiqishh eshiklarini – shahar darvozalaridan tortib har bir rimliklarning uy eshigigacha kо`riklab turardi.Shuning uchun kо`pincha uni suratlarda kо`lida kalit ushlagan xolda tasvirlashgan.Yangi kо`shilgan oylarning ikkinchisi esa rimliklar gunoxlari uchun tavba qilishga hamda о`lganlarning xotirasiga bag`ishlaganlar.Shuning uchun bu oy yer osti olamining xudosi Februus nomiga februarius (fevral) deb atalgan.Fevral lotincha – “poqlanish” ma`nosini anglatgan.
Shunday qilib, qadimgi rimliklarning о`n oylik yili о`n ikki oylik yilga aylangan. Yilning olti oyi nomli va qolgan oltitasi esa hamon “nomsiz” qolmoqda. Ilgari aytilganidek, rimliklar kalendari bо`yicha bir yil dastlab 304 kundan iborat bо`lgan. U yilni yunonlarning kalendar yili bilan tenglashtirish uchun yana unga 50 kun kо`shilsa bas edi, unday takdirda yil 354 kundan iborat bо`lgan bо`ladi. Biroq, о`ta e`tikodli bо`lgan qadimgi rimliklar juft sonlarga nisbatan toq sonlarni baxtliroq deb hisoblashgan.Shu sababli ular о`z yillariga 50 kun emas, balki 51 kun kо`shganlar.Lekin 51 kundan ikkita tо`lik oy tuzish mumkin emas edi.Shuning uchun ular avval 30 kundan iborat bо`lgan oltita oydan (aprel, iyun, sekstilis, sentabr, noyabr va dekabrdan) bir kundan olishib, yilga yangi kо`shiladigan kunlar sonini 57 ga yetkazishgan. Bu kunlardan 29 kunlik yanvar va 28 kunlik fevral oylari tashkil etilgan. Shu tariqa, rimliklarning kalendar yili 355 kundan iborat bо`lib, u 12 oyga bо`lingan.
(er. av. VI-asr)
№ Oy nomlari Kuni № Oy nomlari Kuni
1 Mart 31 7 Sentabr 29
2 Aprel 29 8 Oqtabr 31
3 May 31 9 Noyabr 29
4 Iyun 29 10 Dekabr 29
5 Kvintilis 31 11 Yanvar 29
6 Sekstilis 29 12 Fevral 28

Fevraldan tashqari yil oylarining hammasi toq sonli (29 va 31) kunlarni tashkil etgan. Faqat fevral ikki tomonlama “xо`rlangan” edi: u birinchidan, boshqa oylardan qisqa edi, ikkinchidan esa, undagi kunlarning soni juft edi.

Rimliklarning kalendari eramizdan avvalgi bir necha asr ilgari xuddi ana shunday edi. Qamariy kalendar yilining 355 kunlik uzunligi qamariy yilga asosan teng kelar edi.
Dastlabki Rim kalendariga XVIII asrda yashagan mashxur fransuz yozuvchisi
va namoyondasi Volter juda tо`gri tavsif bergan edi: “Rim sarkardalari har doim galaba qilishgan, ammo bu qanday kunda sodir bо`lganligini xech qachon bilishmagan”.
Dehqonchilik bilan shug`ullanuvchi boshqa barcha xalqlar singari rimliklar ham ertami-kech о`z qamariy kalendarlarini yil fasllariga moslashtirishga majbur edilar.Chunki ularning 355 kundan iborat bо`lgan kalendar yili tabiiy fasllarga muvofiq kelmas edi.U tropik yildan 10 kundan ziyod qisqa edi.Har ikkala yil о`rtasidagi bu farq yillar о`tgan sari tobora kо`payib boraverardi.Kalendar yili bilan fasllarning yillik almashuvi о`rtasidagi nomuvofiqlikni bartaraf etish uchun rimliklar uzun yillar – “kabisa” yillari joriy etishadi. Eramizdan avvalgi VII asrning oxiri va VI asrning boshlarida fevral oyig`a yil ora 20 kundan iborat kо`shimcha oy kо`shiladigan bо`ldi. Qо`shimcha oy rimliklarning diniy qarashlari ta`sirida yilning о`n uchinchi oyi sifatida kо`shilmay, balki fevralning 23 va 24 kunlari orasiga yashirib qo`yilgan edi.Bu yangi, kо`shimcha oy marsedoniy deb nom oladi.
Demak, endi rimliklarning kalendar yili 365 kunni Tashkil etadigan bо`ldi. Biroq, tropik yil 365 kun bо`lmay, balki 365 kun 5 soat 48 daqiqa 46 soniya (365, 25 kun) dan iborat bо`lganligi sababli ular marsedoniyning kо`shilishi ham о`z kalendarlarini yil fasllariga nomuvofiqlikdan kutkaza olmasligiga tо`la ishonch xosil etadilar. Eramizdan avvalgi V asrga kelib rimliklar greklarning kalendariga о`xshatma qilib, lekin bir oz о`zgartgan xolda о`z kalendarlariga 8 yillik sikl kiritishadi. Agar yunonlar har sakkiz yilda uchta kabisa yili kо`llashgan bо`lsa, rimliklar har tо`rt yilning ikkitasini kabisa yiliga aylantirishadi. Bu ikki kabisa yilining biri 23 va ikkinchisi esa 22 kо`shimcha kunga ega bо`ladi. Marsedoniy endi 20 kundan 23 yoki 22 kunga kо`paydi. Kalendar yillarining bittasi 355 kun, ikkinchisi377 (355+22) kun, uchinchisi 355 kun, tо`rtinchisi 378 (355+23) va x.o. kunga ega bо`ldi. Bunday siklga kо`ra yilning uzunligi 366,25 kunga teng edi.
Bu omuxta qamariy – shamsiy kalendarga kо`ra rimliklarning bir yili haqiqiy yildan rosa bir kun kо`p edi. Bunday nomuvofiqlikni bartaraf etib borish kalendarni tо`grilash, yilga kо`shimcha oylar kо`shish va ularni qachon hamda qanchadan kо`shish xukuki Rimda Qoxinlarga berilgan edi.Qoxinlar esa kо`pincha о`z xukuklari hamda bilim doiralaridan kelib chiqib marktedoniy oyining kunlari mikdorini aniqlashda butunlay adashib qolishgan edi.Natijada qishki oylar xosil yig`im-terimi paytlariga, kuzgi oylar baxorga tо`gri keladigan bо`lib qoladi.Shunday sharoitda rimliklarning qamariy – shamsiy kalendarini islox etish zaruriyati tugiladi.Lekin bu islohot kunlarning Oyga asoslangan hisobi bilan emas, Quyoshga, yil fasllariga asoslangan hisobi bilan bog`liq edi. Qadimgi Rim kalendari yana isloxni talab etardi. Bu haqda shamsiy kalendarlar qismida tо`xtalib о`tamiz.Kalendar tez-tez ularning muddatini tartibga yordam beradi muntazam vaqt oqimini, farqlash mumkin orqali bir tizim, deb nomlangan. Bu juda ko'p edi, va ular insoniyat taqvim tarixida turli tamoyillariga asoslanadi. Ushbu maqolada, biz asosiy kalendarlar turlarini, shuningdek, bizning hozirgi tizimi vaqt mos yozuvlar olishi mumkin shakli qanday haqida gaplashaylik muhokama qiladi.so'z, ularning etiketleme keladi qaerda topish uchun, Tavsif bevosita o'z soni tizimi turlaridan etishdan oldin.muddatli "kalendar" etimologik uchun tarjima Lotin fe'l CALEO, kelgan "e'lon". so'z "kalendar", bu Taqvim manbai bo'ldi yana bir variant. Qadimgi Rimda o'tgan bir qarz kitob deb nomlangan.CALEO biz uchun Rimda maxsus tarzda har oyning boshlanishi tantanali e'lon qilingan, deb aslida xotirasini saqlab qoladi.kitob, uning qiymati qarz kelsak tufayli Rimda qarzlari va kreditlari bo'yicha barcha qiziqish birinchi kuni to'lanadi, deb aslida.bu vaqt muayyan dekabrida ham oqadi haqida, insoniyat juda ko'p bo'ladi galma-deb takrorlab voqealar va hodisalar asosida uzoq vaqt, amalga oshirilgan. Bu, masalan, kun va tun, shunday qilib, fasllar, osmon sohalarini aylanish, va. kalendarlar ularning oxir-oqibat tarqagan turli asosida. vaqt asosiy birligi ulardan biron bir - bir kun, o'z o'qi atrofida Yer aylanish birini o'z ichiga oladi. So'ngra muhim rol oyga, deb atalmish synodic oy hosil o'zgarishi bosqichlarida tarixida o'ynadi. U kim "yaqinlash-» deb tarjima qilingan yunoncha so'z "sinodos", deb. Biz quyosh va oy osmonda yaqinlash- haqida bormoqda. Va nihoyat, tropik yil to'rt fasl bir o'zgarish. Uning nomi, ya'ni "o'girib" yunon "Tropos" dan keladi.
Nima uchun har xil shu sayyorada yashayotgan xalqlar, kalendarlar turli turlari bor? javob aslida yotadi kundalik aylanishi, synodic oy va taqvim tuzish paytida keng tanlovini taklif bir tropik yil o'rtasida hech qanday munosabatda davomiyligi deb.
KALENDARINING UCH TURDAGI
turli marta urinish tasvirlangan qadriyatlar asosida jamiyat uchun kalendar amal qilishlari uchun qilingan. Ulardan ba'zilari faqat oy ko'chadan tomonidan hidoyat qilindi.Shunday ekan, Oy kalendarlar. Qoida tariqasida, ular faqat chiroqlar tunda harakati qaratilgan, o'n ikki oy sanab, va mavsum bilan mos kelmaydi. Boshqalar, aksincha, hisob-kitoblar qat'i nazar, oyga va uning ritmi, faqat mavsum doira asosida. Bunday yondashuv, quyosh taqvimiga sabab bo'ldi. Shunday bo'lsa-da boshqalar hisobga ikkala ko'chadan tutdilar - quyosh va oy. Va, nihoyat, harakat, bir yo'l yoki boshqa asosida, birgalikda ikki yarashtirish uchun. Ular bir aralash quyosh-taqvimlari sabab bergan.

OY TAQVIMI

Biz endi nüansları muhokama hisoblash tizimiga Oyning harakatiga asoslangan vaqt. Oy taqvimi, dedi qilingan bo'lib, synodic oy asoslangan - to'linoy yangi oy oyning aylanishi o'zgarish turli yo'nalishlarda. oyning o'rtacha davomiyligi 29,53 kun. Shuning uchun, Oy taqvim oyining eng 29 yoki 30 kun davom etadi. Bu yili asosan u o'n ikki oy iborat. Shunday qilib, yil bo'yi taxminan 354,36 kun, deb paydo. vaqti-vaqti bilan 355 kun, kabisa yili joriy davr, qoida tariqasida, u, 354 gacha yaxlitlanadi qilinadi. Ular turli xil, hamma buni. Misol uchun, sakkiz yil davomida uch to'siq yil uchun hisob mashhur turk seriyali. Yana bir variant, 30/11 nisbatda bilan, an'anaviy musulmon kalendari asosida amalga oshiriladi arabcha tizimini taklif etadi.
taqvimlari quyosh harakati bilan bog'liq bo'lmagan, chunki, ular asta-sekin tufayli bir yil dan ortiq o'n kun farq ulardan ajraladi. Shunday qilib, 34 yil ichida quyosh kalendarining aylanishiga oy taqvimi 35 yilga to'g'ri keladi. Ular uchun bir ko'chmanchi turmush tarzi bilan ajralib edi, bunday noaniqlik qaramay, bu tizim, ayniqsa, rivojlanish erta bosqichlarida, ko'p odamlarni uchrashdi.osmonda osonlik kuzatiladigan Moon, va bu taqvim ancha murakkab hisob-kitoblarni talab qilmaydi. qishloq xo'jaligi o'rni va uning salohiyatini kam edi qachon vaqt davomida, ammo, - qiyin mavsum uchun PEG va qishloq xo'jaligi ishlari qator yana oy o'tdi. Bu quyosh kalendari rivojlanishini rag'batlantirdi qildi.

OY TAQVIMIGA AHVOLGA TUSHGAN

Biridan kalendar oy tsikli butunlay asoslangan haqiqatni, sezilarli darajada u yana bir muhim kamchiligi bor, tropik yil bilan og'magan. Bu, chunki synodic oyning juda murakkab orbital muddati doimiy ravishda o'zgarib, deb aslida iborat.bu holatda farq olti soatgacha bo'lishi mumkin. quyosh botishi bilan yangi oy birinchi ko'rinishi - Bu Oy taqvimiga yangi oyning boshlanish nuqtasi trudnonablyudaemo yangi oy, va shunday deb atalmish neomeniya emas deb aytish kerak. Ushbu tadbir 2 yoki 3 kun keyin, yangi oyni quyidagicha. Shu vaqt neomenii da mavsum bog'liq, joriy oyning davomiyligi va Rosid Manzil. Bu kalendar bir joyda hisoblanadi, degan ma'noni anglatadi, u boshqa hududga to'la noto'g'ri bo'ladi. Umuman olganda, hech tizimi oy ko'chadan asoslangan, aniq chiroqlar tunda real harakatini aks ettirish uchun ega emas.

QUYOSH TAQVIMI

Kalendar tarixi quyosh tsikli olinganligi holda to'liq bo'lishi mumkin emas.Men bugun bu vaqt hisoblash asosiy shaklidir, deb aytish kerak. Bu 365,24 kun iborat, tropik yil asoslanadi. qilish uchun hisob-kitoblar aniqroq, vaqti-vaqti bilan joriy to'siq yil, bir "qo'shimcha" kuniga to'plangan "profitsiti" to'plash. turli visokosov tizimi quyosh harakati asosida taqvim ma'lum ko'plab turdagi qilish, bor. boshlang'ich nuqtasi an'anaviy hisoblanadi bahoriy muvozanat kuniga. Shuning uchun, quyosh kalendarining talablaridan biri har yili tadbir shu sanada edi, deb.
birinchi tizimi Julian taqvim visokosov edi. Uning zaif nuqtasi 128 yil davomida, u qaytib, o'z navbatida, qo'shimcha kun qozongan va Equinox banddir, deb dalil edi. Bu xato turli xil yo'llar bilan tuzatishga harakat qildi.Misol uchun, Omar Khayyam keyin Fors taqvim uchun asos bo'ldi maxsus 33 yillik davrini, taklif.Keyinchalik, Papa Gregori tashabbusi bilan zamonaviy jamiyatda asosiy fuqarolik kalendar hisoblanadi Grigoriy taqvimi tanishtirdi. Bu, shuningdek, asta-sekin qo'shimcha kun kasb, lekin bu davr 3300 uchun 128 yil uzaytiriladi.
Julian tizimini takomillashtirish uchun yana bir urinish Milutin Milankovitch qilingan. U allaqachon 50 000 yil qozongan edi kunda bir xatodir deb atalmish yangi taxrirdagi Julian taqvimi, ishlab chiqilgan.Bu (qolgan 900 tomonidan Division 2 paydo yoki faqat ular kabisa yili deb hisoblash mumkin 6) dunyoviy yil nisbatan maxsus qoida tomonidan amalga oshiriladi. Grigorian va yangi taxrirdagi Yulian taqvimiga ahvolga tushgan bo'lsa, ularning aniqligi muvozanat sana suzuvchi bo'ladi haqiqatdir, va biz har xil kunlarda har yili bor.

LUNAR TAQVIM

Nihoyat, biz bir quyosh-oy taqvim tugmasini bosing.Uning mohiyati Oy harakati quyoshning harakati bir tsikl birga olib keladi.Buning uchun u vaqti-vaqti bilan, bir oy yil yangilash uchun zarur edi.U bu yil embolismicheskim chaqirdi. Qadimgi Yunonistonda, Bobil va uch qo'shimcha oy sakkiz yil davomida tatbiq qilingan. Uning xato butun sakkiz yil davomida bir yarim kun. u va Bobil va Gretsiyada bilgan bo'lsa-da, uzoq davr, taqvim tarixi, Xitoyda qabul qildi, deb. Uning xato 219 yil bir kun bo'ladi.

NAVLARI KALENDARLAR

Endi kalendar tafovutlar bugun mavjud nima haqida gaplashaylik.Bu astronomik xususiyatlari haqida, dizayn haqida. Shunday qilib, talab bugungi kunda, Stol, devor va cho'ntak kalendarlar va ko'z yosh eng.

KALENDAR DIZAYNI

nashr tipografnogo bu turi uchun yana bir nomi - "uy". Ba'zi mexanizmlar, plastmassa bir stend, shu jumladan, bir xil qurilish va bo'lishi mumkin-da. Bu tez-tez staplenin qalam va idoralar uchun qo'llab-quvvatlash bilan ajralmas bo'ladi. pastki chiziq stol oy o'z vaqtida ag'daring kerak turli sahifalarida joylashgan edi, shunday qilib, stol taqvimi barpo bo'ladi. Ular uchun bir kalendar juda qulay ma'lumotlarning turli joylashgan bilan birgalikda, yoki shunchaki go'zal tasvirlar umumiy xona dizayn kiritilgan.ofislarida ko'pincha bunday mahsulotlarni Qo'llash va qulay ish stoli burchagida joylashgan. Stol kalendar ko'pincha ham bir sovg'a yoki esdalik sifatida xizmat qiladi.

oshxonada ko'p devor, onini eshik yoki eshik biriktirilgan bir kalendar bor. Bu foydalanish qulay va bizning vaqt ichida o'z estetik qiymati ularni uy uchun ajoyib bezak qilish, chunki Wall Kalendarlar juda mashhur bo'lgan. Ba'zan ular "uy" texnologiyasi bilan birlashtiriladi.Bu holda, devor kalendarlar, qoida tariqasida, bu Albomlar muayyan mavzuga bag'ishlangan.A vazifasi, aslida, vaqt hisoblash yo'l yoqasiga, ularni tark etiladi.POCKET KALENDAR

Bu turdagi ehtimol bizning vaqt ichida eng keng tarqalgan. Pocket Kalendarlar kichik kartochkalar bo'lgan, bir tomoni bo'lgan, aslida, taqvim plitalar va boshqa - bir necha qo'lga kiritdi. Juda tez-tez, bu mahsulotlar manzil belgilari, ish kartalari sifatida xizmat qiladi.Ko'pincha ular reklama maqsadlar uchun ishlatiladi. Pocket Kalendarlar - qo'shimcha vazifasini qo'pol kartalar zot. Ular osonlikcha hamyoningizda qo'yish va kerak bo'lsa, olib, ular bilan olib mumkin.

SUG'URIB-OFF TAQVIMLAR

har bir kishi uchun tanish Sovet Yirtiladigan taqvim. Ular deyarli har bir uyda topilgan, lekin ular hali ham keng tarqalgan bo'lsa-da, hozir ularning mashhurligi, biroz tushib so'ng. Bu mahsulotlar har bir sahifa yil bir kunajratilgan haqiqiy kitob, vakili. U bir yangi kun, oldingi sahifa o'chirilgan bo'lsa. Shuning uchun, u bir pull deyiladi. sahifaning orqa tarafida bir necha matnni o'z ichiga oladi. qoida tariqasida, bu taqvim har bir mavzu bag'ishlangan bo'lib, bir to'g'ri axborot manbai ichida taqdim etadi.

CHERKOV KALENDAR

Bir necha so'zlar ham bunday cherkov kalendar, kabi ko'plab yoshni dual tizimi bilan duch, cherkov yoki o'qish cherkov adabiyoti kelib, dedi lozim. Aslida, pravoslav cherkovi kalendari ostida oddiy anglatadi Julian taqvimiga. Faqat ikki ming yil davomida deyarli ikki hafta davomida real vaqt Astronomiya taraqqiyot bilan hamqadam uchun aylangan. Katolik cherkovi Grigorian kalendarining paydo natijada to'g'rilanardi.Lekin islohot pravoslav qabul qilinmadi. Rus pravoslav cherkovi, va bir necha mustaqil huquqiy tartibi, masalan, hali Julian xronologik amal. Lekin dunyoda pravoslav cherkovlar eng hali endi Gregorian to'g'ri ko'rib chiqilgan Yulian taqvimiga, ketdi.
Cherkov kalendar, shuning uchun, kamida uchta turlari bor. Ba'zi mamlakatlarda, bundan tashqari, ularning milliy Kalendarlar cherkovlarda ishlatiladigan.Misol uchun, Misrda qibtiy xronologiya tizimini tarqatildi. Ular o'z taqvim va boshqa diniy tashkilotlar bor. Ma'lum, masalan, Vedik, budda, islom, Bahoiylar va tizim vaqt, boshqa tashkilotlar.

XAMIRTURUSH TAQVIMI

Shunday qilib, nima antik Xamirturush taqvimiga haqida bir necha so'zlar.Aslida, u bir lekin xronologik bir butun turli tizim emas.da Fuqarolik kalendar yil xamirturush quyoshli va 365 kun iborat. Uning asosiy maqsadi xo'jalik hayotini tashkil qilish edi.Tzolkin deb nomlangan marosim kalendar ham bor edi.Bu "kun sanab," deb tarjima qilinadi.U o'z tarkibida bir oz g'alati bo'ladi. Misol uchun, kalendar yil Tzolkin hech 365 va 260 kun bor. yigirma va trinadtsatidnevny a - oxirgi ikki ko'chadan ajraldi. Ularning birinchi kunlari o'z nomini edi, va ikkinchi faqat bir seriya raqamini mavjud. Mayya vaqt hisoblash tizimi, jumladan, bunday Tuna sifatida davrlar (360 kun), katuns (20 Tuns) baktuns (20 katuns). Bu 260 katuns eng buyuk davr hisoblangan.bizga tanish sanoq tizimi jihatidan u 5125 yoshda. 21 dekabr, 2012, bunday davrning olib beshinchi quyosh deb ataladi, va oltinchi yangi davr boshlandi.
Taqvim - yil, oy va hafta kunlari, asosiy bayramlar haqidagi axborotlardan iborat, ba`zan astronomik ma`lumotlar ham beriladigan bosma nashr.
Kalendar (lot. calendarium — qarz daftari), taqvim — yil, oy, hafta va kunlar hisoblashni yuritish tizimi. Quyosh, Oy, sayyoralarning koʻrinma harakati, kun bilan tunning almashinuvi, Oy fazalari va yil fasllarining davriy ravishda takrorlanib turishiga asoslanadi. K.ning paydo boʻlishi odamning xoʻjalik faoliyatini yuritish ehtiyoji bilan bogʻliq. Odamlar Quyoshning chiqib botishini kuzatib — kun, Oy oʻrogʻining avval kattalashib, soʻng kichrayishiga qarab — oy, yil fasllarining davomida Quyoshning ufqdan qanchalik koʻtarilishini kuzatib yil tushunchalariga kelishgan. Asta-sekin vaqtni yana ham aniqroq hisoblash ehtiyoji bilan soat, minut birliklari, mifologik anʼanalar asosida hafta tushunchasi kiritilgan. Vaqt hisobini toʻgʻri yuritish uchun dastlabki rasadxonalar qurilgan, quyosh soati oʻylab topilgan.
K. hisobining asosiy birligi — ysh.Yil esa oylarga, oylar esa kunlarga boʻlingan. Bu 3 tushuncha 3 xil astronomik hodisa — mos tartibda Yerning Quyosh atrofida aylanishi, Oyning Yer atrofida aylanishi va Yerning oʻz oʻqi atrofida aylanishi bilan bogʻliq. Bu 3 hodisaning davomiyligi ancha murakkabligi yilni oylarga, oyni kunlarga boʻlishni murakkablashtiradi. Bu masala turli xalqlarda turli usulda hal etilgan va shu tarzda quyosh K.i (shamsiy taqvim), oy K.i (qamariy taqvim) hamda oy-quyosh K.i (shamsiyqamariy taqvim) ishlab chiqilgan.
Quyosh k al ye n d ar i ning asosiy birligi — tropik yil. Uning uzunligi ketmaket ikki bahorgi tengkunlik oraligʻidan iborat boʻlib, 365,2422 kun, yaʼni 365 kun 5 soat 48 min. 46 sek.ga teng . Dastlabki shamsiy K.dan foydalangan kad.misrliklar bir yilni 365 kun deb olishgan. Bir yil 30 kunlik 12 oyga boʻlingan va yil oxirida qoʻshimcha 5 kun qoʻshilgan. Qad. Rimda ham bir yilni 365 kun deb olingan, lekin yilning oylarga boʻlinishi yana ham murakkabroq boʻlgan. Bundan tashqari qad. Misr va Rim K.larida yil uzunligi tropik yildan taxminan 6 soatiga qisqa boʻlgani uchun bahorgi teng kunlik har 4 yilda 1 kunga surilgan va bu ham chalkashliklarga sabab boʻlgan. Ularni bartaraf etish uchun Rim konsuli Yuliy Sezar mil. av. 46-yilda yunon astronomi Sozigen taklifiga muvofiq K. islohotini oʻtkazadi: har 4 yildan biri 366 kunlik (kabisa) deb qabul qilinadi. Bu K. Yuliy kalendari deb yuritiladi. Yuliy K.ida bir yil 12 oyga boʻlinib toq oylar 31 kun, juft oylar 30 kun, faqat fevral oyi 28 kun (kabisa yili 29 kun). Dunyoning koʻp mamlakatlarida hozirgacha oylarning Yuliy K.dagi nomlari qoʻllanadi.
Yuliy K.da bir yil tropik yildan 11 min. 14 sek. ortiq boʻlgani uchun bu farq har 400 yilda taxminan 3 kunni tashkil qiladi. Bu farq yigʻilib 16-asrda 10 kunga yetgan, natijada bahorgi teng kunlik 11 mart ga toʻgʻri kelib qolgan. Bu nomutanosiblik xristianlarning diniy bayramlarini belgilashda chalkashlik keltirib chiqarar edi. Shuning uchun Yuliy K.dagi xatolikni tuzatish uchun Rim papasi Grigoriy XIII 1582 y. 24 fevral
da italiyalik vrach va matematik Luidji Lullio loyihasi boʻyicha K. islohotini oʻtkazadi: 1) 1582 y. 4 okt.dan keyingi kun 15 okt. deb olinadi va bahorgi teng kunlik 21 martga qaytariladi; 2) toʻrtga boʻlinadigan yillar Yuliy K.dagi kabi 366 kun deb olinadi; 3) har 400 yilda 3 kun chiqarib tashlanadi — 400 ga boʻlinmaydigan yillar 365 kunlik (yaʼni oddiy) yil deb eʼlon qilinadi. U Grigoriy kalendari deb yuritila boshladi. Sanalarni Grigoriy K.iga muvofiq hisoblash yangi uslub deb ataldi.Sanalarni avvalgidek Yuliy K.i asosida hisoblashda davom etish esa eski uslub nomini olgan.Grigoriy K.i 16-asrdan boshlab asta-sekin dunyoning koʻpchilik mamlakatlariga tarqaldi.Oʻzbekistonda ham u 1918 y. 14 fevraldan qoʻllab kelinadi.
Yil uzunligi va oy-kunlarga boʻlinish K.ga muvofiq yuritilsa, yillar hisobi alohida kelishuv bilan belgilanishi lozim. Qachon birinchi yil deb olinishi bilan bu masala hal boʻladi va istalgan sanani hisoblash imkoni tugʻiladi. Bunday kelishuv K. bilan birga xronologiya deb ataladi. Grigoriy K.i qabul qilingan mamlakatlarning koʻpchiligida xronologiya Iso Masihning tugʻilgan kunidan boshlanadi, yaʼni Iso (as) tugʻilgan kun 1-yilning 1 yanvari deb qabul qilingan. Tarixning mana shu sanasigacha davri eski era (miloddan avval), keyingi davri esa yangi era (milodiy) deb ham ataladi.
Oy kalendarida asosiy birlik vazifasini sinodik oy oʻtaydi.Oy Yer atrofida aylanishi davomida Quyoshning toʻgʻrisiga kelishi oy boshi deyiladi.Bu vaqtda Oy koʻzga koʻrinmaydi, 1—2 kundan keyin u gʻarbda kechqurun oʻtkir oʻroq ("yangi oy") shaklida koʻrinadi.Oy K.ida 12 oy bir yilni tashkil etadi. Sinodik oy 29,5306 sutka, yaʼni 29 kun 12 soat 44 min. 3 sek. boʻlgani uchun bir yil taxminan 354 kunga teng boʻladi.
Hozir Oy K.i arab mamlakatlarida amal qiladi. 20-asrgacha u asosiy aholisi musulmon boʻlgan mamlakatlar, jumladan, bizning yurtimizda ham qoʻllangan va hijriy (aniqrogʻi hijriy-qamariy) taqvim deb atalgan. Hijriy taqvimda xronologiya paygʻambar Muhammad (as)ning Makkadan Madinaga koʻchib borgan (arabcha hijrat) kunidan boshlanadi. Bu sana Yuliy K.ida 622 yil 16 iyul juma kuniga toʻgʻri kelishi aniqlangan. Hijriy taqvimda 12 oydan toqlari 30, juftlari esa 29 kun. Bunda bir yil 354 kun boʻlib, 12 sinodik oydan qisqa boʻlgani uchun har oʻttiz yildan 11 tasi kabisa deb olinadi. Kabisa yilning soʻnggi oʻn ikkinchi oyi (zulhijja) 30 kun boʻladi. Hijriy taqvimda oʻttiz yillik davrlar (1-yildan 30-yilgacha, 31-yildan 60-yilgacha va h.k.) qoʻllanadi. Har oʻttiz yillik davrning 2, 5, 7, 10, 12, 15, 17, 19, 21, 24, 27 va 29 yillari kabisadir. Mac, hijriy 1426 yil kabisamiyoʻqmi ekanligini aniqlash uchun undan 30 ga karrali qismi chegirib tashlanadi: 1426 — 30x47=1426 — 1410=14, demak, bu yil oddiy ekan, 1427 yilda esa qoldiq 15 chiqadi va kabisa boʻlishini koʻrsatadi.
Ayrim Sharq mamlakatlarida hijriy taqvimning kabisa yillari boshqa usulda ham aniqlangan. Shuningdek, Eronda hijriy-qamariy taqvim bilan bir paytda hijriy-shamsiy taqvim ham qoʻllanadi. Unda xronologiya hijrat kunidan boshlanadi, ammo yil uzunligi Quyosh K.i boʻyicha hisoblanadi. Yil boshi sifatida bahorgi tengkunlik — Navroʻz kuni, oylar esa burjlar bilan deyarli ustma-ust tushadi .
Ayrim Sharq mamlakatlarida ham yil, ham oy asosiy birlik boʻlgan oy-quyosh kalendarlari qoʻllanadi. K. tarixida Umar Xayyom taklif qilgan islohot ham ahamiyatga molik. U oʻsha davrda amalda boʻlgan K.lar bilan tanishib, ulardagi kamchiliklardan xoli boʻlgan quyosh K.ini ishlab chiqqan va saljuqiylar sultoni Jaloliddin Malikshoh tomonidan joriy ham qilingan (Yuliy K.i boʻyicha 1079 y. 15 martda). Ammo sulton vafotidan (1092 y.) keyin amal qilinmay qolib ketgan. Umar Xayyom taqvimida har 33 yildan 8 tasi: 4, 8, 12, 16, 20, 24, 28 va 33-yillar kabisa yil boʻlgan. Bunda bir yil oʻrtacha 365+8/33=365,242424 kunga teng boʻlib, tropik yildan atigi 19,7 sekundga farq qiladi. Umar Xayyom taqvimini amaldagi K.lar ichida eng sodda va anigʻi deyish mumkin. Qadimdan turli xalqlar turlicha K.lar va xronologiya tizimlaridan foydalangani bir K.dagi sanalar boshqa K.da qaysi sanaga mos kelishi masalasini oʻrtaga chiqargan. Bu masalani hal etishga ayniqsa alXorazmiy, Beruniy va Ulugʻbek katta hissa qoʻshgan. Xususan, Ulugʻbekning "Ziji jadidi Koʻragoniy" asarida oʻsha davrda Yaqin Sharq, Xitoy, Yevropada qoʻllangan oʻndan ortiq K.lar oʻrtasidagi mutanosiblik bayon qilingan.
Musulmon Sharqi, jumladan Oʻrta Osiyo xalqlari tarixi, klassik va madaniy yodgorliklarida sanalar hijriy-qamariy taqvimda berilgan. Shuning uchun bunday yodgorliklar oʻrganilganda hijriy sanalarni milodiy, yaʼni Yuliy-Grigoriy K.iga oʻtkazish masalasiga duch kelinadi. Bir holatda bu masalani taqribiy hal etish — hijriy yilga mos milodiy yilni hisoblash kifoya qilsa, ikkinchi holatda uni aniq hal etish — tayin hijriy sanaga milodiy boʻyicha qaysi kun toʻgʻri kelishini topish lozim boʻladi. Manbashunoslar ishini yengillatish mak,sadida turli mutanosiblik jadvallari tuzilgan. Jadval boʻlmagan taqdirda maxsus qoidadan foydalanish mumkin: hijriy yil N bilan, milodiy yil M bilan belgilansa, u holda:M=N-S+622, N=M-622+ Mu2622” Mas, manbalarga koʻra Alisher Navoiy hijriy 844 yilning 17 ramazonida tavallud topgan, yaʼni N=844. Endi 844:33 taqriban 25,6 ga tengligi uchun M=844+622-25,6= 1440,6. Odatda, bu natija 1440/1441 (yaʼni 1440 yo 1441) koʻrinishda yoziladi. Qoidani bir oz oʻzgartirib, mikrokalkulyatorda hisoblashga moslash mumkin:M=N*354: 365+622, N=Mx365: 354-622.
Bir K.dagi tayin A kunga ikkinchi K.da qaysi V kun to'g'ri kelishini aniqlash lozim boʻlsa, u holda dastavval har ikki K. uchun mutanosibligi maʼlum kun — boshlangʻich hisob nuqtasi olinadi. Xususan, hijriy va Yuliy-Grigoriy K.lari uchun boshlangʻich nuqta sifatida hijriy 1-yilning 1-muharrami milodiy 622 yil 16 iyulga mos kelishi olinishi mumkin. Soʻng birinchi K.ga muvofiq A kungacha necha kun oʻtgani hisoblanadi va boshqa K.da shuncha kun oʻtsa, qaysi sana chiqishi topiladi .
Shunday qilib, K.lar oʻrtasidagi mutanosiblik ularning xronologiyasiga (erasiga) ham bogʻliqdir. Turli xalqlarda ming yillar mobaynida turlicha eralar qoʻllangan. Xitoyda yil hisobi hukmdor Xuan Di podsholigi boshlangan sana — mil. av. 2637 yildan hisoblangan. Qad. Misrda yagona uzluksiz yil qisobi boʻlmagan — har bir faraon taxtga oʻtirishi bilan yil hisobi boshidan boshlangan. Qad.Bobilda Nabonassar podsholigi boshlangan mil.av. 747 i.dan hisoblangan era qoʻllangan.Yunonistonda xronologiyaga 1-Olimpiada boshlangan yil — mil.av. 776 y. asos qilib olingan. Qad. Rimda yil hisobi afsonaviy qahramon Romul shaharga asos solgan sana — mil. av. 753 yildan boshlangan.Keyinchalik imperator Diokletian (Daqʼyonus) hukmdorligi boshlangan eraga oʻtilgan, u mil.284 yilga toʻgʻri keladi ("Daqʼyonusdan (almisokdan) qolgan" degan ibora shundan kelib chiqqan).
"Dunyoning yaratilishi"dan boshlangan eraning bir necha varianti ham bor. Jumladan, qad.yahudiy K.i boʻyicha dunyoning yaratilishi mil. av. 3761 y., Vizantiya K.i boʻyicha esa mil.av. 5508 y. sodir boʻlgan. Hozirgi vaqtda koʻpchilik mamlakatlarda qabul qilingan yangi era — "Iso Masix tugʻilgan kun"dan boshlangan era qoʻllanadi .
Grigoriy XIII islohoti K. vaqtini astronomik vaqtga yaqinlashtirgan boʻlsa ham K.ning ichki tuzilishidagi oylardagi kunlar soni bir xil emasligi, haftalarning oylar ichida boʻlinib ketishi kabi noqulayliklar saqlanib qolgan.Shuning uchun mukammalroq K. loyihalarini ishlab chiqishga urinishlar boʻlgan.Mac, Hindiston hukumatining tashabbusi bilan K.ni isloqqilish masalasi 1953 yilda BMTga qoʻyilgan. BMTning Iqtisodiy va ijtimoiy kengashi (EKOSOS) doimiy K. loyihasini maʼqullagan. Unga koʻra har bir choraqda 13 ta toʻliq yetti kunlik hafta (hammasi boʻlib bir yilda 364 kun) va yil oxirida qoʻshimcha bir kun (31 dek. oʻrniga) — Tinchlik bayrami kuni belgilangan. Kabisa yillari esa, shuningdek, 6- va 7-oylar orasida yana bir kun — Kabisa yil bayrami qoʻshiladi. Qoʻshimcha kunlar haftalar va oylar hisobga kiritilmaydi (yaʼni ular qaysi oy va haftaning kunlari boʻlishi koʻrsatilmaydi). Bu loyiha boʻyicha har chorakning birinchi oylari (yanvar, aprel, iyul, oktyabr) 31 kundan, qolgan oylar esa roppa-rosa 30 kundan tashkil topishi kerak. Shunda xaftasiga bir kun dam olish kuni hisoblansa, hamma oylardagi ish kunlari soni doimiy — 26 kundan boʻladi. Har bir xalqning milliy bayramlari borligi va dam olish kuni 2 kun kilib belgilanganligi tufayli, bu loyixani ayrim mamlakatlar maʼqullamadi. Shuning uchun 1956 yildan keyin K. islohoti oldingy siljimadi.Keyinchalik boshqa K.lar loyihalari taklif qilindi, lekin ularni hayotga joriy etish masalasi ochiq qolmoqda.

XULOSA
Eramizdan avvalgi 432 yilda yunon astronomi Meton qamariy oy va shamsiy yillar о`rtasida bog`liqlik mavjudligini aniqladi. U xitoylar kashfiyotidan butunlay bexabar xolda, mustaqil 19 shamsiy yil 235 qamariy oydan iborat ekanligini aniqladi. Uning isbotlashicha, Oyning xoxlagan bir fazasi har 19 yilda bir marta shamsiy yilning ma`lum bir kuniga tо`gri keladi. Meton tuzgan kalendarga kо`ra, har 19 yilning 7 tasi 13 oylik, qolgan 12 tasi esa 12 oylik yil deb hisoblangan. Bu 19 yillik qamariy sikl Meton sikli deb nom olgan.
Shunday qilib, qadimgi yunonlar vaqt hisobida avval qamariy kalendardan foydalanganlar; uni keyinchalik yil fasllariga moslashtirishgan.Natijada ularning qamariy kalendari qamariy – shamsiy kalendarga aylangan.
Qadimgi rimliklar kalendari.
Qadimgi Rimda ham vaqt hisobi qamariy kalendarga asoslangan edi. Rim kalendarining paydo bо`lishi haqida tarixdan bizgacha aniq ma`lumot saqlanib qolmagan, ammo Rimning afsonaviy asoschisi va birinchi Rim podshosi Romul davrida, aniqrogi eramizdan avvalgi VIII asr о`rtalarida ana shunday kalendardan keng foydalanishgan. Bu kalendarga binoan ularning tabiiy yili turli mavsumlarga bо`lingan bо`lib, ular dehqonchilik ishlariga asoslangan edi. Yil 10 oy va 304 kundan iborat bо`lgan. Yil oylarining soni turli lotin qabilalarida turlicha mikdorda edi.Bu haqda Senzorin yozib qoldirgan. Bu oylar avvaliga xech qanday nomga ham ega emas edi: ular tartib soni bilan atalardi. Yangi yil odatda baxor boshlanadigan oyning birinchi kunidan boshlanar edi.
Eramizdan avvalgi VIII asr oxirlariga kelib rimliklar kalendarining ayrim oylari о`z nomiga ega bо`la boshlaydi. Masalan yilning birinchi oyi urush xudosi, dehqonchilik va chorvachilik xomiysi Mars sharafiga martius deb atalgan. Qadimgi Rimda qishloq xо`jalik ishlari odatda ana shu oydan boshlanardi.Yilning ikkinchi oyi esa aprelis deb nomlangan (aprelis – lotincha bо`lib, “ochilish” demakdir).
Foydalanilgan adabiyotlar

1.